Oddziaływanie linii elektrenergetycznych na rnitfaunę Autr: Anna Zielińska - młdszy specjalista ds. chrny przyrdy Napwietrzne linie elektrenergetyczne należą d utrwalnych, antrpgenicznych elementów współczesneg krajbrazu. Na całym świecie użytkuje się pnad 65 milinów kilmetrów linii średnieg i wyskieg napięcia, a ich zagęszczenie zależy d stpnia zurbanizwania daneg reginu. Chć częst niezauważana przez ludzi, becnść linii elektrenergetycznych nie pzstaje bez wpływu na śrdwisk przyrdnicze. Dtyczy t szczególnie ptaków, jak rganizmów krzystających z przestrzeni pwietrznej. Osbniki czy ppulacje ptaków pdlegają stałym i zróżnicwanym ddziaływanim, zarówn pśrednim, plegającym na przekształcaniu siedlisk wskutek budwy linii jak i bezpśrednim, w szczególnści dtyczącym klizji z przewdami i prażeń prądem. Rzległść wzajemnych ddziaływań ptaków i infrastruktury elektrenergetycznej sprawiła, że kwestie te są becnie uwzględnine w międzynardwych i krajwych dkumentach dtyczących plityk energetycznych, rzwiązań technicznych czy prawa chrny przyrdy. Człnkstw w Unii Eurpejskiej raz sygnwanie knwencji międzynardwych, w szczególnści Knwencji Berneńskiej, zbwiązuje Plskę d uwzględnienia w krajwych przepisach kwestii minimalizacji negatywneg ddziaływania sieci elektrenergetycznych na ptaki. Równcześnie wiadm, że krajwy system energetyczny jest technicznie przestarzały i wymaga mdernizacji, zmierzających d zapewnienia bezpieczeństwa energetyczneg kraju. Pnadt w statnich latach w Plsce bserwuje się gwałtwny rzwój energetyki nieknwencjnalnej, zwłaszcza wiatrwej, skutkujący znaczną liczbą budwanych lub planwanych linii lkalnych wyprwadzających mc wyprdukwaną przez farmy wiatrwe. Realizacje tak dużych inwestycji wymagają przeprwadzenia ekspertyz śrdwiskwych, które winny się pierać na jasnych zasadach i zaleceniach dtyczących m.in. ddziaływania linii elektrenergetycznych na awifaunę. Wytyczne takie w chwili becnej są dpier pracwywane. Tymczasem wiele ekspertyz zstał już zrealizwanych lub jest aktualnie realizwanych przy udziale liczneg grna krajwych ekspertów rnitlgów, a także, niestety, sób niepsiadających wystarczająceg przygtwania merytryczneg. Nierzadk d ich wiedzy i dświadczenia zależy pwdzenie inwestycji raz jej skutki przyrdnicze. Linie energetyczne t inwestycje nadrzędneg celu publiczneg, c znacza, że ich waga i znaczenie dla państwa, reginu, gółu spłeczeństwa jest pnadprzeciętna, szczególnie isttna. Zgdnie z plskim prawem budwa lub przebudwa linii elektrenergetycznej napięciu 50kV lub wyższym wymaga uzyskania decyzji śrdwiskwej. Wiąże się t z kniecznścią pracwania raprtu OOŚ, który ( ile Reginalna Dyrekcja Ochrny Śrdwiska nie zaleci inaczej) pwinien w spsób wiarygdny ceniać ddziaływanie planwaneg przedsięwzięcia na gatunki chrnine, w tym na ptaki (ustawa OOŚ). Ocena ddziaływania inwestycji na rnitfaunę pwinna zawierać wszystkie wymagane prawem elementy (ustawa OOŚ) i analizwać wszystkie aspekty ddziaływania linii na ptaki, tj. ryzyk klizji, ryzyk prażenia i zmiany w siedliskach. W przypadku analizy ryzyka klizji
zasadne jest zastswanie analiz statystycznych pdbnych jak w przypadku analizy klizyjnści farm wiatrwych. Knieczne jest kreślenie, jakie gatunki są zagrżne, w jakich prach rku zagrżenie mże wystąpić, c mże być jeg źródłem, jaka jest jeg skala i czy będzie n znaczące dla lkalnej ppulacji. Jest t niezbędne dla właściweg zaplanwania działań minimalizujących. Najczęstszymi spsbami graniczania negatywneg wpływu linii elektrenergetycznych na rnitfaunę znajdującymi się w kartach infrmacji przedsięwzięć raz raprtach OOŚ są: na etapie realizacji: zapewnienie nadzru rnitlgiczneg przez cały kres budwy lub w kresie lęgwym ptaków, prwadzenia rbót, szczególnie wymagających ciężkieg sprzętu, pza kresem lęgwym ptaków, na całej linii lub wybranych bszarach np. na terenie bszarów Natura 2000, w miejscach stwierdznych cennych siedlisk ptaków, wycinkę drzew i krzewów prwadzną w miarę mżliwści pza seznem lęgwym ptaków, a jeśli nie jest t mżliwe d spełnienia, prwadzenie prac związanych z wycinką pd nadzrem rnitlga, prwadzenie linii pza bszarami cennymi dla ptaków, prwadzenie linii jak kablwych na dcinkach cennych dla rnitfauny np. krytarzy eklgicznych będących trasami przeltów ptaków, lkalizwanie w kresie lęgwym ptaków zaplecza budwlaneg w ddaleniu d większych zadrzewień i zakrzewień. na etapie eksplatacji: stswanie znaczników na przewdach (najczęściej na dcinkach przecinających bszary specjalnej chrny ptaków Natura 2000 bądź przebiegających w ich pbliżu) np. w pstaci spiral, czy dstraszaczy typu firefly, znakwanie przewdów dgrmwych, stswanie prewencyjnych rzwiązań technicznych minimalizujących ptencjalne, negatywne ddziaływanie na ptaki, np. w zakresie knstrukcji izlatrów, stswanie metalwych straszek uniemżliwiających ptakm siadanie nad pinw zawiesznymi izlatrami lub nad przewdami fazwymi zawiesznymi na izlatrach, budwanie linii w pewnej dległści d ściany lasu. Klizje i prażenia w kntakcie z liniami elektrenergetycznymi i elementami ich infrastruktury są jednymi z głównych antrpgenicznych przyczyn śmiertelnści ptaków. Dla niektórych taksnów jest t jedna z najpważniejszych przyczyn śmiertelnści w góle (np. większść bcianów białych ginie z teg pwdu) grżąca nawet wyginięciem lkalnych ppulacji. Ptak ginie wskutek prażenia, jeśli równcześnie zetknie się z dwma elementami będącymi pd napięciem lub elementem pd napięciem i elementem uzieminym. Prblem dtyczy głównie linii energetycznych średnieg napięcia (1 59 kv) raz trakcji pjazdów
szynwych. Niestety na dzień dzisiejszy nie są wdrżne żadne wytyczne krajwe regulujące ten prblem na etapie prjektwania wariantów przebiegu, knstrukcji linii elektrenergetycznych, jak i elementów infrastruktury elektrenergetycznej zgdnie z najnwszą wiedzą na temat redukcji negatywneg ddziaływania na ptaki. W raprtach Kmisji Eurpejskiej wydrębnin trzy główne typy ddziaływań linii napwietrznych na rnitfaunę. Dtyczą ne następujących aspektów: ryzyka prażenia prądem; ryzyka klizji z przewdami energetycznymi i dgrmwymi; ryzyka isttnych zmian w eksystemach w klicy linii, likwidacji eksystemów lub stwrzenia efektu barierweg. Zagrżenia te dtyczą wszystkich typów linii napwietrznych, jednak nie wszystkich w równym stpniu. 1. Ryzyk prażenia prądem występuje najczęściej na liniach niskich i średnich napięć i na stacjach transfrmatrwych, na których dległści między elementami przewdzącymi prąd różnych napięciach lub między elementem pd napięciem i elementem uzieminym jest zbyt mała. Prażenia są zazwyczaj śmiertelne, a przedmitem ddziaływania są głównie ptaki dużej rzpiętści skrzydeł. Spsbem redukcji negatywneg ddziaływania jest dpwiednia izlacja faz raz zachwanie wystarczającej dległści pmiędzy elementami różnych ptencjałach, lub elementami, pmiędzy którymi zachdzi przesunięcie fazwe. Zastswanie tych prstych zasad w praktyce jest niejednkrtnie kłptliwe. W kilku krajach eurpejskich i w Ameryce Półncnej stwrzn katalg bezpiecznych rzwiązań inżynieryjnych (np. Haas 2003, APLIC 2006, VSE 2009). Niestety ich bezpśrednie wdrżenie na gruncie krajwym jest trudne ze względu na isttne różnice w spsbie rganizacji sieci przesyłwych, inne nrmy dtyczące prjektwania linii i stacji transfrmatrwych raz inną paletę standardwych rzwiązań technicznych, w tym budwy słupów energetycznych. Niektóre typy słupów stswane przez firmy energetyczne ze względu na znaczne ilści ginących na nich ptaków nazywane są słupami zabójcami. Taksnami najbardziej pdatnymi na prażenia są bcianwate, szpniaste i krukwate. 2. Za klizję uznaje się sytuację, w której ptak dnsi brażenia lub ginie w wyniku zderzenia z jakimklwiek elementem linii napwietrznej. Jest t pważny i bardz złżny prblem związany z budwą nwych i przebudwą istniejących linii. Pzim pdatnści pszczególnych gatunków na klizje różni się d pdatnści na prażenia. Ptakami najbardziej zagrżnymi w wyniku klizji są bcianwate, grzebiące, chruściele, żurawie, sieweczkwate, bekaswate, swy. 3. Linie napwietrzne, pdbnie jak wszystkie inne inwestycje, pwdują zmiany w eksystemach skutkujące zmianami w składzie gatunkwym rnitfauny. Dtyczy t przede wszystkim linii wyskieg napięcia, ze względu na dużą wyskść słupów i szerkść pasa technlgiczneg. Linie w trakcie budwy i eksplatacji pwdują trwałe przekształcenie bszaru w granicach pasa technlgiczneg, któreg szerkść w zależnści d typu linii waha się w zakresie 50 120 m. Zgdnie z bwiązującym
prawem w pasie technlgicznym nie mgą znajdwać się drzewa i krzewy wyższe niż 2 m. W przypadku bszarów leśnych w praktyce znacza t trwałą likwidację eksystemu leśneg w pasie technlgicznym i fragmentację siedlisk, raz kreswe wycinanie pdrstu drzew raz krzewów. Dtkliwść teg ddziaływania dla rnitfauny jest tym większa im wyższą wartść przedstawiają lasy, przez które przebiega inwestycja. W niektórych przypadkach mżemy mówić ddziaływaniu pzytywnym dla niektórych gatunków. W OSO Puszcza Ntecka pas technlgiczny pprwadznej przez drągwinę ssnwą linii 110 kv jest ważnym miejscem gniazdwania lerki będącej przedmitem chrny teg bszaru Natura 2000. Przykład ten wskazuje na kniecznść indywidualneg pdejścia d każdej linii i rzważenia aspektu: chrna których gatunków stanwi prirytet na danym bszarze. Isttną pwdwaną przez inwestycję zmianą jakści eksystemów jest zmiana relacji drapieżnik fiara. Linie wyskieg napięcia są częst wykrzystywane jak czatwnie przez ptaki drapieżne. Pprwadzenie linii wyskieg napięcia przez łąki i inne cenne dla ptaków eksystemy twarte pwduje zmniejszenie ilści gniazdujących par ptaków, jednak nie wiąże się ze spadkiem biróżnrdnści. Zatem spadek liczebnści gniazdujących par w klicy linii wyskieg napięcia stanwi przesłankę d teg, aby na bszarach chrninych, gdzie przedmitem chrny są gatunki ptaków wdn-błtnych i gatunki związane z terenami twartymi unikać lkalizacji linii wyskieg napięcia. W przypadku bszarów, gdzie przedmitem chrny są ptaki szpniaste, a brak dpwiednich miejsc d zakładania gniazda stanwi czynnik limitujący liczebnść ppulacji, zasadnym wydaje się budwa na słupach bezpiecznych czatwni dla drapieżników raz platfrm gniazdwych. Działanie t, w tym przypadku, nsi znamina minimalizacji i jest adreswane d takich gatunków jak rybłów i inne szpniaste. W Niemczech skutecznść teg rzwiązania wykazan już kilkanaście lat temu. Większść niemieckiej ppulacji rybłwów gniazduje na słupach energetycznych. Z pwyższych przykładów wynika, że d każdeg przypadku należy pdejść indywidualnie i rzważyć pełen bilans zysków i strat, jakie dane działanie niesie dla eksystemów, w które ingeruje inwestycja. Istnieje wiele czynników, które zwiększają ryzyk klizji ptaków z liniami elektrenergetycznymi. Mżna pdzielić je na kilka grup: bilgiczne, śrdwiskwe raz techniczne. 1. Bilgiczne. Kluczwym czynnikiem bilgicznym jest przynależnść gatunkwa ptaka. W licznych badaniach wykazan, że pdatnść na klizje pszczególnych gatunków ptaków jest różna. Istnieje wiele pracwań pdejmujących próbę pdziału gatunków na mniej i bardziej klizyjne w zależnści d: wielkści ciała, masy i rzpiętści skrzydeł (gatunki ciężkie, dużej pwierzchni skrzydeł są bardziej pdatne na klizje - teg typu budwa wiąże się zazwyczaj ze specyficznym spsbem ltu i małą manewrwścią, przez c ptaki te mają prblem z szybkim unikaniem przeszkód);
zachwania w lcie (pdczas migracji ptaki częst wykrzystują przestrzeń pwietrzną na dużej wyskści, pwyżej przewdów trakcyjnych, c w znaczącym stpniu minimalizuje ryzyk klizji z liniami napwietrznymi. Ryzykwne sytuacje pjawiają się w klicy żerwisk, nclegwisk i innych miejsc kncentracji ptaków pdczas przeltów. Na tych terenach ptaki chcąc wylądwać lub wystartwać znacząc bniżają pułap ltu narażając się na klizje. Pnadt wyskść ltu w kresie rzrdu jest zazwyczaj znacznie niższa. Wykazan również, że ptaki latające w kluczach lub stadach znacznie wcześniej reagują na linie napwietrzne niż pjedyncze sbniki); spsbu bserwacji przestrzeni (szybkie dstrzeżenie przeszkdy jest niezbędne dla uniknięcia klizji. Większść gatunków ptaków, pza swami i częścią szpniastych, ma czy umieszczne p bkach głwy. Zwiększa t znacząc kąt widzenia, ksztem jakści widzenia d przdu, gdzie pwstaje tzw. ślepy punkt., Pnadt wykazan, że ptaki nurkujące, których czy są przystswane d pszukiwania pżywienia pd wdą, są w znacznej części krótkwidzami. Cecha ta mże być czynnikiem isttnie zwiększającym ich klizyjnść); wieku i płci (w badaniach wykazan znacząc wyższą klizyjnść samców. Samce zazwyczaj wielkrtnie częściej dbywają lty w ramach swich rewirów, narażając się na klizje, pdczas gdy samice pzstają przez większść czasu w klicy gniazd. W pracy Crwdera (2000) zaprezentwan liczne badania wykazujące, że pdatnść na klizje młdych sbników jest większa niż drsłych. Przedstawine zależnści nie muszą mieć jednak zastswania w stsunku d wszystkich gatunków); stanu zdrwia (ptaki słabine ( niskiej masie) i dużym stężeniu substancji tksycznych we krwi częściej ulegają klizji niż sbniki zdrwe); czasu aktywnści (ptaki dzienne, ncne) (prawdpdbieństw klizji pdczas ncnych przeltów jest znacznie wyższe niż w ciągu dnia. Nie dtyczy n jednak ptaków przystswanych d aktywnści ncnej, takich jak lelki czy swy, ale ptaków migrujących ncą i gatunków, których szczyt aktywnści przypada przed świtem i p zmierzchu. Zagrżenie dla ncnych migrantów jest wyskie, jeśli linie znajdują się w klicy miejsc startu i lądwania). 2. Śrdwiskwe. Spsób użytkwania terenu (czynnikiem znacząc pdnszącym ryzyk klizji jest prwadzenie linii napwietrznych przez ważne dla rzadkich gatunków eksystemy wykrzystywane przez wiele gatunków, zwłaszcza, jeśli są t eksystemy wdne lub pdmkłe. Niemniej ryzykwne jest lkwanie linii na terenie rzległych mnkultur stanwiących żerwiska i miejsca kncentracji ptaków migrujących); warunki atmsferyczne (ptaki w niesprzyjających warunkach atmsferycznych (silny wiatr, zachmurzenie, pady) znacząc bniżają pułap, c naraża je na
klizje z liniami wyskieg napięcia. Ddatkw ptaki lecące z wiatrem ulegają klizjm znacznie częściej, niż sbniki lecące pd wiatr); płszenie ptaków (ptaki spłszne na skutek plwania, ataku drapieżnika, przejazdu pciągu znacznie częściej ulegają klizjm). 3. Techniczne. Parametry techniczne linii mają isttne znaczenie dla skali klizji, jak i dla spektrum gatunków ptencjalnie na nienarażnych. Z punktu widzenia chrny ptaków isttnymi parametrami są: typ (napięcie) linii i związana z tym wyskść linii (najwyższe knstrukcje w Plsce t przeważnie linie najwyższych napięć 750kV (tylk jedna w kraju), 400kV i 220kV. Ich wyskść mże dchdzić d 60, a nawet 80 m. wymieninych są linie wyskieg napięcia 110 kv (wyskść przeważnie d kilkunastu d 30 m). Wszystkie wyżej wymienine psiadają stsunkw grube przewdy fazwe (d 20 d 50 mm). W dbrych warunkach atmsferycznych przewdy te są dbrze widczne przez ptaki. Jednakże ze względu na swją wyskść linie te są przyczyną stsunkw dużej ilści klizji, których fiarą padają głównie ptaki migrujące. Zazwyczaj zdecydwanie niższe są linie średnieg i niskieg napięcia. Ich wyskść t przeważnie 6-10 m. Teg typu knstrukcje są mniejszym zagrżeniem dla migrantów, stanwią jednak zagrżenie dla ptaków lęgwych ze względu na ich niskie wyskści ltu i stsunkw małą średnicę kabli.); gemetria linii (rzmieszczenie przewdów w przestrzeni) (z punktu widzenia chrny ptaków isttne jest czy przewdy fazwe są usytuwane na tym samym pzimie czy też pinw jeden nad drugim. Ustawienie przewdów fazwych w jednym pzimie jest bardziej pżądane, gdyż zmniejsza ryzyk klizji, redukując d minimum zakres wyskści klizyjnych raz pwdując, że przewdy jak wiązka są lepiej widczne niż jak pjedynczy przewód w przestrzeni) becnść przewdów dgrmwych i ich wyskść nad przewdami fazwymi (ich średnica jest znacznie mniejsza niż przewdów trakcyjnych, przez c są mniej widczne. C więcej znajdują się ne pwyżej przewdów trakcyjnych, c pszerza bszar klizyjny. Wyniki mnitringów wskazują, że przewdy dgrmwe stanwią większe zagrżenie dla awifauny niż przewdy trakcyjne, gdyż ptaki widząc skupine, a więc lepiej widczne przewdy fazwe, wyknują manewr unikania pdlatując w górę i częst uderzają w przewód dgrmwy będący w ddaleniu i słabiej widczny); świetlenie linii + znakwane linii (świetlenie linii dtyczy wyłącznie najwyższych knstrukcji i wynika z trski bezpieczeństw ruchu pwietrzneg. Oświetlenie nie mże być natmiast traktwane jak czynnik minimalizujący ryzyk klizji, gdyż w ncy lub w warunkach granicznej widcznści światła świetlające słupy lub linię mgą przyciągać ptaki); dległść pmiędzy liniami (równległy przebieg kilku linii w bardz bliskim sąsiedztwie stanwi mniejsze zagrżenie dla awifauny niż równległa
lkalizacja kilku linii w dległści kilkuset metrów. Większe zgrupwania linii (pmim, że czasami zwiększa t zakres wyskści klizyjnych) są łatwiej dstrzegalne, c minimalizuje ryzyk klizji. W takiej sytuacji ptak musi jednrazw pdnieść pułap, aby minąć kilka barier liniwych. W przypadku rzmieszczenia linii w dległści kilkuset metrów d siebie, każda przeszkda musi być sbn dstrzeżna i minięta, c pdnsi ryzyk klizji pdczas przeltu). Dtychczas (luty 2014) nie pwstały jeszcze krajwe wytyczne dtyczące spsbu prwadzenia inwentaryzacji i ceny ddziaływania na rnitfaunę dla inwestycji plegających na budwie napwietrznych linii elektrenergetycznych. Aktualna rekmendacja Sekretariatu Knwencji Berneńskiej nr 110 (2004) i wydane d niej wytyczne są stsunkw lakniczne i nie precyzują wielu kluczwych dla właściwej ceny ddziaływania kwestii. Takimi wytycznymi są w Eurpie: Haas et al. 2003, VSE 2009, VDE 2011 raz w USA: APLIC 2006, APLIC 2012. Należy jednak dążyć d teg, żeby wszystkie mdernizwane i nwbudwane linie elektrenergetyczne raz sieci trakcyjne były prjektwane w bszarach, jak i technicznie knstruwane w spsób uwzględniający najnwszą wiedzę dtyczącą chrny ptaków przed negatywnym ddziaływaniem ze strny linii energetycznych. Pnadt należy dążyć d zabezpieczenia linii energetycznych i słupów znanych becnie z wyskiej klizyjnści lub wyskiej śmiertelnści w wyniku prażeń. Prpnwane (np. na etapie OOŚ) działania minimalizujące muszą być parte na wynikach inwentaryzacji i analiz raz być dstswane d specyfiki awifaunistycznej daneg terenu czyli gatunków ptaków, których chrna na danym bszarze stanwi prirytet. Pwyższy tekst stanwi kwintesencję najbardziej aktualnej zebranej wiedzy dtyczącej ddziaływania linii elektrenergetycznych na awifaunę. Literatura: Pakuła M., Kniła T. 2013. Oddziaływanie linii elektrenergetycznych na rnitfaunę raz metdy jeg ceny. Przegląd Przyrdniczy XXIV, 3 (2013): 61-107 Kustusc K. i inni. 2013. Ptaki i napwietrzne linie elektrenergetyczne. Rdzaje ddziaływań, ich przyczyny i znaczenie dla ppulacji ptasich. Ornis Plnica 2013, 54: 257 278 FPP Cnsulting Sp. z.. 2013. Wpływ napwietrznych sieci elektrenergetycznych średnieg i wyskieg napięcia, w tym również klejwych sieci trakcyjnych, na ptaki, Warszawa, listpad 2013 r.