Lokalne programy profilaktyki nowotworów w realizacji Narodowego Programu Zdrowia na przykładzie wybranych województw

Demidowicz Probl Hig Epidemiol J i wsp. 2010, Lokalne 91(3): programy 463-467 profilaktyki nowotworów w realizacji Narodowego Programu Zdrowia... 463 Lokalne programy profilaktyki nowotworów w realizacji Narodowego Programu Zdrowia na przykładzie wybranych województw Local programs of cancer prevention in realization of the National Health Program on the example of selected voivodeships Jolanta Demidowicz, Joanna Kowalska, Piotr Tyszko Zakład Opieki Zdrowotnej, Instytut Medycyny Społecznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny Wstęp. W Narodowym Programie Zdrowia (NPZ), jako drugi zdrowotny cel strategiczny zawarto: zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności z powodu nowotworów złośliwych. Choroby nowotworowe są drugą przyczyną zgonów w Polsce. Wynika to przede wszystkim z faktu późnego ich wykrywania oraz niskiej skuteczności ich leczenia. Dlatego tak ważna jest realizacja właściwych i skutecznych programów zdrowotnych w tym zakresie. Cel pracy. Określenie ilości oraz rodzaju programów zdrowotnych dotyczących nowotworów, realizowanych w województwach: lubuskim, małopolskim i mazowieckim, z uwzględnieniem celów NPZ. Materiał i metody. Podstawą pracy są sprawozdania o realizowanych programach zdrowotnych, z lat 2006 i 2008, przesyłane do Ministerstwa Zdrowia przez wojewodów z województw: lubuskiego, małopolskiego i mazowieckiego. Wyniki. Programy realizowano poprzez przeprowadzenie badań mammograficznych, badań USG, badań cytologicznych, badań genetycznych, plakatów, ogłoszeń w prasie codziennej, szkoleń nt. skutecznego badania swoich piersi, pogadanek, ulotek, projekcji filmów, konsultacji ginekologicznych. Każdy program dopasowany był pod względem materiałów i metod do charakterystyki populacji objętej tym programem. Były to kobiety oraz dziewczęta w poszczególnych przedziałach wiekowych, młodzież oraz ich rodzice i nauczyciele. Pełna ocena programów zdrowotnych jest niemożliwa ze względu na niepełne i niejednolite dane ze sprawozdań wojewodów. Wnioski. Rola prowadzonych programów w realizacji drugiego celu NPZ jest ograniczona. Niezbędne jest usprawnienie systemu monitorowania lokalnych programów zdrowotnych przez precyzyjne określenie ich formy i treści. Introduction. The second strategic health objective of the National Health Program (NHP) includes: decrease of morbidity and premature mortality due to cancer. Cancer diseases are the second cause of death in Poland. This is basically the result of delayed diagnosis and low treatment efficacy. Thus, the realization of proper and efficient health programs in this field is crucial. Objective. To determine the number and types of health programs concerning cancer, realized in the provinces: lubuskie, małopolskie and mazowieckie, with a focus on the NHP objectives. Material and methods. The basis of the study was provided by the reports of 2006 and 2008 on the realization of health programs, submitted to the Ministry of Health by the governors of the following provinces: lubuskie, małopolskie and mazowieckie. Results. The programs were realized by mammography, USG, cytological and genetic examinations, posters, advertisements in daily newspapers, breast self-examination training, talks, leaflets, film projections and gynecologic consultations. As far as the materials and methods are concerned, each program was adjusted to the characteristics of the population enrolled in the program, i.e. women and girls in particular age range, young people, their parents and teachers. The full evaluation of health programs is impossible due to incomplete and varied data included in the governors reports. Conclusions. The role of the programs in realization of the second NHP objective is limited. It is necessary to improve the system of monitoring local health programs by precisely defining their form and content. Key words: health programs, National Health Program, cancer Słowa kluczowe: programy zdrowotne, Narodowy Program Zdrowia, nowotwory złośliwe Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 463-467 www.phie.pl Nadesłano: 08.07.2010 Zakwalifikowano do druku: 08.08.2010 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Jolanta Demidowicz Zakład Opieki Zdrowotnej, Instytut Medycyny Społecznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny ul. Oczki 3, 02-007 Warszawa tel/fax 22 621 52 56, e-mail: ptyszko@wum.edu.pl

464 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 463-467 Wstęp Zgodnie z Ustawą z dnia 27sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135 z późn. zm.) program zdrowotny to zespół zaplanowanych i zamierzonych działań z zakresu opieki zdrowotnej ocenianych jako skuteczne, bezpieczne i uzasadnione, umożliwiających w określonym terminie osiągnięcie założonych celów, polegających na wykrywaniu i zrealizowaniu określonych potrzeb zdrowotnych oraz poprawy stanu zdrowia określonej grupy świadczeniobiorców, finansowany ze środków publicznych [1]. Realizowane programy zdrowotne powinny być zgodne z głównym dokumentem dotyczącym polityki zdrowotnej państwa, tzn. Narodowym Programem Zdrowia (NPZ). Zarówno NPZ na lata 1996-2005 [2], jak i NPZ na lata 2007-2015 [3] zawiera jako jeden z celów walkę z nowotworami złośliwymi. Choroby nowotworowe są drugą przyczyną zgonów w Polsce. Jednakże wcześnie wykryte mogą być całkowicie wyleczalne, dlatego tak ważna jest profilaktyka w onkologii. Działania profilaktyczne przyniosą dobre efekty tylko jeśli będą prowadzone na szeroką skalę. Ważne jest tutaj prawidłowe przygotowanie, wdrażanie, a także właściwy monitoring programów profilaktycznych [4, 5, 6]. Cel pracy Określenie ilości oraz rodzaju programów zdrowotnych dotyczących nowotworów, realizowanych w latach 2006 oraz 2008 na przykładzie trzech województw: lubuskiego, małopolskiego i mazowieckiego, z uwzględnieniem celów NPZ. Materiał i metody W niniejszej pracy wykorzystane zostały materiały sprawozdawcze z 2006 i 2008 roku z województw: lubuskiego, małopolskiego i mazowieckiego. W pracy analizowano nazwę, cel programu, a także populację objętą programem: liczebność i rodzaj, oraz zadania realizowane w programie. Do roku 2008, zgodnie z Ustawą z dnia 27sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135 z późn. zm.), sprawozdania dotyczące programów zdrowotnych były przesyłane kwartalnie przez poszczególnych wojewodów do ministra właściwego do spraw zdrowia, wg wzoru tabeli opracowanej przez Ministerstwo Zdrowia. Zakres sprawozdań powinien obejmować następujące dane: 1. nazwa programu zdrowotnego, 2. jednostka samorządu tery torialnego opracowująca, wdrażająca i realizująca program zdrowotny: identyfikator wg rejestru terytorialnego i nazwę, 3. cel programu, 4. czas trwania programu, 5. teren, na którym realizowany był program, 6. populacja objęta programem: charakterystyka populacji i liczba osób objętych programem zadania realizowane w programie, w tym: świadczenia zdrowotne, szkolenia i konferencje, działania promocyjno-edukacyjne, zakup sprzętu i inne; 7. poniesiony koszt programu, 8. finansowanie: podmiot finansujący i współfinansujący program, 9. uwagi [7, 8]. Wyniki Realizowane w 2006 r. programy zdrowotne dotyczące nowotworów były związane z 15 celem operacyjnym NPZ na lata 1996-2005: usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów złośliwych szyjki macicy i sutka. Szczegółowe zadania do realizacji jakie postawił NPZ w celu 15 to: 1. Zwiększyć świadomość potrzeby i upowszechnić umiejętność wykonywania badań umożliwiających wczesne wykrycie chorób sutka oraz raka sutka prowadzących do jego wystąpienia. 2. Spowodować wzrost udziału rozpoznań przedinwazyjnego raka sutka o 2% rocznie. 3. Zwiększyć częstość badań cytologicznych wymazów z szyjki macicy u kobiet do 60 roku życia; roczny przyrost częstości wymazów powinien wynieść co najmniej 2%. 4. Stworzyć ośrodki wykonujące przesiew w kierunku raka sutka przy filiach Instytutu Onkologii oraz w większości innych makroregionów i zaopatrzyć je w niezbędną aparaturę diagnostyczną. 5. Upowszechnić badania cytologiczne u kobiet w wieku 18-60 [2, s. 42]. W NPZ na lata 2007-2015 już jako drugi zdrowotny cel strategiczny zawarto: zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności z powodu nowotworów złośliwych. Cel ten postawił następujące zadania do realizacji: 1. Zmniejszenie umieralności z powodu nowotworów ogółem, 2. Zmniejszenie umieralności z powodu raka piersi i w stopniu znacznym raka szyjki macicy przez wprowadzenie na skalę populacyjną zorganizowanych badań przesiewowych mammograficznych i cytologicznych [3, s. 52].

Demidowicz J i wsp. Lokalne programy profilaktyki nowotworów w realizacji Narodowego Programu Zdrowia... 465 Programy profilaktyki nowotworowej realizowane w roku 2006 Województwo lubuskie W województwie lubuskim w 2006 r. w I kwartale realizowano 20 programów, w tym 6 dotyczących profilaktyki nowotworowej. Realizowane one były na terenie gminy Przytoczna dwa programy, powiecie świebodzińskim i żarskim, a także w mieście Żary i Gorzowie Wielkopolskim po 1 programie. W tabeli I przedstawiono szczegółową, przykładową charakterystykę tych programów, możliwą do uzyskania na podstawie sprawozdań źródłowych. (tab. I) Z danych zawartych w tabeli I wynika, że dwa programy dotyczyły profilaktyki raka piersi, 1 program dotyczył raka sutka. W ramach programów wykonywano badania USG piersi, badania mammograficzne oraz prowadzono szkolenie nt. skutecznego badania swoich piersi. W programach tych uczestniczyły uczennice szkół zawodowych oraz kobiety między 35 a 69 rokiem życia. Jeden z realizowanych programów łączył w sobie profilaktykę nowotworów tarczycy, piersi, gruczołu krokowego, jamy brzusznej i dotyczył osób po 50 roku życia. Jednym z dwóch programów profilaktyki nowotworowej w gminie Przytocznia było badanie urologiczne wykonane w niewielkiej grupie 30 mężczyzn. Oprócz wyżej wymienionych badań elementami programów było rozpowszechnianie plakatów, ogłoszenia w prasie codziennej i lokalnej telewizji, działania promujące profilaktykę poprzez lekarzy, przekazanie uczestnikom materiałów edukacyjnych nt. metod samobadania piersi, badań diagnostycznych, czynników ryzyka nowotworów piersi oraz objawów niepokojących ze strony gruczołu piersiowego. W II kwartale 2006 r. w województwie lubuskim realizowano 7 programów profilaktyki nowotworowej. Wszystkie te programy były skierowane do kobiet. Oprócz jednego dotyczącego profilaktyki raka szyjki macicy realizowanego w gminie Świebodzin pozostałe dotyczyły profilaktyki raka piersi. Program w Gorzowie Wielkopolskim był realizowany przez cały rok poprzez zapoznanie uczennic z metodami samobadania piersi oraz czynnikami ryzyka chorób nowotworowych. Zmieniała się tylko liczba osób biorących w nim udział. W III kwartale 2006 r. w województwie lubuskim zrealizowano 5 programów profilaktyki nowotworowej. W tym kwartale 4 z 5 programów profilaktycznych dotyczyło profilaktyki raka piersi. Oprócz badania mammograficznego i USG przeprowadzono także: konsultacje medyczne w szkołach, naukę samobadania. W gminie Świebodzin kolportowano plakaty, rozpowszechniano informacje w prasie, radiu, a także udzielano informacji telefonicznych w Wydziale Zdrowia i Spraw Społecznych w Starostwie. W powiecie Strzelecko-Drezdeneckim dodatkowo zakupiono fantom piersi do nauki samobadania piersi. W programie Kampania promocji zdrowia w zakresie profilaktyki raka piersi w gminie Międzyrzec, skierowanym do młodzieży żeńskiej i kobiet po mastektomii, przeprowadzono szkolenie rehabilitantki w zakresie kompleksowej terapii obrzęku limfatycznego-manualny drenaż limfatyczny (kompresoterapia). W powiecie Żarskim przeprowadzono badania krwi dla osób, u których w rodzinie występowały choroby nowotworowe, oraz szkolenia dla lekarzy, pielęgniarek, diagnostów na temat: Rozpoznawania nowotworów dziedzicznych prowadzone przez Centrum Onkologii Genetycznej. W IV kwartale zrealizowano 8 programów profilaktyki nowotworów, 5 dotyczyło profilaktyki raka Tabela I. Programy profilaktyki chorób nowotworowych - woj. lubuskie, I kwartał 2006 r. Table I. Programs of cancer prevention in lubuskie province, 1st quarter of 2006 Nazwa programu zdrowotnego Przedmiot programu Teren na którym realizowany był program USG tarczycy, piersi, gruczołu krokowego, jamy brzusznej Charakterystyka populacji Liczba osób Świadczenia zdrowotne profilaktyka nowotworowa Gmina Przytoczna osoby powyżej 50 r. ż ok. 100 profilaktyczne badania USG Badania urologiczne profilaktyka nowotworowa Gmina Przytoczna mężczyźni od 45 r. ż. 30 badania urologiczne Program profilaktyki raka sutka profilaktyka nowotworowa Powiat świebodziński mieszkanki powiatu od 240 badania mammograficzne 50 do 69 r. ż Profilaktyka nowotworów piersi profilaktyka nowotworów Powiat żarski kobiety od 35-50 r. ż. 110 badania USG piersi piersi Profilaktyka gruczołu krokowego profilaktyka raka gruczołu krokowego Miasto Żary mężczyźni od 40-65 r. ż. 50 badania USG jamy brzusznej i gruczołu krokowego Profilaktyka raka piersi zapoznanie uczennic z metodami samobadania piersi, czynnikami ryzyka nowotworów gruczołu sutkowego oraz z profilaktyką Miasto Gorzów Wlkp. uczennice szkół zawodowych w Gorzowie Wlkp. 46

466 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 463-467 piersi Jeden program skierowano do mężczyzn powyżej 45 roku życia dotyczący profilaktyki raka prostaty. Realizowany był w powiecie Strzelecko-Drezdeneckim poprzez badanie USG (TRUS), badanie per rectum, badanie przepływowe (uroflometria). W powiecie Żarskim kontynuowano program profilaktyki w zakresie dziedzicznych nowotworów. Zrealizowano również program profilaktyki nowotworów mający na celu wymianę doświadczeń polsko-niemieckich. Uczestniczyli w nim: lekarze, laboranci, radiolodzy, przedstawiciele samorządów terytorialnych, młodzież szkół ponadgimnazjalnych, amazonki. Województwo małopolskie Przez cały 2006 r. w województwie małopolskim zrealizowano kilkadziesiąt programów profilaktycznych dotyczących nowotworów. Najwięcej programów skierowano do kobiet, w celu wczesnego wykrycia raka piersi lub raka szyjki macicy. W I kwartale zrealizowano 20 programów profilaktyki nowotworów, w II 50, w III 52, w IV 48. Niekiedy, jak w przypadku powiatu Chrzanowskiego (I kwartał), przeprowadzano program profilaktyki raka piersi dla kobiet w wieku 50 do 69 lat, w dwóch etapach. Na etapie podstawowym, przeprowadzano ankietę, edukację samobadania piersi oraz badanie mammograficzne 203 osoby. Etap pogłębionej diagnostyki obejmował osoby z podejrzeniem choroby nowotworowej, które otrzymywały: poradę lekarską, skierowanie na dodatkowe badania, ocenę wyników przeprowadzonych badań i postawienie diagnozy 2 osoby. W gminie Kęty wykonano badania USG piersi oraz badanie cytologiczne kobietom od 18 do 60 roku życia, a osobom w wieku od 20 do 60 lat badanie spirometryczne. Przez cały rok realizowany był program Różowa Wstążka, m.in. w powiecie nowotarskim, gminie Lipnica Wielka, gminie Nowy Wiśnicz, w Tuchowie, w Radłowie, w Ciężkowicach. Program ten realizowany był w szkołach ponadgimnazjalnych poprzez pogadanki, projekcje filmów nt. samobadania piersi. Wykorzystywano również broszury, ulotki, plakaty. Województwo mazowieckie W województwie mazowieckim podobnie jak w województwie małopolskim, w 2006 r. większość programów profilaktyki nowotworów skierowano do kobiet. Łącznie w I kwartale zrealizowano 23 programy profilaktyki nowotworów, w II 18, w III 15, w IV 31. Tu również był realizowany program Różowa Wstążka. Tylko nieliczne programy profilaktyczne były skierowane bezpośrednio do mężczyzn w I kwartale tylko jeden, w IV 5 programów. W II i IV kwartale był realizowany Samorządowy Program Promocji Zdrowia w Zakresie Prewencji Chorób Nowotworowych w 2006 r. w gminach powiatu legionowskiego (Legionowo, Jabłonna, Serock, Wieliszew, Nieporęt). Wliczyć w to należy badanie przesiewowe raka jelita grubego, adresowane do mieszkańców powiatu w wieku 50-74 lata, wyłonionych do grupy zwiększonego ryzyka drogą ankiet kwalifikacyjnych, oraz badanie przesiewowe raka gruczołu krokowego dla mieszkańców Powiatu powyżej 50 roku życia. Programy profilaktyki nowotworowej realizowane w 2008 r. Województwo Lubuskie W województwie lubuskim zrealizowano 16 programów profilaktyki nowotworowej. Sześć dotyczyło profilaktyki raka piersi. Objęły one miasta: Zielona Góra, Kostrzyn nad Odrą, Gorzów Wlkp., oraz w powiaty: strzelecko-drezdenecki, świebodziński, gorzowski, międzyrzecki, sulęciński, słubicki. Zorganizowano konsultacje medyczne, porady, badanie mammograficzne i badanie USG. Dwa programy dotyczyły wczesnego wykrywania raka szyjki macicy. W gminie Bogdaniec przeprowadzono badanie diagnostyczne, w powiecie świebodzińskim profilaktyczne badanie lekarskie w celu wczesnego rozpoznania choroby, badania diagnostyczne (porada lekarza ginekologa, kolonoskopia wraz z pobraniem wycinków do badania histopatologicznego). Program profilaktyki raka jajnika przeprowadzono w powiecie świebodzińskim. Obejmował 101 kobiet i przeprowadzono: profilaktyczne badanie lekarskie w celu wczesnego rozpoznania choroby, medyczną diagnostykę laboratoryjną (porada lekarza ginekologa, badanie USG waginalne, markery nowotworowe CA 125). Przeprowadzono także 4 programy zdrowotne mające na celu zaszczepienie dziewcząt przeciwko wirusowi HPV, wywołującego raka szyjki macicy. Objęły one 56 dziewcząt w gminie Czerwieńsk, 21 w powiecie żarskim, 14 w powiecie żagańskim i 694 w powiecie żarskim. Tylko w tym ostatnim przypadku można mówić o działaniu mogącym przynieść efekty epidemiologiczne. Województwo małopolskie W województwie małopolskim w 2008 r. zrealizowano 78 programów profilaktyki nowotworów, z czego 2 programy profilaktyki raka tarczycy, realizowane poprzez badania diagnostyczne badanie poziomu hormonów tarczycy, USG, biopsja w Krakowie (kobiety od 40 r.ż.) oraz gminie Skrzyszów (młodzież). Ponadto przeprowadzono 6 programów dotyczących

Demidowicz J i wsp. Lokalne programy profilaktyki nowotworów w realizacji Narodowego Programu Zdrowia... 467 profilaktyki raka prostaty, 4 dotyczące nowotworu jelita grubego, 3 wczesnego wykrywania raka jajnika, po jednym programie: Wczesna przesiewowa diagnostyka zmian skórnych oraz profilaktyka zmian nowotworowych skóry dla mieszkańców Gminy Chrzanów w wieku 20-65 lat, oraz wykrywanie chorób nowotworowych płuc (miasto Tarnów). Pozostałe programy dotyczyły profilaktyki raka piersi i szyjki macicy. Program Różowa Wstążka realizowano w 8 gminach: Gmina Skrzyszów, Zakliczyn, Tuchów, Gromnik, Tarnów, Ryglice, Radłów, Żabno. Realizowano również program: Mam haka na raka w 4 gminach: Gmina Ciężkowice, Gromnik, Ryglice, Radłów. Zarówno program Różowa Wstążka, jak i program Mam haka na raka obejmował uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Brakuje tu jednak danych dotyczących rodzaju świadczeń zdrowotnych udzielanych w ramach programu, a także kosztów programu i podmiotu finansującego. Województwo mazowieckie Województwo mazowieckie w 2008 r. zrealizowało aż 94 programy profilaktyki nowotworów. Programy te obejmowały szeroki zakres przedmiotowy: profilaktykę nowotworów piersi, szyjki macicy, skóry (2), jelita grubego (2), prostaty (1), płuc (1). Dane na temat liczby osób, objętych programami zawierają liczne braki danych. Większość programów, o których są informacje, obejmowała od kilkudziesięciu do kilkuset osób. Najmniejszy zasięg miał program profilaktyki nowotworu płuc, adresowany do osób palących w mieście i gminie Pionki, który objął 3 osoby, a koszt programu wyniósł 120 zł. Pozostałe cechy programów były podobne jak w roku 2006. Wnioski 1. Ze względu na ciągły wzrost zapadalności i umieralności na nowotwory złośliwe potrzebna jest coraz większa liczba realizowanych programów. 2. Niezbędna jest pomoc samorządu terytorialnego wszystkich szczebli w celu prawidłowej rekrutacji osób do poszczególnych programów, prawidłowej realizacji i finansowania programów profilaktycznych, a także zwiększenie obszaru działania tychże programów. 3. Rola prowadzonych programów w realizacji drugiego celu Narodowego Programu Zdrowia jest ograniczona. 4. System sprawozdawczości o realizowanych programach nie umożliwia dokonania wyczerpującej oceny znaczenia tych programów. Piśmiennictwo / References 1. Ustawa z dnia 27sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. nr 210, poz. 2135 z późn. zm.). 2. Narodowy Program Zdrowia, 1996-2005. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Warszawa 1996. 3. Narodowy Program Zdrowia, 2007-2015. Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2007. 4. Halik R, Kuszewski K, Wysocki MJ, Goryński P. Narodowy Program Zdrowia 2007-2015 założenia i wyzwania przed nim stojące. Zdr Publ Zarz 2007, V, 1 2. 5. Buchwald-Rogalka M. Nowotwory złośliwe w Wielkopolsce Południowej w 2004 roku możliwości optymalizacji działań profilaktycznych na poziomu subregionu. Probl Hig Epidemiol 2008, 89, 1: 128-132. 6. Karski JB. Praktyka i teoria promocji zdrowia. CEDETU, Warszawa 2008. 7. Instrukcja wypełnienia. Adres: http://www.mz.gov.pl/ wwwmz/index?mr=b3&ms=0&ml=pl&mi=0&mx=0& mt=&my=247&ma=05910 (20.05.2010). 8. Koszyk Świadczeń Gwarantowanych. Dokumentacja wdrożenia trzeciego punktu Programu Ministra Zdrowia prof. dr hab. med. Zbigniewa Religi. Ministerstwo Zdrowia. Warszawa, 29 czerwca 2007 r. Część II: 1159-1197.