PRZYRODA WZGÓRZA KALWARYJSKIEGO

PRZYRODA WZGÓRZA KALWARYJSKIEGO WALORYZACJA PRZYRODNICZA 1. WZGÓRZE KALWARYJSKIE 2. MORFOLOGIA I BUDOWA GEOLOGICZNA 3. FLORA DRZEWA 4. FLORA OGRÓJEC 5. FLORA ROŚLINY ZIELNE 6. FAUNA MOTYLE 7. FAUNA SSAKI 8. FAUNA PTAKI 9. LISTA GATUNKÓW KALWARII 10. ZALECENIA 11. ILUSTRACJE www.przyrodapiekar.kg.net.pl piekary.przyroda@wp.pl Michał Szydłowski Łukasz Depa Adam Szczepańczyk Paweł Siwy

WZGÓRZE KALWARYJSKIE Jeden rzut oka na mapę Piekar wystarczy, aby zauważyć, że wśród plątaniny dróg, osiedli i zakładów przemysłowych widnieje zielona plama. Zajmuje ona niemal centralne miejsce w Piekarach. To Cerekwica - Wzgórze Kalwaryjskie. O kulturowej, historycznej i przede wszystkim duchowej wartości tego miejsca dla mieszkańców miasta i Śląska nie trzeba przypominać. Znają ją ślązacy aż nadto dobrze. Chcielibyśmy natomiast opowiedzieć o jego przyrodzie. Ten aspekt często bowiem umyka w trakcie rozważań nad tym miejscem, a przecież to także przyroda buduje w istotnej mierze jego specyficzny charakter. Jest to bowiem największy obszar o charakterze parkowym w naszym mieście. Mieście, podkreślmy to, przede wszystkim przemysłowym i należącym w pełni do aglomeracji górnośląskiej, ze wszystkimi tego pozytywnymi i negatywnymi konsekwencjami. Mieszkańcy aglomeracji wciąż narażeni są na szkodliwe czynniki, jak na przykład hałas i zanieczyszczenia wywołane intensyfikacją ruchu ulicznego i licznymi robotami. Do tego dochodzi zbyt szybkie tempo życia, zły tryb życia i stres. I tutaj pojawia się istotna rola przyrody parkowej (fot.1), jako remedium na wspomniane bolączki. Rola zieleni miejskiej, a zwłaszcza dużych obszarów zadrzewionych jest nie do przecenienia. Przede wszystkim na ogromnej powierzchni liści drzew zatrzymuje się duża ilość pyłów, które są dokuczliwe zwłaszcza podczas gorących i suchych pogód. W słoneczne i upalne dni, to drzewa dają najwięcej cienia, chroniąc asfaltowe i betonowe powierzchnie przed nagrzaniem. Nie na darmo w wielu dużych miastach USA wprowadza się darń na dachy domów i zwiększa się powierzchnie parkowe, właśnie aby chronić przed nadmiernym przegrzaniem i koncentracją pyłów w powietrzu. Ogromne drzewa (fot.2) Kalwarii świetnie spełniają taką rolę, w przeciwieństwie do miniaturowych drzewek sadzonych dla ozdoby, które poza walorami dekoracyjnymi nie wnoszą żadnej wartości dla ochrony naszego zdrowia. Dlatego też Kalwaria stanowi tak doskonałe miejsce do odpoczynku i relaksu. Kontakt z zieloną przyrodą zawsze przynosi człowiekowi spokój. A Kalwaria stanowi oazę zieleni dla naszego rozbudowującego się miasta. Warto jeszcze wspomnieć, że w środku miasta stanowi ona miejsce, w którym pojawiają się liczne gatunki dzikich zwierząt, które nauczyły się współistnieć z człowiekiem. Łatwiej czasem na Kalwarii zobaczyć wiewiórkę (fot.3), jeża (fot.4) czy zająca, niż w pobliskiej Dioblinie. W dalszej części postaramy się przybliżyć przyrodniczą sylwetkę tego miejsca. MORFOLOGIA I BUDOWA GEOLOGICZNA Łukasz Depa Pod względem fizjograficznym Kalwaria, podobnie jak cała północna część miasta, wchodzi w skład rozległego Garbu Tarnogórskiego, przyjmującego na terenie miasta charakter erozyjno - denudacyjnych wzgórz o łagodnych zejściach. Stoki Kalwarii są 2

asymetryczne i silnie zmienione przez działalność człowieka. Wschodnia część wzgórza łagodnie opada w stronę rzeki Brynicy, która tworzy w Piekarach przełom. Pod względem geologicznym wzgórze, podobnie jak większa część miasta, związane jest z triasem, który jest najstarszym okresem średniowiecza dziejów Ziemi czyli ery mezozoicznej. Podłoże zbudowane jest ze skał dolno i środkowotriasowych: wapieni gruboławicowych, dolomitycznych i jamistych oraz warstw gogolińskich. Skały te utworzyły się ponad 200 milionów lat temu, kiedy to Piekary, jak i cały Śląsk, zalewało rozległe morze. Środowisko morskie stanowiło obszar życia wielu organizmów, począwszy od małży, liliowców i amonitów, aż po gady morskie - notozaury. Skały budujące Cerekwicę są twarde i odporne. Ulegają one jednak, jak wszystkie skały, wietrzeniu. Można zaobserwować w tym miejscu proces krasowienia, zamrozu i najbardziej spektakularnego w tym miejscu wietrzenia organicznego. Objawia się ono spękaniem murów i skał podłoża, które zostało wywołane przez rozrastające się korzenie drzew. Na zboczach wzgórza zaobserwować można ruchy masowe. Uwidaczniają się one występowaniem tzw. haków (drzewa wyginają się w charakterystyczne L ) oraz wygięciem i odkształceniem dolnych partii kostki brukowej na drodze w północnej części wzgórza. W przeszłości dość istotne znaczenie w kształtowaniu fizjonomii wzgórza miała erozja wodna. Ciekawostkę geologiczną tworzą tu liczne mury i elementy zabudowy. W większości są to wapienie triasowe licznie występujące w mieście oraz na terenach przyległych. Skały te zawierają bardzo liczne skamieniałości, czyli szczątki roślin i zwierząt, żyjących w odległych epokach geologicznych, tworząc swoistą kamienną księgę dziejów. Uważny obserwator wypatrzy tu przede wszystkim liczne kolokwia liliowców (fot.5) oraz małże (fot.6) które licznie zasiedlały triasowe morze. Bardzo ładnie wykształcone są biohieroglify (fot.7) czyli ślady żerowania i pełzania organizmów morskich z przed milionów lat. Mury te stanowią świetną bazę do zajęć edukacyjnych z młodzieżą szkolną. Dostępność wzgórza sprawia, że możliwe jest tu przeprowadzenie ciekawych zajęć interdyscyplinarnych, czerpiąc z nauk przyrodniczych jak i historycznych. FLORA DRZEWA Adam Szczepańczyk We florze Wzgórza Kalwaryjskiego pierwszoplanową rolę odgrywają drzewa. To one są najbardziej rzucającym się w oczy elementem przyrody tego miejsca i to one w znacznej mierze budują jego charakterystyczny, cienisty klimat (fot.8; fot.9). Panujący pod zielonym drzewostanem półmrok sprzyja uspokojeniu skołatanych nerwów oraz buduje atmosferę wyciszenia i kontemplacji. 3

Wiosną, w kwietniu i maju, ich świeże, soczysto-zielone liście, skąpane w blasku słońca zdają się być wykonane ze szmaragdów. Późnym latem, żółknące już z wolna, przynoszą cień i ochłodę, chroniąc rozpostartymi szeroko konarami przed ostatnimi, letnimi upałami. Spośród tych, które imponują najbardziej, szczególną uwagę należy zwrócić na dwa gatunki, rodzime dla naszego kraju. Pierwszym z nich jest buk zwyczajny, którego jeden, szczególnie piękny i dorodny okaz, z pewnością ponad stuletni, wyrasta zaraz obok figurki, przy północno-zachodnim wejściu. Jego prosty, strzelisty pień wznosi się srebrzyście ponad korony pozostałych drzew, niczym wieża kalwaryjskiego kościoła ponad miastem. Drugim gatunkiem, którego pomnikowe okazy odnajdujemy zarówno na samym wzgórzu, jak i koło wejścia do Studzienki a także na Rajskim Placu, jest jesion (fot.10). Nie na darmo nazywa się ten gatunek jesionem wyniosłym, gdyż jest to drzewo pod względem rozmiarów niewiele tylko ustępujące dębom. Dawne ludy północy uważały nawet, że cały świat wsparty jest na konarach potężnego jesionu. I dziś te majestatyczne drzewa budzą niemały podziw. Najliczniejsze zaś są na Kalwarii kasztanowce, które nie powinny być mylone z kasztanami. Kasztan bowiem, jadalny (fot.11), rośnie tylko jeden, niedawno posadzony na trawniku, na lewo od pomnika Papieża. Kto ciekawy, powinien porównać obydwa drzewa, które po liściach powinny być łatwe do odróżnienia. Kasztanowce zaś stanowią chyba najbardziej charakterystyczny element zadrzewienia Kalwarii. Na wiosnę pokrywają się wielkimi kwiatostanami białych kwiatów a na jesieni owocują, zrzucając kolczaste, zielone owoce wewnątrz których znajdujemy od jednego do kilku brązowych, dwubarwnych i błyszczących nasion kasztanów. Niestety kasztanowce na Kalwarii, podobnie jak w całej Europie, chorują. Niszczy je mały motylek szrotówek, rozwleczony przez człowieka z Macedonii po całym kontynencie. Jego małe, roślinożerne gąsienice wygryzają miękisz liścia, w wyniku czego powstają na nim brązowe plamy martwej tkanki. W ciągu roku pojawia się kilka pokoleń motyli, powodując masowe usychanie i opadanie liści. Drzewa ratują się, kwitną na jesieni, lecz nowe kasztany nie dojrzewają już, a tak późne kwitnienie osłabia je jeszcze bardziej i osłabione, często w zimie przemarzają. Motyl ten nie ma wrogów naturalnych. Tylko dokładne palenie liści, w których zimuje, oraz specjalistyczne zabiegi pielęgnacyjne mogą powstrzymać jego niszczycielską siłę (zalecenia pkt.1!). Motyl ten atakuje także oba gatunki klonu klon zwyczajny i jawor, których na Kalwarii i w jej pobliżu także nie brakuje. Spośród naszych rodzimych drzew, znajdujemy tu także, oprócz dębów, lipy, graby i wierzby wśród gatunków liściastych oraz modrzewie, sosnę zwyczajną i świerki, wśród iglastych. Prawie sześćdziesiąt gatunków drzew i krzewów zdobi kalwaryjskie wzgórze. Wiele z nich zostało posadzonych jeszcze rękami pierwszych budowniczych kalwaryjskiego Sanktuarium i rosną nieprzerwanie po dziś dzień, kiedy nie ma już nikogo spośród tych, którzy je tu sadzili. Łukasz Depa 4

OGRÓJEC Szczególną uwagę podczas wizyty na kalwaryjskim wzgórzu należy poświęcić Ogrodowi Oliwnemu (rys.2 mapka rozmieszczenia roślin) (fot.12). Wśród bowiem prawie sześćdziesięciu gatunków drzew i krzewów kalwaryjskich, jest kilkadziesiąt, które nie są rodzime nie tylko dla naszego kraju, ale nawet dla naszego kontynentu. Większość z nich rośnie właśnie w Ogrodzie Oliwnym. Niektóre z gatunków amerykańskich, takich jak klon srebrzysty, robinia akacjowa czy dąb czerwony (fot.13), rośnie nie tylko na terenie całego wzgórza i okolicach, ale wręcz są to pospolite już drzewa w polskim krajobrazie. Jednak pozostałe gatunki można znaleźć tylko w Ogrójcu. Na pierwszy plan wysuwają się tam wysokie, smukłe glediczje trójcierniowe, także z Ameryki Północnej, oplecione biało kwitnącą hortensją pnącą. Glediczja łatwa jest do rozpoznania ze względu na dwie, charakterystyczne cechy: długie do kilkunastu centymetrów, potrójne ciernie, przez które zwana jest także iglicznią oraz bardzo długie, nawet 40 centymetrowe, czerwonobrązowe strąki. Innym ciekawym drzewem, jest pochodzący z Azji Wschodniej bożodrzew (fot.14), którego pierzasto podzielone liście mogą osiągać nawet do jednego metra długości. Ciekawą grupę stanowią tutaj gatunki, których liście przez cały rok pozostają zielone. Oprócz zimozielonych żywotników i cyprysików należą tu także gatunki liściaste. Znajdujemy tu zachodnioeuropejski ostrokrzew, którego liście zdobią tradycyjnie angielskie mieszkania w okresie Bożego Narodzenia. Rośnie tu także bukszpan, pochodzący z basenu Morza Śródziemnego oraz skimia japońska, której liście przypominają nieco europejski wawrzyn (czyli laur a nasze kuchenne liście bobkowe). Jest także rodzimy nasz cis, który w naturze objęty jest ochroną prawną. W ten sposób, chociaż najpiękniej jest tu na wiosnę, Ogrójec, jak przystało na ogród śródziemnomorski, a więc typowy dla obszaru Ziemi Świętej, pozostaje przez cały rok zielony. Łukasz Depa ROŚLINY ZIELNE Poniżej koron drzew toczy się życie nie mniej bujne. Około czterdziestu gatunków traw i roślin zielnych tworzy runo kalwaryjskiego wzgórza. Stanowią one mieszankę gatunków charakterystycznych zarówno dla łąk jak i lasów. Jest tak z uwagi na parkowy charakter tutejszej roślinności. Duże miejscami zacienienie, zwłaszcza w północnej części wzgórza, sprzyja roślinom cieniolubnym i wilgociolubnym. Z kolei stałe wygrabianie liści na jesień sprawia, że nie powstaje charakterystyczna dla lasu warstwa próchnicza, która zatrzymywałaby w glebie jeszcze więcej wilgoci. Wreszcie stałe wykaszanie reguluje wzrost roślin i w miejscach nasłonecznionych sprzyja rośnięciu gatunków łąkowych. Szczególnie interesująco przedstawia się najbardziej południowy skrawek wzgórza otwarty teren przylegający do cmentarza. Silne nasłonecznienie tego 5

obszaru oraz wapienna, dość łatwo przesychająca gleba powodują, że dużo jest tutaj gatunków ciepło- i sucholubnych. W niektórych miejscach powierzchnia murawy przypomina kolorowy, kwiecisty step (fot.15). W powietrzu unosi się charakterystyczny, przyjemny zapach licznych kobierców różowo kwitnącej macierzanki (fot.16). Pomiędzy nimi, zwłaszcza na przełomie czerwca i lipca, pojawiają się łany żółto kwitnącej driakwi i starca, lilowej świerzbnicy, fioletowego driakiewnika, oraz białych biedrzeńców, krwawników i lepnic (zalecenia pkt.2!). Na tym obszarze, pod dużym, rozłożystym dębem czerwonym (fot.13), można spotkać storczyka szerokolistnego roślinę prawnie chronioną. W miejscach, gdzie pielgrzymi najintensywniej wydeptują murawę, można spotkać typowe dla naszych trawników trawy życicę trwałą oraz wiechlinę roczną a także babkę zwyczajną. FAUNA Łukasz Depa Fauna wzgórza kalwaryjskiego, którego powierzchnia wynosi około 9,5 hektara, jest bardzo bogata. Główne prace waloryzacyjne trwały od marca do końca czerwca bieżącego roku, część obserwacji pochodzi również z sezonu zimowego oraz z wiosny roku ubiegłego. MOTYLE Motyle dzienne są na Kalwarii reprezentowane przez kilkanaście gatunków. Ich występowanie jest związane z łąkowymi fragmentami wzgórza. Do najpiękniejszych z pewnością należy zachwycający błękitem modraszek ikar (fot.17) czy też przyciągający wzrok płomienną barwą czerwończyk dukacik (fot.18). Zaobserwować możemy również wiele innych uroczych motyli, takich jak narożnica zbrojówka (motyl nocny częściej możemy spotkać gąsienice), rusałka pawik, rusałka admirał, rusałka kratkowiec, rusałka osetnik, polnica szachowniczka, polowiec szachownica (fot.19), przestrojnik jurtina (fot.20), strzępotek ruczajnik, doskonale wszystkim znane paź królowej (fot.21) i bielinek kapustnik, czy też szrotówek kasztanowcowiaczek szkodnik żerujący na kasztanowcach. Łukasz Depa, Paweł Siwy SSAKI Podczas badań prowadzonych na Kalwarii zanotowaliśmy stałą obecność małych ssaków. Zarówno każdy piekarzanin, jak i pątnik spacerujący po tym pięknym wzgórzu sakralnym z pewnością nie jeden raz miał okazję obserwować ruchliwą i zwinną wiewiórkę 6

(fot.3). Spotkać ją możemy na całym terenie, większe szanse na podziwianie wiewiórki mamy jednak w części południowej i wschodniej. Kalwarię zamieszkują także bardziej skryci domownicy: zając szarak oraz prowadzące nocny tryb życia jeż (fot.4), kuna domowa i licznie żerujące nietoperze. Te latające ssaki mamy dużą szansę zobaczyć o zmroku i po zapadnięciu ciemności na cmentarzu. Otwarta przestrzeń nekropolii umożliwia im swobodne żerowanie, zaś liczne stare drzewa i kapliczki na Kalwarii zapewniają schronienie. Zająca szaraka, którego kojarzymy głównie z polami i łąkami, na wzgórzu kalwaryjskim zaobserwować możemy głównie we wschodniej części, w pobliżu Ogrodu Oliwnego. Wcześnie rano mamy szansę natknąć się na zająca spokojnie kicającego po ulicy ks. Jerzego Popiełuszki czy też w parku przy Studzience. Jeże (fot.4) podziwiać możemy głównie w porze wieczornej i nocnej. Na Kalwarii czuć się mogą bezpiecznie, jednak podczas migracji stale muszą się przemieszczać przez ulice, co jest niestety ogromnym dla jeży zagrożeniem. Kolejnym wielkim niebezpieczeństwem dla jeży jest okres późnoletni i jesienny. Wtedy to, te bardzo sympatyczne ssaki, zaczynają szukać dogodnego miejsca na zimowanie. Często wybierają większe połacie opadłych liści. Na Kalwarii rośnie dużo kasztanowców, które są atakowane przez szrotówka kasztanowcowiaczka. Powszechnym sposobem walki z tym szkodliwym dla kasztanowców motylem jest grabienie, a następnie palenie opadłych liści, w których szrotówek zimuje. Tym samym powoduje to duże zagrożenie dla jeży, które nierzadko są palone żywcem (zalecenia pkt.1!). Kuna domowa, zwana kamionką, podobnie jak jeż, prowadzi ściśle nocny tryb życia. Od tumaka, czyli kuny leśnej, możemy kamionkę odróżnić po białej plamie na piersi, schodzącej aż do nasady przednich łap. Tumak plamę na piersi ma żółtą i nierozwidloną. Kuna ma ciało bardzo podłużne i giętkie, z krótkimi łapkami. Z racji, że po zmierzchu Kalwaria jest niedostępna dla ludzi, warto za kuną rozglądać się w pobliżu murów wzgórza. Często obserwować kunę domową możemy na ulicy ks. Jerzego Popiełuszki, szczególnie w pobliżu parku przy Studzience. Warto też zaglądać od strony południowej, na cmentarzu oraz w jego bezpośrednim otoczeniu. Łukasz Depa, Paweł Siwy PTAKI Świat ptaków kalwaryjskiego wzgórza jest ciekawy i różnorodny. Najliczniejsze, a zatem najczęściej spotykane są, pospolite w naszym kraju, kosy, zięby (fot.22), szpaki, sikory bogatki, gołębie grzywacze (fot.23; fot.24), kawki i sroki. Poświęcając nieco więcej czasu i uwagi będziemy mieli okazję podziwiać również innych przedstawicieli awifauny: żerujące kwiczoły (fot.25), polujące na owady muchołówki szare (fot.26), kopciuszki podrygujące rudymi ogonami, schodzące głową w dół kowaliki (fot.27), skrzeczące wrony siwe (fot.28), pełzacze ogrodowe szukające owadów w korze pni drzew, sójki zakopujące żołędzie, 7

uwijające się sikorki modraszki, gruchające miejskie gołębie oraz łagodne sierpówki (zwane potocznie cukrówkami). Na Kalwarii występują też gatunki, które znacznie łatwiej usłyszeć niż zobaczyć. Aby je dostrzec, będziemy musieli, uzbroiwszy wzrok w lornetkę, cierpliwie i w skupieniu wypatrywać tych skrzydlatych śpiewaków w koronach drzew lub w bujnych zaroślach. Z pewnością do takich skrytych, a zachwycających ptasich mieszkańców wzgórza należą: wilga, pierwiosnek, kapturka, czyli pokrzewka czarnołbista, rudzik (fot.29) oraz zaganiacz. Największymi ptasimi osobliwościami na Kalwarii są dzięcioł zielony, uszatka (fot.30) oraz pustułka (fot.31; fot.32; fot.33). Zasiedlający stare parki dzięcioł zielony idealnie wkomponowuje się w krajobraz wzgórza. Przeważnie przesiaduje wysoko w koronach drzew, choć spotkać możemy go również na ziemi, gdyż żywi się między innymi mrówkami. Jego obecność zdradza czasem głośny, sprawiający wrażenie szyderczego, chichot. Podobnie odzywa się pustułka (fot.31; fot.32; fot.33), lecz sylaby jej głosu są o wiele szybsze a cała sekwencja wyraźnie dłuższa. Pustułka, mały ptak szponiasty z rodziny sokołów, często przystępująca do lęgów na wieżach kościelnych, wybrała też wieżę kalwaryjskiego kościoła. W tym roku doliczyliśmy się czterech lotnych młodych. Przepięknym widokiem jest obserwacja sześciu latających wokół wieży kościelnej małych sokołów o ostrych skrzydłach. Pustułki są bardzo pożyteczne dla działalności człowieka, gdyż żywią się głównie gryzoniami, sporadycznie tylko łapiąc małe ptaki. Uszatka (fot.30) jest średnią sową wielkości sójki. Jej cechą charakterystyczną, odróżniającą od pozostałych sów, są widoczne uszy. Jednak w istocie nie są to uszy, a tylko pęki piór, zwanych usznymi. Zamieszkuje obrzeża lasu, skraje polan, kępy drzew, aleje i parki. Jeszcze w latach 70 Jan Sokołowski pisał, że uszatka jest typowym ptakiem leśnym. Dziś jednak stosunkowo częsta jest również w miejskich parkach, o czym pisze chociażby Andrzej Kruszewicz, co obserwujemy właśnie na Kalwarii i w jej bezpośredniej okolicy. Świadczy to o dużej plastyczności gatunku. Głosem uszatki jest niskie i monotonnie powtarzane huu. Ciekawostką jest tzw. zimowisko. Uszatki podczas zimy gromadzą się w stada liczące po kilkakilkanaście ptaków. Często na miejsca koncentracji wybierają gęste drzewa iglaste na cmentarzach. Uszatka jest, po puszczyku, naszą najpospolitszą sową. Podczas zimowych spacerów będziemy mieli szansę zobaczyć ptasich przybyszów, również z odległych stron. Dogodne miejsce do zimowania znajdują tu wszakże znane wszystkim gawrony, wzbudzające powszechną sympatię jemiołuszki (fot.34), piękne krogulce, czy też nasze największe drozdy, paszkoty. Pozostają na zimę natomiast między innymi kosy, bogatki, modraszki, pełzacze ogrodowe, kowaliki (fot.27) i sierpówki. Paweł Siwy Świat przyrody ożywionej kalwaryjskiego wzgórza jest bardzo bogaty i urozmaicony. Warto poświęcić mu więcej czasu, czy to podczas spaceru, czy religijnej kontemplacji. Jest ciekawy i piękny. I jest tak blisko... 8

LISTA GATUNKÓW KALWARII - gatunki chronione - gatunki chronione częściowo Gatunki drzew i krzewów rosnące na Kalwarii, z zaznaczeniem gatunków rosnących w Ogrodzie Oliwnym (O) lub tylko w ogrodzie oliwnym (O!) Patrz również (numery z listy odpowiadają numerom na mapie) Rys.2 ROZMIESZCZENIE ROŚLIN OGRODU OLIWNEGO 1. Sosna zwyczajna Pinus sylvestris O 2. Sosna czarna Pinus nigra 3. Modrzew europejski Larix decidua 4. Świerk pospolity Picea excela O 5. Cis pospolity Taxus baccata (chroniony w naturze!) O! 6. Miłorząb dwudzielny Ginkgo biloba O! 7. Magnolia pośrednia Magnolia x soulangeana O 8. Orzech włoski Juglans regia 9. Buk zwyczajny Fagus sylvatica O 10. Dąb szypułkowy Quercus robur 11. Dąb czerwony Quercus rubra 12. Brzoza brodawkowata Betula pendula 13. Grab zwyczajny Carpinus betulus 14. Topola czarna Populus nigra 15. Wierzba iwa Salix caprea O 16. Jabłoń purpurowa Malus purpurea O! 17. Wiśnia wonna Prunus mahaleb O! 18. Tawuła Spiraea sp. O! 19. Jałowiec sabiński Juniperus sabina O! 20. Żywotnik wschodni Thuja orientalis O! 21. Robinia akacjowa Robinia pseudoacacia 22. Kasztanowiec biały Aesculus hippocastanum 23. Klon srebrzysty Acer saccharinum 24. Klon jawor Acer pseudoplatanus 25. Klon zwyczajny Acer platanoides O 26. Klon jesionolistny Acer negundo O 27. Jesion wyniosły Fraxinus excelsior 28. Ostrokrzew kolczasty Ilex aquifolium O! 29. Bukszpan Buxus sempervirens O! 30. Glediczja trójcieniowa Gleditsia triacanthos O! 31. Lipa drobnolistna Tilia cordata 9

32. Skimia Skimmia japonica O! 33. Kasztan jadalny Castanea sativa 34. Grujecznik japoński Cercidiphyllum japonicum O! 35. Dereń jadalny Cornus mas O! 36. Bożodrzew gruczołkowaty Ailanthus glandulosa O! 37. Buk zwyczajny Fagus sylvatica O! 38. Klon ginnala Acer ginnala O! 39. Perukowiec podolski Cotinus coggygria O! 40. Surmia zwyczajna Catalpa bignonioides O! 41. Ognik szkarłatny Pyracantha coccinea O! 42. Hortensja pnąca Hydrangea petiolaris O! 43. Żylistek szorstki Deutsia scabra O! 44. Winobluszcz japoński Parthenocissus tricuspidata O! 45. Cyprysik Lawsonia Chamaecyparis lawsoniana O! 46. Jałowiec wirginijski Juniperus virginiana O! 47. Perełkowiec japoński Sophora japonica O! 48. Żywotnik olbrzymi Thuja plichta O! 49. Pigwowiec japoński Chaenomeles japonica O! 50. Hortensja bukietowa Hydrangea paniculata O! 51. Róża dzika Rosa canina O! 52. Jaśminowiec Philadelphus coronarius O! 53. Żarnowiec miotlasty Cytisus scoparius O! 54. Śnieguliczka Symphoricarpos O 55. Irga Cotoneaster sp. O 56. Glicynia kwiecista Wisteria floribunda O! 57. Głóg szkarłatny Crathaegus coccinea O! 58. Bez lilak Syringa vulgaris O 59. Głóg jednoszyjkowy Crathaegus monogyna 60. Lipa szerokolistna Tilia platyphyllos Gatunki roślin zielnych występujących na Kalwarii 1. Barwinek pospolity Vinca minor 2. Ziarnopłon wiosenny Filaria verna 3. Ciemiernik Helleborus sp. 4. Starzec srebrzysty Senecio cineraria 5. Driakiew żółtawa Scabiosa ochroleuca 6. Macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides 7. Chaber driakiewnik Centaurea scabiosa 8. Biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga 9. Świerzbnica polna Knautia arvensis 10

10. Dzwonek jednostronny Campanula rapunculoides 11. Trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos 12. Babka lancetowata Plantago lanceolata 13. Krwawnik pospolity Achillea millefolium 14. Lepnica rozdęta Silene vulgaris 15. Kupkówka pospolita Dactylis glomerata 16. Kostrzewa łąkowa Festuca pratensis 17. Mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera 18. Pępawa dwuletnia Crepis biennis 19. Prosienicznik Hypochoeris glabra 20. Turzyca niska Carex humilis 21. Nawłoć kanadyjska Solidago canadensis 22. Babka średnia Plantago media 23. Podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria 24. Wiechlina spłaszczona Poa compressa 25. Życica trwała Lollium perenne 26. Babka zwyczajna Plantago maior 27. Szczaw polny Rumex acetosella 28. Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine Motyle Ssaki 1. Polnica szachowniczka Emmecia trabealis 2. Polowiec szachownica Melanargia galathea 3. Przestrojnik jurtina Maniola jurtina 4. Strzępotek ruczajnik Coenonympha pamphilus 5. Bielinek kapustnik Pieris brassicae 6. Rusałka osetnik Vanessa cardui 7. Rusałka pawik Inachis io 8. Rusałka admirał Vanessa atalanta 9. Rusałka kratkowiec Araschnia levana 10. Paź królowej Papilio machaon 11. Modraszek Ikar Polyommatus icarus 12. Czerwończyk dukacik Lycaena virgaureae 13. Narożnica zbrojówka Phalera bucephala 14. Szrotówek kasztanowcowiaczek Cameraria ohridella 1. Zając szarak Lepus europaeus 2. Wiewiórka Sciurus vulgaris 3. Kuna domowa Martes foina 11

Ptaki 4. Jeż Erinaceus Sp. (jeż wschodni - Erinaceus roumanicus/ jeż europejski- Erinaceus europaeus) 5. Nietoperze Zimujące: Gawron Corvus frugilegus, Kawka Corvus monedula, Paszkot Turdus viscivorus, Krogulec Accipiter nisus, Jemiołuszka Bombycilla garrulus, Kos Turdus merula, Bogatka Parus major, Modraszka Parus caeruleus, Sierpówka Streptopelia decaocto, Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla, Kowalik (Sitta europaea) Gniazdowanie możliwe: 1. Rudzik Erithacus rubecula (śpiewający samiec) 2. Kapturka Sylvia atricapilla (śpiewający samiec) 3. Pierwiosnek Phylloscopus collybita (śpiewający samiec) 4. Kulczyk Serinus serinus (śpiewający samiec cmentarz, Ogród Oliwny) 5. Grubodziób Coccothraustes coccothraustes (1 ptak obserwowany w dniu 2.05.08) 6. Kawka Corvus monedula (wielokrotnie obserwowane dorosłe ptaki przy Kościele) 7. Sroka Pica pica (wielokrotnie obserwowane dorosłe ptaki) 8. Wilga Oriolus oriolus (1 śpiewający samiec) Gniazdowanie prawdopodobne: 9. Sójka Garrulus glandarius (kopulująca para) 10. Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla (śpiewające cn. 2 samce; para w środowisku dogodnym do gniazdowania) 11. Zaganiacz Hippolais icterina (śpiewający samiec; para w środowisku dogodnym do gniazdowania) 12. Sierpówka Streptopelia decaocto (para w środowisku dogodnym do gniazdowania) 13. Zięba Fringilla coelebs (śpiewających cn. 5 samców; para w środowisku dogodnym do gniazdowania) 14. Gołąb miejski Columba livia forma Urbana (para w środowisku dogodnym do gniazdowania zaloty) 15. Modraszka Parus caeruleus (para w środowisku dogodnym do gniazdowania) Gniazdowanie pewne: 16. Wrona siwa Corvus corone cornix (1 para) 17. Muchołówka szara Muscicapa striata (1 para, dorosły karmiący podlota) 18. Grzywacz Columba palumbus (cn. 2 pary, młode) 19. Kopciuszek Phoenicurus ochruros (2 pary cmentarz, kościół) 20. Kos Turdus merula (cn. 4 samce) 21. Kwiczoł Turuds pilaris (1 para) 22. Pustułka Falco tinnunculus (1 para, cn. 4 pisklęta Kościół) 23. Bogatka Parus major (cn. 2 pary) 24. Kowalik Sitta europaea (1 para, dorosły karmiący podlota) 25. Szpak Sturnus vulgaris (cn. 2 pary, odzywające się młode) 12

26. Uszatka Asio otus (1 para, odzywające się młode) 27. Dzięcioł zielony Picus viridis (1 para, młode) ZALECENIA 1. GRABIENIE I PALENIE LIŚCI Jak powszechnie wiadomo, kasztanowce w naszym kraju chorują. Jest to spowodowane żerowaniem małego motyla, szrotówka kasztanowcowiaczka, który atakuje również klon zwyczajny i klon jawor. Dobrym sposobem walki z tym motylem, który pojawił się w Polsce zaledwie dziesięć lat temu, jest grabienie a następnie palenie spadłych na jesieni liści, w których szrotówek zimuje. Zazwyczaj odbywa się to w podobny sposób liście są grabione i pozostawiane w olbrzymich skupiskach, by dopiero po kilku dniach dokonać ich spalenia. Często działania te prowadzone są bardzo niekonsekwentnie, gdyż jeszcze wiosną możemy dostrzec niespalone połacie liści. Ponadto taki sposób grabienia i palenia liści sprowadza wręcz śmiertelne zagrożenia dla jeży. Jeże właśnie w stertach liści znajdują dobre miejsce na sen zimowy. Niestety przy takim prowadzeniu działań, obecnym również na Kalwarii, istnieje duże prawdopodobieństwo, że jeże są wręcz palone żywcem. Z tego powodu koniecznością jest wprowadzenie istotnych zmian w spalaniu liści, które jednak nie wymagają większych nakładów sił. Cała akcja powinna odbywać się szybko i sprawnie. Liście powinny być grabione w małe kupki, a następnie natychmiast palone. Jeże wtedy nie będą mieć okazji do zakopywania się w nich na zimę. Najlepiej gdyby takie działania odbywały się pod nadzorem przyrodników. Jeżom należy zostawić połacie liści innych gatunków drzew dębów, buka, Jesiona. 2. KOSZENIE W południowej części wzgórza murawa przypomina kwiecisty step. Rośnie tu dużo ciekawych gatunków roślin zielnych, dodających otoczeniu wartości dekoracyjnych. Do najważniejszych należą łany żółto kwitnącej driakwi i starca, lilowej świerzbnicy, fioletowego driakiewnika, oraz białych biedrzeńców, krwawników i lepnic. Przede wszystkim jednak rośnie w tym miejscu storczyk szerokolistny roślina prawnie chroniona. Ponadto murawa tego typu przyciąga wiele pożytecznych owadów. Miejsce do życia znajdują tu liczne motyle, trzmiele, pszczoły i wiele innych ważnych istot. Koszenie na południowych murawach powinno odbywać się dopiero w ostatnim tygodniu przed sierpniową pielgrzymką niewiast do piekarskiego sanktuarium. Pozwoli to na bytowanie praktycznie przez cały sezon wielu gatunków zwierząt i roślin. 13

W przypadku braku takiej możliwości, można jedynie unikać koszenia w okresie kwitnienia muraw a więc między 25 maja a 25 lipca. Ewentualnie można tez stosować koszenie mozaikowe, w różnych miejscach o różnych terminach (np.: podzielić obszar na 4 części i co miesiąc kosić tylko jedną) ale nigdy w jednym terminie całej powierzchni murawy. W ostateczności można kosić jednolicie, ale zawsze pozostawiać kilka płatów nieskoszonych (np. w pobliżu kapliczek), aby przynajmniej punktowo roślinność kserotermiczna mogła bez przeszkód kwitnąć i owocować. 3. TABLICE INFORMACYJNE Z inicjatywy Piekarskiego Stowarzyszenia Przyrodników jest szansa na powstanie tablicy dydaktycznej opisującej przyrodę wzgórza kalwaryjskiego (rys.3), za zgodą księdza proboszcza. Sprawa powstania tablic dydaktycznych w mieście zostanie skierowana pod rozprawę Rady Miasta. Warto jednak również zastanowić się na trochę innego rodzaju tablicami informacyjnymi. Kalwaria jest praktycznie jedynym w mieście dużym obszarem o charakterze parkowym. Całe rodziny bardzo chętnie odpoczywają podczas spacerów po wzgórzu. Bardzo ważną rolę edukacyjną odegrałoby umieszczenie na poszczególnych drzewach małych tabliczek informacyjnych, z podaniem jedynie nazwy polskiej i łacińskiej danego drzewa. Koszt takiej akcji nie byłby wygórowany, ponieważ takich tabliczek doprawdy nie potrzeba wiele. W przypadku większego skupienia drzew tego samego gatunku można umieścić tabliczkę tylko na jednym z nich. Tabliczki informacyjne w połączeniu z dużą tablicą dydaktyczną spełniałyby niezwykłą rolę edukacyjną dla lokalnej społeczności. Podobnego typu obiekt edukacji przyrodniczej, na dodatek w połączeniu z religijną kontemplacją, w naszym mieście nie ma szans powstania. W przypadku życzliwości dla tego pomysłu, Piekarskie Stowarzyszenie Przyrodników służy pomocą merytoryczną i wykonawczą. 4. ZAKRZACZENIA Godne przemyślenia byłoby także zakrzaczenie północno wschodniego kącika Kalwarii, naprzeciwko gimnazjum nr 2. Miejsce, gdzie stoją zabudowania gospodarskie, idealnie nadaje się do podniesienia walorów przyrodniczych wzgórza. Jedynym obszarem gdzie występują krzewy jest w chwili obecnej Ogród Oliwny. Występują jednak w nim głównie gatunki obcego pochodzenia, które nie przedstawiają takiej wagi dla krajowych zwierząt. Dobrze by było więc znaleźć trochę miejsca rodzimym krzewom właśnie we wskazanej powyżej lokalizacji. Najlepiej w tym celu nadawać się będą gatunki późno owocujące. Zapewni to ptakom pokarm w najtrudniejszym dla nich okresie życia jesienią i zimą. Do tego typu gatunków należą: dereń świdwa, dereń właściwy (jadalny), trzmielina zwyczajna, bez czarny, ligustr pospolity, kruszyna pospolita, głóg jedno- i dwuszyjkowy czy berberys pospolity. 14

Takie zakrzaczenia będą także chętnie zajmowane przez ptaki pod gniazda. Warto wspomnieć, że na głogach można formować okółki, zwiększające przydatność pod miejsca lęgowe dla ptaków. W przypadku życzliwości dla tego pomysłu, Piekarskie Stowarzyszenie Przyrodników służy pomocą merytoryczną i wykonawczą. 5. POMNIKI PRZYRODY Piekarskie Stowarzyszenie Przyrodników chce wystąpić o objęcie ochroną pomnikową najcenniejszych drzew rosnących w Piekarach Śląskich. Na terenie Kalwarii, w pobliżu Studzienki oraz na Rajskim Placu znajduje się dużo drzew zasługujących na objęcie ochroną pomnikową oraz spełniające podstawowe kryteria kwalifikujące. Warto wspomnieć, że pomniki przyrody są jedną z najstarszych form ochrony przyrody. 15

ILUSTRACJE Rys.1 LOKALIZACJA KALWARII (Michał Szydłowski) 16

Rys.2 ROZMIESZCZENIE ROŚLIN OGRODU OLIWNEGO (numery z listy GATUNKI DRZEW I KRZEWÓW odpowiadają numerom na mapie) (Łukasz Depa, Michał Szydłowski) 17

Fot.1 PARKOWA PRZYRODA (Paweł Siwy) Fot.2 DRZEWA (Paweł Siwy) 18

Fot.3 WIEWIÓRKA (Paweł Siwy) Fot.4 JEŻ (Paweł Siwy) 19

Fot.5 FRAGMENTY LILIOWCÓW (Adam Szczepańczyk) Fot.6 MAŁŻE TRIASOWE (Adam Szczepańczyk) 20

Fot.7 BIOHIEROGLIFY (Adam Szczepańczyk) Fot.8 - KRAJOBRAZ KALWARII (Paweł Siwy) 21

Fot.9 KRAJOBRAZ KALWARII (Paweł Siwy) 22

Fot.10 JESION WYNIOSŁY (Łukasz Depa) 23

Fot.11 KASZTAN JADALNY (Łukasz Depa) Fot.12 OGRÓD OLIWNY (Paweł Siwy) 24

Fot.13 - DĄB CZERWONY (Paweł Siwy) 25

Fot.14 BOŻODRZEW (Łukasz Depa) Fot.15 - KWIETNA MURAWA STEPOWA (Łukasz Depa) 26

Fot.16 - ŁANY MACIERZANKI NA MURAWIE (Łukasz Depa) Fot.17 MODRASZEK IKAR (Paweł Siwy) 27

Fot.18 - CZERWOŃCZYK DUKACIK (Paweł Siwy) Fot.19 - POLOWIEC SZACHOWNICA (Paweł Siwy) 28

Fot.20 - PRZESTROJNIK JURTINA (Paweł Siwy) Fot.21 PAŹ KRÓLOWEJ (Paweł Siwy) 29

Fot.22 - SAMIEC ZIĘBY (Paweł Siwy) Fot.23 GRZYWACZ (Paweł Siwy) 30

Fot.24 GRZYWACZ (Paweł Siwy) Fot.25 KWICZOŁ (Paweł Siwy) 31

Fot.26 - MUCHOŁÓWKA SZARA (Paweł Siwy) Fot.27 KOWALIK SCHODZĄCY PO PNIU GŁOWĄ W DÓŁ (Paweł Siwy) 32

Fot.28 - WRONA SIWA (Paweł Siwy) Fot.29 RUDZIK (Paweł Siwy) 33

Fot.30 USZATKA (Paweł Siwy) Fot.31 - MŁODE PUSTUŁKI (Paweł Siwy) 34

Fot.32 PUSTUŁKA (Paweł Siwy) Fot.33 PUSTUŁKA (Paweł Siwy) 35

Fot.34 - JEMIOŁUSZKA (Paweł Siwy) 36