śal Ŝe się za mało kochało śe się myślało o sobie śe się juŝ nie zdąŝyło śe było za późno Jan Twardowski "śal" (fr.) Z wolna zapada jesienny zmrok. Tylko jeszcze miliony płomyczków, delikatnie migocących w listopadowej, wieczornej mgle nie pozwala dotrzeć na czas nocy. Wtedy to właśnie zaciera się granica pomiędzy światem tych, którzy odeszli i tych, co ciągle o nich pamiętają Nasze Ŝycie składa się z dni pełnych radości, euforycznych uniesień, ale i z dni przepełnionych smutkiem, nostalgią i zadumą. Takim wyjątkowym dniem jest ten listopadowy. Wiedzeni potrzebą serca przychodzimy na cmentarze. Rozmyślamy, pochylamy się w zadumie nad grobami przodków, najbliŝszych, krewnych i przyjaciół. Odwiedzamy mogiły tych, którzy za naszą Ojczyznę oddali swe, często bardzo młode, Ŝycie. Spełniamy obowiązek i powinność Ŝywych wobec umarłych. Uświadamiamy sobie, Ŝe Ŝycie ma swój początek i niestety swój kres. Zapalamy znicze, wzdychamy, tęsknimy i odchodzimy. Do naszej codzienności, prozy Ŝycia, obowiązków.... Ciszą cmentarną ukołysani, z dala od Ŝycia i znoju, dobiwszy wreszcie cichej przystani, odpoczywają w pokoju. ElŜbieta Daniszewska "Zaduszki" (fr.)
1 listopada Lud nazywa go najsmutniejszym dniem roku. Rano odprawia się msze Ŝałobne, po południu zaś nieszpory, takŝe na intencję zmarłych. Lud opłaca modlitwy, które ksiądz wspólnie z wiernymi odmawia w kościele. Po nieszporach w wielu wsiach na cmentarz wyrusza procesja. Po kazaniu ksiądz kropi święconą wodą groby i wraz z wiernymi śpiewa pieśni religijne oraz odmawia stosowne modlitwy za dusze zmarłych. Po opuszczeniu cmentarza przez księdza obecni zapalają świece i znicze na grobach. Pobyt na cmentarzu przeciąga się zwykle do późnych godzin wieczornych.( ) Dawniej wierzono powszechnie, iŝ w tę noc zmarli przychodzą do domu podglądać i oczekują od rodzin pomocy, a potem udają się do kościoła, gdzie zmarły proboszcz celebruje dla nich specjalne naboŝeństwo. Z wierzeniami tymi związane są róŝne praktyki, zakazy oraz opowieści. I tak, w nocy z 1 na 2 listopada spotkanie z duszą zmarłego, ubranego w białą szatę, grozi człowiekowi śmiercią; nie wolno duszom przeszkadzać, nikt nie powinien wówczas podglądać nocnego naboŝeństwa w kościele. Z ołtarza naleŝy zdjąć wszystkie ozdoby, gdyŝ mogą być podarte przez zmarłych.( ) W pamięci Ślązaków funkcjonują teŝ wierzenia, iŝ dusze zmarłych dzieci towarzyszą procesji w postaci ptaków, a wyjątkowo poboŝni ludzie mogą usłyszeć śpiew dusz zmarłych, gdy po nocnej mszy odwiedzają cmentarze. Jerzy Pośpiech Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Opole 1987 s. 272
Kwitną zniczami ciemne chodniki. Jesienne kwiaty, błędne ogniki palą się znicze. Dziesiątki, setki, tysiące zniczy... Nikt ich nie zliczy... Przechodzą ludzie, schylają głowy. Wśród Ŝółtych liści listopadowych palą się znicze... Danuta Wawiłow " Znicze" (fr.) W dniu Zaduszek, W czas jesieni, Odwiedzamy bliskich groby, Zapalamy zasmuceni Małe lampki - znak Ŝałoby. Światła cmentarz rozjaśniły, śe aŝ łuna bije w dali, Lecz i takie są mogiły, Gdzie nikt lampki nie zapali. Władysław Broniewski "Zaduszki
1 i 2 listopada uroczystości Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny zostały wprowadzone do liturgii Kościoła powszechnego w średniowieczu (IX X w.). Dzień 1 listopada poświęcono zmarłym zbawionym, a 2 listopada tym, których dusze mogą być zbawione dzięki jałmuŝnie i modlitwom. Dziad modlący się przy kościele, cmentarzu czy przydroŝnej figurze był w tych dniach szczególnie hojnie obdarowywany jedzeniem, które dawniej przeznaczano dla duchów. Uznawano go za ich zastępcę. Gdzieniegdzie wierzono, Ŝe w postać Ŝebraka moŝe się wcielić osoba zmarła. UwaŜano, Ŝe dając mu jałmuŝnę, wybawia się dusze cierpiące w czyśćcu. Renata Hryń-Kuśmierek, Zuzanna Śliwa Encyklopedia tradycji polskich Poznań 2000 s.92-93
Śląskie Zaduszki niewiele się róŝnią od obyczajów w innych częściach Polski. Polegają na uporządkowaniu grobów i udekorowaniu ich kwiatami, a w dzień Wszystkich Świętych, a więc w wigilię Dnia Zadusznego, odwiedza się groby bliskich (często wieczorem), zapala świeczki, modli za spokój zmarłych. Właściwy Dzień Zaduszny, przypadający na 2 listopada, obchodzony jest w zasadzie w kościele, gdzie opłacane są tzw. wypominki, chociaŝ oczywiście i tym dniu odwiedza się cmentarz. ( ) Wstrzymywano się w to święto od prac w polu i od uŝywania ostrych narzędzi, aby nie skrzywdzić jakiejś duszy. W wielu podaniach i legendach ludowych odnaleźć moŝna echa słowiańskiego kultu drzew; stąd zapewne np. nie chodzono do lasu w tym dniu, aby nie spotkać zaklętych w drzewa dusz zmarłych. Jeszcze na początku XX wieku spotykało się na Śląsku relikty staropolskich, a nawet pogańskich praktyk, związanych z kultem zmarłych. Zostawiano na przykład jadło na stole lub w oknie dla dusz zmarłych krewnych oraz zapalano świece, aby mogły odnaleźć drogę do strawy. Krzysztof Raczyński Opolszczyzna mała ojczyzna. Część 1. Folklor, Opole 2001 s.12-13
Polskie cmentarze... to białe cmentarze. Brzozy w pośpiechu ciosane na krzyŝe, Gdy świt nie gasnął, trąbka jeszcze grała. Pod hełmem ciągle nieuśpiona ziemia. I w grobach sprawa wciąŝ nieutulona. Polskie cmentarze... to białe cmentarze. A gdzieŝ ten spokój, gdzie to zamyślenie? Gdzie jest ta wieczność w drzewach kołysana? Polskie cmentarze... to białe cmentarze. W tym wielkim śniegu, co na śpiących spada. Jest szpadel obok, karabin, siekiera - W mozolnym Ŝyciu i w gorących dziejach. Zbigniew Jerzyna "Polskie cmentarze Tu jest pamięć i tutaj świeczka. Tutaj napis i kwiat pozostanie. Ale zmarły gdzie indziej mieszka na wieczne odpoczywanie. Smutek to jest mrok po zmarłych tu, ale dla nich są wysokie, jasne światy. Zapal świeczkę. Westchnij. Pacierz zmów. Odejdź pełen jasności skrzydlatej. Joanna Kulmowa "W Zaduszki" (fr.)
Takie ciche, ciche święto, Rozjarzone świeczkami, Dzień, w którym serce pozdrawia, Pamięta Tych, co rozstali się z nami. Święto rozsnute mgliście Nad jesiennym, zadumanym światem, Gdy Ŝywi zmarłym dobrą myśl wyślą, Zmiotą z grobu zeschłe liście, PołoŜą kwiatek. Hanna Łochocka "Dzień zaduszny Dzień jesienny tak cicho Jak liść zŝółkły opada; Złoto ma z października Smutek ma z listopada I w ten smutek złotawy, I w ten płomyk zamglony Przybrały się Zaduszki Jak w przejrzyste welony. Płoną świeczek szeregi, Płoną świeczek tysiące, Powiewają płomyki Zamyślone i drŝące. Więc płomykiem jak dłonią, Dłonią ciepłą i jasną, Pozdrawiamy tych wszystkich, Których Ŝycie juŝ zgasło. Hanna Łochocka Płoną świeczki
Pytasz co w moim Ŝyciu z wszystkich rzeczą główną Powiem ci: śmieć i miłość obydwie zarówno. Jednej oczu czarnych, drugiej modrych boję. Te dwie są me miłości i dwie śmierci moje. Przez niebo rozgwieŝdŝone, wpośród nocy czarnej, To one pędzą wicher międzyplanetarny, Ten wicher, co dął w ziemię, aŝ ludzkość wydała Na wieczny smutek duszy, wieczną rozkosz ciała. Na Ŝarnach dni się miele, dno Ŝycia się wierci, By prawdy się najgłębszej dokopać istnienia - I jedno wiemy tylko. I nic się nie zmienia. Śmieć chroni od miłości, a miłość od śmierci. Jan Lechoń Pytasz, co w moim Ŝyciu z wszystkich rzeczą główną
Czasem Dorośli od nas odchodzą daleko I odtąd ich juŝ nigdy nie spotkamy więcej. Ich obraz trwa w lusterku twej łzy pod powieką. Obejmują powietrze wyciągnięte ręce. Z kaŝdym dniem zacierają się twarze w pamięci, Głosy tych, co odeszli, są coraz to cichsze, Jak liście, kiedy nagle wiatr nimi zakręci, Tak oni odlatują od nas w Wielkim Wichrze. Nagle widzisz, Ŝe nie ma tamtej ani w kiosku, U której kupowałeś komiks z przygód Klossa. Patrzą na ławki w parku dochodzisz do wniosku, śe znikła gdzieś staruszka głowa siwowłosa. Pytasz o nich Na czole Dorosłych zaduma: - Pani z kiosku umarła - Staruszek teŝ umarł Co znaczy słowo u m a r ł? Czym jest ś m i e r ć? PodróŜą Z biletem bezpowrotnym, który kaŝdy ma raz Dorośli na ten temat nie chcą mówić duŝo. Śmieć to jest nieobecność W wielu miejscach naraz. Ryszard Marek Groński Bardzo trudne pytania
O śmierci powiedzieli: Blada śmierć puka jednakowo do chat nędzarzy i bram królewskich Horacy Boimy się nie śmierci, lecz tego, co po śmierci nie jest śmiercią Thomas Stearns Eliot IleŜ śmierci trzeba nam przeŝyć, by się nauczyć, Ŝe i my umrzemy Edmund Rostand Jesteśmy śmiertelni tam, gdzie brak nam miłości; nieśmiertelni tam gdzie kochamy Karl Jaspers Lepiej raz umrzeć, niŝ Ŝyć w ustawicznej bojaźni śmierci Juliusz Cezar Nasza śmierć jest łatwa. To tylko śmierć innych jest nie do zniesienia Jean Cocteau Nic pewniejszego od śmieci: nic bardziej niepewnego od jej godziny Antoni z Padwy Nigdy nie umierają na próŝno, jeśli umierają dla wielkiej sprawy
George Gordon Byron Nigdy Ŝywy nie moŝe poznać, czym jest śmierć Lie-cy Ponure wrota śmieci nie otwierają się na Ŝadne prośby Propercjusz Strach przed śmiercią jest okrutniejszy od niej samej Publiusz Syrus Śmieć jest snem bez snów Napoleon Śmierć jest wiecznym schroniskiem, w którym nic się nie odczuwa Cyceron Śmierć to znak, który wskazuje, Ŝe istnieje wyŝszy sens Ŝycia Nikołaj A. Bierdiajew W chwili śmierci zbieramy to, co zasialiśmy w ciągu Ŝycia Jan Bosko Danuta i Włodzimierz Masłowscy Wielka księga myśli świata Warszawa 2007
BIBLIOGRAFIA Hryń-Kuśmierek R., Śliwa Z., Encyklopedia tradycji polskich Poznań 2000 s.92-93 Masłowscy D. I W., Wielka księga myśli świata Warszawa 2007 Pośpiech J., Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Opole 1987 s. 272 Raczyński K., Opolszczyzna mała ojczyzna. Część 1. Folklor, Opole 2001 s.12-13