Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 36 42. Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego Epipactis albensis Nováková et Rydlo w Górach Opawskich MAŁGORZATA GĘBALA Zespół Opolskich Parków Krajobrazowych 48-267 Jarnołtówek, Pokrzywna 11 e-mail: m.gebala@zopk.pl Kruszczyk połabski to niewielkich rozmiarów przedstawiciel rodziny storczykowatych. Po raz pierwszy opisany został w 1978 roku przez czeskich botaników w okolicy Nymburka (Nováková, Rydlo 1978). Początkowo wydawało się, że gatunek ten jest czechosłowackim endemitem, dalsze badania wykazały jednak, że rośnie on także w innych państwach Europy Środkowej (Rydlo 1989). Obecnie wiadomo, że północno- -wschodnia granica zasięgu gatunku przebiega przez Polskę, zachodnią granicę wyznaczają stanowiska w Niemczech, na wschodzie gatunek sięga po zachodnią Słowację, zaś na południu po Austrię i Węgry (Bernacki 2001). Ograniczony zasięg kruszczyka połabskiego oraz niewielka liczba jego stanowisk były przyczyną zamieszczenia tego gatunku na światowej Czerwonej liście roślin zagrożonych w kategorii narażony (V) (Walter, Gillett 1998). Wprowadzenie w 2001 r. nowych kategorii i kryteriów IUCN dla czerwonych list spowodowało zmiany na światowej Czerwonej liście gatunków zagrożonych (IUCN 2001). Wiele roślin, w tym także kruszczyk połabski, zostało z niej usuniętych ze względu na niewystarczające dane do wprowadzenia nowych standardów. Największa liczba stanowisk kruszczyka połabskiego znajduje się w Czechach, lecz mimo to gatunek zamieszczony został na czerwonej liście Republiki Czeskiej w kategorii silnie zagrożony (C2) (Procházka 2001), a także na czerwonej liście Moraw i Śląska Republiki Czeskiej, gdzie uznano go za gatunek zagrożony (C3) 36
Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego w Górach Opawskich (Sedláčková, Plášek 2005). Również w Republice Słowackiej gatunek ten jest zagrożony (EN) (Feráková i in. 2001), natomiast w Niemczech uznany został za narażony (V) (Korneck i in. 1996). Na terenie Polski kruszczyk połabski odkryty został stosunkowo niedawno, gdyż dopiero w 1988 r., w okolicy Puław, przez Jaroslava Rydlo (Bernacki 2000a). Początkowo, ze względu na niewielką ilość publikacji dotyczących występowania tego gatunku w Polsce, wskazanie konkretnej liczby stanowisk było trudne. Szacowano ją zatem w przybliżeniu na ok. 20 stanowisk (Bernacki 2001, Bernacki i in. 2002). Utworzenie ogólnopolskiego kompleksowego programu naukowego ORPOL (Bernacki 2000b) pozwoliło m.in. na uzupełnienie i uporządkowanie rozproszonych informacji o rozmieszczeniu storczykowatych, w tym także kruszczyka połabskiego. Obecnie znanych jest 30 stanowisk tego gatunku, z czego 6 występuje na obszarach chronionych (Bernacki 2006). Większość stanowisk kruszczyka połabskiego skupia się na Dolnym Śląsku, głównie w dolinie Odry oraz na Górnym Śląsku w górnych odcinkach Odry i Wisły. Pozostałe stanowiska leżą pomiędzy Dąbrową Górniczą a Niegowonicami oraz między Puławami a Dęblinem (Bernacki 2001). Na Czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce kruszczyk połabski zaliczony został do kategorii gatunków rzadkich potencjalnie zagrożonych (R) (Zarzycki, Szeląg 2006). Kruszczyk połabski jest niewielką byliną kłączową, dorastającą 10 25 cm wysokości. Jego zwykle omszona, zielona łodyga posiada łącznie 3 6 liści mogących dorastać maksymalnie do 2 cm szerokości. Najniższe liście wyrastające u nasady łodygi mają charakter łuskowaty. Kwiatostan złożony jest z 3 do 15 (20) samopylnych kwiatów. Zewnętrzne płatki okwiatu są żółto-zielonawe, natomiast wewnętrzne są jaśniejsze, biało-zielonawe. Roślina kwitnie w trzeciej dekadzie lipca i w sierpniu (Szlachetko, Skakuj 1996, Bernacki 2000a, Rutkowski 2004). Kruszczyk połabski rośnie w nizinnych i podgórskich lasach liściastych, a szczególnie w dolinach rzecznych na glebach żyznych i próchnicznych. Optymalne siedlisko stanowią dla niego grądy Tilio-Carpinetum o wysokim stopniu naturalności, choć 37
M. Gębala Ryc. 1. Kruszczyk połabski znaleziony na brzegu Zameckiego Potoku (28.VII 2006 r.; fot. E. Pigulska). Fig. 2. Epipactis albensis found on bank of the Zamecki Potok Stream (28 July 2006; photo by E. Pigulska). 38
Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego w Górach Opawskich notowany był także w zbiorowiskach przejściowych pomiędzy grądem a buczynami oraz grądem i łęgiem Carici remotae-fraxinetum (Bernacki 2001, Bernacki i in. 2002). Na Opolszczyźnie, jak dotąd, potwierdzono występowanie kruszczyka połabskiego na trzech stanowiskach: w Łęgu Zdzieszowickim, w Branicach nad Opawą oraz w Lesie Rozumickim (Bernacki i in. 2002). Na Czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w województwie opolskim gatunek ten uznano za zagrożony wymarciem (EN) (Nowak i in. 2003). W 2006 r. odkryto dwa nowe stanowiska kruszczyka połabskiego w południowej części województwa opolskiego na terenie Parku Krajobrazowego Góry Opawskie, w leśnictwie Moszczanka (oddz. leśne 188 i 190) na terenie Nadleśnictwa Prudnik. Gatunek rośnie w dwóch miejscach oddalonych od siebie o ponad 1 km, na obszarze mezoregionu Góry Opawskie wchodzącego w skład makroregionu Sudety Wschodnie (Kondracki 2002). Trzy osobniki znaleziono 27 lipca na brzegu Zameckiego Potoku (kwadrat ATPOL CF42; 50 16 N 17 28 E; 350 m n.p.m.), w pobliżu szkółki leśnej w Pokrzywnej (ryc. 1). Brzegi potoku porasta tam las łęgowy ze związku Alno-Ulmion. W drzewostanie dominuje jesion wyniosły Fraxinus excelsior oraz olsza czarna Alnus glutinosa z domieszką jawora Acer pseudoplatanus oraz brzozy brodawkowatej Betula pendula, zaś w runie występują: czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, a także turzyca leśna Carex sylvatica, zawilec gajowy Anemone nemorosa, miodunka ćma Pulmonaria obscura i miejscami bluszcz pospolity Hedera helix oraz wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum. Kolejne stanowisko znaleziono 8 sierpnia 2006 r. Siedem osobników rosło w niewielkim rozproszeniu w pobliżu zbiornika na Złotym Potoku, służącego jako kąpielisko leśne w Pokrzywnej (kwadrat ATOL CF42; 50 17 N 17 28 E; 360 m n.p.m.), w niewielkim oddaleniu od ścieżki leśnej, w lesie liściastym ze związku Carpinion betuli. Drzewostan tworzy tam głównie lipa drobnolistna Tilia cordata oraz dąb szypułkowy Quercus robur, zaś w domieszce występują jawor Acer pseudoplatanus, brzoza brodawkowata Betula pendula, świerk pospolity Picea abies i grab 39
M. Gębala pospolity Carpinus betulus. W runie występują: wiechlina gajowa Poa nemoralis, turzyca leśna Carex sylvatica, przytulia wonna Galium odoratum, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, jeżyna Rubus sp., czartawa pospolita Circaea lutetiana, kosmatka gajowa Luzula luzuloides oraz miejscami kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, przenęt purpurowy Prenanthes purpurea, a także konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium. W roku 2007 na obu stanowiskach łącznie 8 osobników wypuściło pąki, jednak ze względu na dość niekorzystne warunki pogodowe część pędów nadziemnych uschła, zanim kwiaty zdołały się w pełni wykształcić. Na obu stanowiskach kruszczyk połabski rośnie w niewielkiej odległości od dróg, dlatego pewne zagrożenie dla gatunku stanowi penetracja terenu przez turystów. Groźna dla gatunku może okazać się także rozbudowa infrastruktury w atrakcyjnej turystycznie Pokrzywnej. Powstały m.in. plany budowy wyciągu narciarskiego na szczyt Biskupiej Kopy oraz toru saneczkowego, które miałyby przebiegać w pobliżu jednego ze stanowisk kruszczyka. SUMMARY Gębala M. New localities of Epipactis albensis Nováková et Rydlo in the Góry Opawskie Mountains (SW Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 36 42. In 2006 r. two new localities of Epipactis albensis were found in village Pokrzywna in the Góry Opawskie Mountains (square CF42 of the ATPOL grid). Three specimens grow in a community from Alno-Ulmion alliance on the bank of the Zamecki Stream near a forest nursery (50 16 N 17 28 E; 350 m n.p.m.). The next 7 specimens are dispersed near the small reservoir on the Złoty Potok Stream in Pokrzywna (50 17 N 17 28 E; 360 m n.p.m.) in the community from Carpinion betuli alliance. 40
Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego w Górach Opawskich PIŚMIENNICTWO Bernacki L. 2000a. Materiały do atlasu rozmieszczenia oraz stanu zasobów roślin chronionych i zagrożonych rejonu górnośląskiego PRESS. Część 5. Epipactis albensis Nováková et Rydlo (Orchidaceae) nowy gatunek flory województwa śląskiego. Acta Biol. Silesiana. 35 (52):168 176. Bernacki L. 2000b. Program badawczy ORPOL (Orchidaceae Poloniae) próba stworzenia zobiektywizowanych naukowych podstaw ogólnokrajowej ochrony zasobów storczykowatych w Polsce. Przegląd Przyrodniczy 11(4): 13 30. Bernacki L. 2001. Epipactis albensis Nováková et Rydlo kruszczyk połabski. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Bernacki L., Kącki Z., Dajdok Z. 2002. Epipactis albensis Nováková et Rydlo kruszczyk połabski. W: Nowak A., Spałek K. (red.) Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Opole. Bernacki L. 2006. Conceptual draft of a three-stage system for protection of localities of rare and threatened plants on the example of the orchid family (Orchidaceae) in Poland. Biodiv. Res. Conserv. 1 2: 181 186. Feráková V., Maglocký Š., Marhold K. 2001. Červený zoznam papraďorastov a semenných rastlín Slovenska. W: Baláž D., Marhold K., Urban P. (red.). Červený zoznam rastlín a živočíchov Slovenska. Ochr. Prír., Banská Bystrica, 20: 48 80. IUCN 2001. IUCN Red List Categories and Criteria: Version 3.1. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Rote Liste der Farn- und Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. W: Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Listen gefährdeter Pflanzen Deutschlands. Schriftenr. Vegetationskd. 28: 21 187, Bundesamt für Naturschutz, Bonn. Nováková H., Rydlo J. 1978. Epipactis albensis nový autogamický druh z okruhu Epipactis helleborine agg. (Orchidaceae). Preslia 50: 161 171. 41
M. Gębala Nowak A., Nowak S., Spałek K. 2003. Czerwona lista roślin naczyniowych województwa opolskiego. Zeszyty Przyr. OTPN 36, Opole. Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1 146, Praha. Rutkowski L. 2004. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rydlo J. 1989. Notes on the distribution and ecology of some species of the genus Epipactis. Muzeum a Současnost, Roztoky u Prahy, ser. natur. 3: 5 33. Sedláčková M., Plášek V. (red.). 2005. Červený seznam cévnatých rostlin Moravskoslezského kraje. Čas. Slez. Muz. Opava (A) 54: 97 120. Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wydawnictwo Sorus, Poznań. Walter K.S., Gillett H.J. (red.). 1998. IUCN Red List of Threatened Plants. Compiled by the World Conservation Monitoring Centre. IUCN The World Conservation Union, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków. 42