Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 91 95, 2008. MACIEJ SZCZYGIELSKI 1, PIOTR ROJEK 2 1 Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział Warszawa 08-110 Siedlce, ul. 10 Lutego 22 e-mail: Maciej.Szczygielski@warszawa.buligl.pl 2 Katedra Fitopatologii Leśnej, Wydział Leśny Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja 31 425 Kraków, al. 29 Listopada 46 e-mail: pio_roj@poczta.onet.pl Nowe stanowisko buławnika czerwonego Cephalanthera rubra (L.) Rich. w Puszczy Augustowskiej Buławnik czerwony Cephalanthera rubra reprezentuje w Polsce element łącznikowy śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Został zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako gatunek zagrożony wyginięciem (kategoria EN) (Hereźniak, Bernacki 2001). Występuje głównie w ciepłolubnych buczynach storczykowych, świetlistych dąbrowach, rzadziej w grądach. Populacje buławnika są z reguły niewielkie najczęściej liczą od kilku do kilkunastu osobników (Hereźniak, Bernacki 2001). Do tej pory odnaleziono w Polsce około 300 stanowisk tego gatunku, jednak w ostatnich latach potwierdzona została tylko połowa z nich (Hereźniak, Bernacki 2001). Na Suwalszczyźnie jest to gatunek bardzo rzadki; najbliższe znane stanowiska zlokalizowane są w Dolinie Biebrzy (Werpachowski 2000) oraz Puszczy Białowieskiej (Sokołowski 1995). Historyczne już dziś stanowisko podawano z Puszczy Knyszyńskiej (Ejsmond 1887). 91
M. Szczygielski i P. Rojek 50 1 2 3 Ryc. 1. Występowanie buławnika czerwonego w Polsce (zasięg potwierdzony po 1980 r.; Hereźniak, Bernacki 2001): 1 pojedyncze stanowiska, 2 obszary licznego występowania, 3 nowe stanowisko. Fig. 1 The occurrence of Cephalanthera rubra in Poland (distribution confirmed after 1980; Hereźniak, Bernacki 2001): 1 single localities, 2 areas of numerous occurrence, 3 new locality. Nowe stanowisko buławnika czerwonego odkryto w lipcu 2004 w rezerwacie Kukle w Puszczy Augustowskiej (Nadleśnictwo Pomorze, leśnictwo Budwieć, oddział 853a; kwadrat ATPOL GB12). Jest to najbardziej na północny-wschód wysunięte miejsce występowania tego gatunku w Polsce (ryc. 1). Buławnik rośnie w borealnej świerczynie niżowej Querco-Piceetum, na skraju terasy zalewowej rzeki Marychy. Typologicznie jest to siedlisko lasu mieszanego wilgotnego (LMw). Drzewostan jest dość zwarty, w górnym piętrze dominuje świerk pospolity Picea abies z olszą czarną Alnus glutinosa i brzozą omszoną Betula pubescens. Warstwa krzewów jest słabo zwarta, zajmuje ok. 92
Nowe stanowisko buławnika czerwonego Ryc. 2 Buławnik czerwony na stanowisku w Puszczy Augustowskiej (29.VII 2004 r.; fot. M. Szczygielski). Fig. 2 Cephalanthera rubra at new locality in the Puszcza Augustowska Forest (29 July 2004, photo by M. Szczygielski). 93
M. Szczygielski i P. Rojek 30% powierzchni płatu i tworzą ją: świerk, kruszyna pospolita Frangula alnus, leszczyna pospolita Corylus avellana oraz jałowiec pospolity Juniperus communis. W runie o pokryciu ok. 70% licznie występuje konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, borówka czernica Vaccinium myrtillus, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum i szczawik zajęczy Oxalis acetosella. Ponadto w niewielkim udziale występują: kuklik pospolity Geum urbanum, gorysz błotny Peucedanum palustre, gruszyczka jednostronna Orthilia secunda, siódmaczek leśny Trientalis europaea, czartawa drobna Circaea alpina i czworolist pospolity Paris quadrifolia. Na stanowisku występowały 3 osobniki buławnika, w tym 2 kwitnące (ryc. 2). Kondycja tej populacji była niezadowalająca, wątłe osobniki wykształciły zaledwie po jednym kwiecie. Trudno jest jednoznacznie ustalić genezę tego stanowiska; przypuszczalnie jest ono reliktem sprzed okresu powołania rezerwatu w 1983 r., kiedy drzewostan w wyniku prowadzonych zabiegów gospodarczych był luźniejszy. Buławnik jako gatunek siedlisk ciepłych i widnych źle znosi duże zacienienie; przetrwanie tego stanowiska wydaje się wątpliwe bez wykonania cięć prześwietlających, które powinny zostać zapisane w planie ochrony rezerwatu bądź ujęte w zadaniach ochronnych. Cięcia te powinny być wykonane zarówno w górnej warstwie drzewostanu, jak i w warstwie podrostu. SUMMARY Szczygielski M., Rojek P. New locality of Cephalanthera rubra (L.) Rich. in the Puszcza Augustowska Forest (NE Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 91 95, 2008. This species is regarded as endangered in Poland. The new locality was found in the nature reserve Kukle in the Puszcza Augustowska Forest in 2004. This site is the farthermost north-eastern locality of this species in Poland. It was fund in Querco-Piceetum community, on the bank of the Marycha stream. In total, three weak red helleborine 94
Nowe stanowisko buławnika czerwonego specimens were found, and two of them bloomed. Discovered population probably derives from the time before establishing the reserve in 1983, when the stand was systematically thinned during basic silviculture procedures. Nowadays, significant forest floor shading results with low vitality and decline of this species. Without proper spacing of the brushwood and stand canopy, this population existence is threatened. PIŚMIENNICTWO Ejsmond A. 1887. Wycieczka botaniczna w Grodzieńskie, nad Supraśl i Narew w powiecie białostockim odbyta na początku lipca 1886 r. Pam. Fizjogr. 7: 134 160. Hereźniak J., Bernacki L. 2001. Cephalanthera rubra (L.) Rich. Buławnik czerwony. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. PAN, Inst. Ochr. Przyrody PAN, Kraków: 536 537. Sokołowski A. 1995. Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej. Zespół Wydaw. Białowieskiego Parku Narodowego, Białowieża. Werpachowski C. 2000. Lista roślin naczyniowych Kotliny Biebrzańskiej ze szczególnym uwzględnieniem Biebrzańskiego Parku Narodowego. Parki Nar. i Rez. Przyr. 19(4): 19 52. 95