Iwona ISKIERKA Politechnika Częstochowska Sławomir KAROŃ Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 w Sosnowcu

171 Iwona ISKIERKA Politechnika Częstochowska Sławomir KAROŃ Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 w Sosnowcu SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ JAKO FORMA KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ CORPORATE IDENTITY BOOK Wstęp Profesjonalnie przygotowany i wykonany system identyfikacji wizualnej jest niezbędnym elementem do kontaktu z otoczeniem rynkowym. Przez otoczenie rynkowe można rozumieć zarówno inne firmy w branży, firmy działające poza branżą, stałych oraz potencjalnych klientów. System identyfikacji wizualnej może wspomagać dostarczanie informacji o ofercie firmy, jej usługach i produktach. Dobrze przemyślany system identyfikacji wizualnej jest jednym z najważniejszych elementów wizerunku firmy. Właściwie zaprojektowany i dobrze wykorzystywany system identyfikacji wizualnej może stać się efektywnym i ekonomicznym narzędziem marketingowym. Utworzenie i posługiwanie się systemem identyfikacji wizualnej wspomaga między innymi efektowną komunikację z otoczeniem, zwiększa rozpoznawalność marki oraz może doprowadzić do obniżki kosztów. System identyfikacji wizualnej zawierający wzorce dotyczące logotypu, logo, kolorystyki, symbole wykorzystywane w pismach firmowych może mieć olbrzymi wpływ na to, czy firma lub produkt będą rozpoznawane i zapamiętywane, czy też nie. System identyfikacji wizualnej powinien być spójny, opracowany według najnowszych wzorów w zakresie projektowania graficznego, a także wykorzystywać nowości dotyczące kreowania rozwiązań w zakresie reklamy i marketingu. 1 1. Elementy procesu komunikacji System identyfikacji wizualnej wspomaga między innymi efektowną komunikację z otoczeniem, powoduje zwiększenie rozpoznawalności marki. Jednak nawet najlepiej przygotowane system i forma przekazu mogą zawierać elementy wywołujące szumy i zakłócenia w ich odbiorze i co za tym idzie w ich interpretacji. Dlatego bardzo ważne jest staranne przemyślenie i zaprojektowanie elementów systemu identyfikacji wizualnej. Ogromną rolę odgrywa więc pojęcie percepcji. Percepcja jest to proces nadawania znaczeń otrzymanym wrażeniom informacjom, dostarczanym przez zmysły. Na percepcję wpływa wiele czynników. Są to: sytuacja, atrybuty, oczekiwania, projekcja, percepcja selektywna, stereotypy. Sytuacje jako czynniki wpływające na percepcję to te, które mają wpływ na powstanie pierwszego wrażenia, atrybuty to wnioski dotyczące wewnętrznych stanów umysłu i emocji, oparte na obserwowanych zachowaniach. Na percepcję wpływają także oczekiwania wobec innych ludzi oraz aktualny nastrój, a także percepcja selektywna jako odbieranie tylko tych bodźców, które chce się odebrać. Okazuje się, że każdy przekaz jest odbierany subiektywnie i subiektywnie jest nadawany. Postrzeganie jest procesem selektywnym, w którym odbiorcy zwracają 1 A. Kamińska, Identyfikacja wizualna od A do Z, (w:) Photoshop 2008, nr 6

172 uwagę na czynniki istotne z punktu widzenia potrzeb odbiorcy. Odbiorca może zbudować w swojej świadomości własny obraz rzeczywistości. Ponadto każda transmisja wywołuje sprzężenie zwrotne w postaci interakcji, która w przypadku różnych odbiorców i nadawców zawsze będzie miała indywidualny i unikalny charakter. Odbiór przekazu zależy od kodowania, sposobu przekazu i wyboru przekaźnika przez nadawcę oraz od percepcji, interpretacji i reakcji odbiorcy. Elementy procesu komunikacji są bardzo ważnymi składnikami w procesie odbierania bodźców. Rysunek nr 1: Elementy procesu komunikacji Źródło: Opracowanie własne na podstawie 2 Budowanie wizerunku jest procesem złożonym. Przy skutecznym budowaniu wizerunku należy z góry określić zasięg i typ odbiorców oraz przestrzegać zasad związanych z utworzeniem odpowiedniego logo, kolorystyki, dobrej jakości grafiki, spójności elementów we wszystkich mediach oraz szybkiego czasu reakcji na sygnały pozytywne i negatywne. Okazuje się, że odbiór wizerunku ma związek ze sposobem życia i pozostaje w sprzężeniu zwrotnym z określonym sposobem życia. Okazuje się, iż odbiorca pozytywnie postrzega wizerunek nadawcy, jeśli jest on zgodny z jego własną tożsamością. Na odbiór wizerunku natomiast wpływają różne czynniki, tak więc wizerunek jest złożoną wypadkową oddziaływania trzech czynników: postawy, zachowań oraz systemu identyfikacji wizualnej. Należy zwrócić uwagę na spójność elementów na reklamach, ulotkach, drukach informacyjnych. Proponowane logo powinno być atrakcyjne wizualnie i być zaprojektowane, zgodnie z obowiązującymi zasadami. Zastosowana kolorystyka powinna być stonowana, odpowiednia danej działalności i rodzaju przekazu itp. Bardzo ważną sprawą jest monitorowanie rynku, mające na celu szybką i właściwą reakcję na opinie odbiorców. Już na samym początku rozpoczynania działalności firmy oraz wprowadzania na rynek nowych produktów powinno się rozważyć proces budowania odpowiedniego i spójnego wizerunku. Odbiorcy i klienci od pierwszych działań firmy zaczynają postrzegać oraz zapamiętywać markę, 2 A. Benicewicz-Miazga, Grafika w biznesie. Projektowanie elementów tożsamości wizualnej logotypy, wizytówki oraz papier firmowy. Gliwice 2007

173 produkt i firmę, co wiąże się z potrzebą opracowania odpowiedniej i stabilnej identyfikacji wizualnej firmy w postaci odpowiedniego logotypu, wyboru kolorystyki i strategii działania. Piramida reakcji odbiorcy Luskina przedstawia etapy postrzegania marki przez klienta, a także moment, w którym należy wprowadzać działania promocyjne, marketingowe i informacyjne. 3 Rysunek nr 2: Piramida marki Luskina Źródło: opracowanie własne na podstawie 4 Identyfikacja wizualna i elementy, które ją tworzą są czynnikiem budowy marki. Marka wg Anny Benicewicz-Miazgi jest terminem, symbolem, wzorem lub ich kombinacją, stworzoną w celu identyfikacji dóbr lub usług sprzedawcy lub grupy i wyróżnienia ich spośród konkurencji. Skuteczne zarządzanie marką sprowadza się do efektywnej organizacji wszystkich jej obszarów, w których ważną rolę odgrywają elementy tożsamości i komunikacji wizualnej. 5 Można wyróżnić trzy strefy (obszary) marki. Jedną z nich jest strategia, czyli określenie kierunku rozwoju, osiągnięcie planowanej pozycji na rynku oraz planu realizacji określonych celów. Do tego właśnie obszaru wchodzą również działania związane z opracowaniem systemu identyfikacji wizualnej. 3 4 5 A. Kamińska, Identyfikacja wizualna od A do Z, (w:) Photoshop 2008, nr 6

174 2. Pojęcie systemu identyfikacji wizualnej Coraz więcej firm docenia wagę właściwie opracowanego systemu identyfikacji wizualnej widząc korzyści płynące z jej wykorzystywania. Zasady identyfikacji wizualnej firmy mają na celu tworzenie pozytywnych wyobrażeń o danej firmie bądź jej produkcie. Kolejnym etapem jest utrwalenie pozytywnych wyobrażeń w opinii klientów, pracowników i na obszarze działalności firmy. Identyfikacja wizualna określa między innymi: wzorce dotyczące logotypu, logo, kolorystyki firmy, współistnienie logo z innymi elementami graficznymi, itd. Do ważnych elementów identyfikacji wizualnej zalicza się symbole oraz kształty. Jednak ważniejszy jest odbiór, czyli całokształt odbierany przez grupę docelową. Właściwie zaprojektowany i umiejętnie wykorzystywany system identyfikacji staje się efektywnym i ekonomicznym narzędziem marketingowym. 6 Opracowane zasady identyfikacji wizualnej firmy są zapisywane w formie Corporate Identity Book zwanej księgą identyfikacji wizualnej. CI Book może przyjmować formę tradycyjną lub elektroniczną. Elektroniczną wersję księgi identyfikacji wizualnej często udostępnia się na stronach korporacyjnych w Internecie. W ten sposób z elektronicznych wzorców elementów graficznych mogą korzystać współpracujący z firmą. System identyfikacji wizualnej może składać się z następujących elementów: leksykalnych, semantycznych, graficznych, typograficznych, poligraficznych, architektonicznych oraz szablonowych. Elementy leksykalne dotyczą marki jako nazwy. Elementy semantyczne określają odpowiednio dobrane hasło. Logo, kolorystyka oraz sposób aranżacji przestrzeni to elementy dotyczące elementów graficznych. Bardzo ważne jest uwzględnienie elementów typograficznych obejmujących kroje i wielkości czcionek oraz układ tekstu. W przypadku materiałów drukowanych istotne jest określenie rodzaju i gęstości papieru oraz rodzaju druku. System identyfikacji wizualnej obejmuje również elementy architektoniczne obejmujące informacje dotyczące sposobów organizacji przestrzeni biurowej, stoisk targowych oraz sklepów. Duża grupa elementów wchodzących w skład systemu identyfikacji wizualnej to elementy szablonowe czyli opracowanie zasad dotyczących dokumentów wewnętrznych i zewnętrznych, prezentacji, e-maili oraz np. ofert. Właściwie zaprojektowany system identyfikacji wizualnej w postaci księgi identyfikacji wizualnej może przybierać różne formy, ale w większości przypadków zawiera wszystkie elementy technik kontaktu wizualnego między firmą i otoczeniem. Księga powinna zawierać nazwę instytucji oraz jej graficzną formę. Z tym wiąże się właściwe sprecyzowanie barw firmowych wraz z parametrami kolorów firmowych. Bardzo ważne jest zdefiniowanie krojów stosowanego pisma, schematy druków firmowych, wzory kopert, ofert i np. identyfikatorów. Opracowania dotyczące koncepcji reklam i materiałów public relations oraz oznakowania budynków też niejednokrotnie wchodzą w zakres księgi identyfikacji wizualnej. Zdarza się również, że księga zawiera sposób powitania i obsługi klienta. Wiele firm stara się o prawidłowo opracowany system identyfikacji wizualnej widząc korzyści z jego wykorzystywania. Do takich korzyści można zaliczyć to, iż zapewnia efektywną komunikację z otoczeniem będąc narzędziem spójnych działań reklamowych i marketingowych, pozwala skutecznie wyróżnić spośród 6

175 konkurencji firmę lub markę, zwiększa percepcję i rozpoznawalność marki tym samym ułatwia identyfikację wobec dostawców i odbiorców. Gotowe, spójne właściwie opracowane wzorce zawarte w księdze identyfikacji wizualnej wpływają na obniżenie kosztów firmy i oszczędność czasu. Formy identyfikacji wizualnej zmieniają się wraz z rozwojem nowych technologii. Aby ujednolicić wizerunek firmy bardzo często oprócz opisu znaku zasady są rozszerzane o części przedstawiające zasady zastosowania np. logo w różnych technologiach. Coraz częściej księga identyfikacji wizualnej zawiera dodatkowo wszystkie elementy systemu identyfikacji wizualnej w nowoczesnych technologiach oraz informacje o dozwolonych i niedozwolonych formach korzystania z logo w tych mediach. 3. Tworzenie elementów systemu identyfikacji wizualnej Zasadniczym elementem w kontakcie z odbiorcą jest logo. Jest to pierwszy element, który zauważa klient zwracając uwagę na markę. Na logo zwykle składa się logotyp czyli napis stanowiący np. nazwę firmy oraz dodatki graficzne np. znak firmowy. Bardzo często do projektowania logo wykorzystuje się monogramy czyli jedną lub kilka powiązanych kompozycyjne liter. Cechą charakterystyczną tego typu projektów są stosunkowo czytelne znaki, będące inicjałami osoby lub nazwy firmy. W miarę upływu czasu logo może podlegać ewoluowaniu. Powodem może być zmiana trendów rynku, przebranżowienie firmy lub potrzeba unowocześnienia formy. Przykładem dobrze zaprojektowanego unikalnego znaku graficznego jest logo symbol National Health Service (NHS) należący do najbardziej rozpoznawalnych logo w Wielkiej Brytanii jest do tego stopnia rozpoznawalny, że w 2000 roku brytyjski rząd postanowił posługiwać się nim jako symbolem całego publicznego systemu służby zdrowia. 7 Rysunek nr 3: National Health Service (NHS) Źródło: Moon Brand designer: Richard Moon 1990 8 7 D. Airey, Logo Love Design, Zaprojektuj genialny logotyp!, Wyd. Helion. Gliwice 2010 8

176 Na temat projektowania logo powstało wiele opracowań. W procesie projektowania logo graficy muszą wykazać się znajomością aktualnych trendów, teorią koloru, znajomością typografii. W księdze identyfikacji wizualnej określa się również sposób stosowania logo i sposób aranżacji przestrzeni. Ważną sprawą jest uwzględnienie tzw. pola ochronnego logo, czyli przestrzeni wokół znaku. Na polu ochronnym nie mogą znajdować się żadne inne elementy. Przewiduje się również możliwość stosowania logo na różnych rodzajach tła oraz czarno-białą wersję logo. Bardzo ważne jest uwzględnienie elementów typograficznych obejmujących kroje i wielkości czcionek oraz układ tekstu. Stosowana czcionka oraz jej formatowanie jest elementem wizualnym, który bardzo silnie oddziałuje na odbiorcę dokumentów firmowych i ofert. Bardzo często w księdze identyfikacji wizualnej definiuje się dwie czcionki, czcionkę ozdobną stosuje się w tytułach, natomiast czcionka podstawowa wykorzystywana jest do pozostałych treści. W skład systemu identyfikacji wizualnej wchodzą również szablony czyli opracowane dokumenty zbudowane w oparciu o zdefiniowane wcześniej zasady dotyczące dokumentów wewnętrznych i zewnętrznych, prezentacji, e-maili oraz np. ofert. Zawartość księgi identyfikacji wizualnej obejmuje również system firmowej identyfikacji wizualnej. Dotyczy to oznakowania budynków firmy (zewnętrzne i wewnętrzne), przykładowe projekty systemu identyfikacji wizualnej na pojazdach i np. flagi firmowe. Opracowania dotyczące innych materiałów reklamowych w postaci firmowych gadżetów, przykładowych projektów folderów lub katalogów, projekty reklam prasowych również niejednokrotnie znajdują się w księdze identyfikacji wizualnej. Poniżej opisano przykładową zawartość księgi identyfikacji wizualnej firmy: Logo: układ ochronny, pole ochronne, skala i orientacja, kolorystyka, stosowanie, przykłady dobrego i złego stosowania; Typografia: kolorystyka firmy, kolory podstawowe, kolory dopełniające; Dokumenty firmowe: wizytówka, papier firmowy, teczka ofertowa, koperta, szablon prezentacji, nadruk na płytę CD; System firmowej identyfikacji wizualnej: oznakowania, budynków firmy (zewnętrzne i wewnętrzne), przykładowe projekty systemu identyfikacji wizualnej na pojazdach, flagi firmowe; Inne materiały reklamowe: firmowe gadżety, projekty folderów, projekty reklamy prasowej. 4. Przykłady rozwiązań obejmujących systemy identyfikacji wizualnej Przykładami wdrożonych systemów identyfikacji wizualnej są: Strategia komunikacji Funduszy Europejskich w Polsce księga identyfikacji wizualnej Narodowej Strategii Spójności oraz system identyfikacji wizualnej Narodowego Funduszu Zdrowia. 15 października 2008 r. Komisja Europejska zaakceptowała Strategię komunikacji Funduszy Europejskich w Polsce w ramach Narodowej Strategii Spójności na lata 2007-2013. Strategia komunikacji Funduszy Europejskich jest to dokument, który określa podstawowe zasady prowadzenia działań informacyjnopromocyjnych i edukacyjnych na temat Narodowej Strategii Spójności i wszystkich programów współfinansowanych ze środków unijnych na lata 2007-2013. W Strategii przyjęto, że działania o charakterze horyzontalnym prowadzi tzw.

177 Instytucja koordynująca, czyli Departament Informacji, Promocji i Szkoleń Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Instytucje zarządzające programami krajowymi i regionalnymi odpowiadają za działania komunikacyjne dotyczące właściwych programów skierowane do części społeczeństwa właściwej programowi, społeczności regionalnych oraz beneficjentów i potencjalnych beneficjentów. Instytucje pośredniczące i pośredniczące drugiego stopnia prowadzą działania informacyjne adresowane bezpośrednio do beneficjentów i potencjalnych beneficjentów. W dokumencie znajduje się informacja odnośnie wprowadzenia spójnego systemu identyfikacji wizualnej. Doświadczenie okresu 2004-2006 pokazały, że język informowania o funduszach strukturalnych i Funduszu Spójności był zbyt trudny, przez co fundusze często były postrzegane jako odległe i niedostępne. Dlatego jednym z podstawowych założeń Strategii komunikacji jest uproszczenie języka, którym są komunikowane kluczowe pojęcia i informacje związane z polityką spójności Unii Europejskiej. Strategia wprowadza także spójny system identyfikacji wizualnej, zapewniający spójny i jednolity wizerunek. System opiera się na znaku graficznym i logotypach dla Narodowej Strategii Spójności oraz poszczególnych programów. Zarówno Narodowa Strategia Spójności jak i programy mają swój kod graficzny i kolorystyczny. Dzięki realizacji Strategii, która jasno określa cele i zasady prowadzenia działań informacyjno-promocyjnych, wskazuje grupy docelowe komunikacji oraz wyznacza podział zadań między poszczególne instytucje, możliwe będzie zachowanie spójności i komplementarności podejmowanych działań, a tym samym wyższy poziom wiedzy i świadomości społeczeństwa polskiego w zakresie możliwości korzystania z Funduszy Europejskich. 9 We wstępie do księgi identyfikacji wizualnej umieszczono informację o wszelkich działaniach informacyjnych, promocyjnych i edukacyjnych prowadzonych w ramach wybranych programów. Księga identyfikacji wizualnej Narodowej Strategii Spójności jest załącznikiem nr 1 do Strategii komunikacji Funduszy Europejskich w Polsce w ramach NSS na lata 2007-2013. Obejmuje ona wszelkie działania informacyjne, promocyjne i edukacyjne prowadzone w ramach: Narodowej Strategii Spójności Krajowych programów operacyjnych: Innowacyjna Gospodarka, Kapitał Ludzki, Infrastruktura i Środowisko, Rozwój Polski Wschodniej, Pomoc Techniczna, Regionalnych programów operacyjnych dla województw: dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, lubuskiego, łódzkiego, małopolskiego, mazowieckiego, opolskiego, podkarpackiego, podlaskiego, pomorskiego, śląskiego, świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego oraz zachodniopomorskiego. Rozdziały 1 oraz 2 Księgi identyfikacji wizualnej mają charakter obowiązkowy, natomiast części 3, 4, 5 oraz 6 charakter poglądowy. Przykłady zawarte w rozdziałach 4 i 5 stanowią wyłącznie propozycje zastosowania znaku w przypadku wybranych działań i materiałów informacyjnych, promocyjnych oraz szkoleniowych. Poniżej umieszczono przykład zasad dotyczących znaku graficznego. 9 http://www.pois.gov.pl/zpfe/strony/dokumenty.aspx

178 Rysunek nr 4: Znak marki znak graficzny księga identyfikacji wizualnej Narodowej Strategii Spójności 10 Znak graficzny jest zbudowany z układu połączonych gwiazd na tle trapezu. Symbolika gwiazd nawiązuje do flagi Unii Europejskiej poprzez kolor jednej z gwiazd, jak również niebieski kolor tła. Cała forma znaku graficznego tworzy złudzenie przestrzeni dzięki następującym zabiegom graficznym: nadanie efektu trójwymiarowości poszczególnym gwiazdom, wprowadzenie cienia rzuconego, nadanie perspektywy prostokątnemu tłu, schowanie fragmentu czerwonej gwiazdy w obrębie prawego boku trapezu oraz wprowadzenie na jej powierzchni cienia rzucanego przez trapez. 11 Pliki identyfikacji wizualnej Narodowego Funduszu Zdrowia znajdują się w zakładce Pliki do pobrania na stronie głównej Narodowego Funduszu Zdrowia. 12 W folderze Identyfikacja znajdują się: Wzór tablicy dla aptek i punktów aptecznych jest to wzór tablicy informacyjnej dla aptek i punktów aptecznych, które zawarły 10 11 12 http://nfz.gov.pl/new/index.php?katnr=0

179 umowę na realizację recept refundowanych, Logo NFZ logo Narodowego Funduszu Zdrowia w różnych formatach oraz wzór tablicy dla świadczeniodawcy jest to wzór tablicy dla świadczeniodawcy udzielającego świadczeń opieki zdrowotnej w ramach umowy z NFZ. Logo NFZ zostało udostępnione w trzech formatach, w dwóch wersjach: wersja bez podpisu i z podpisem. Rysunek nr 5: Znak marki znak graficzny(wersja z podpisem) Identyfikacja NFZ 13 Zgodnie z 6 ust 3 umowy na wydawanie refundowanego leku, środka spożywczego specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobu medycznego na receptę, NFZ przedstawia również wzór informacji dla apteki i punktu aptecznego posiadających umowę z NFZ. Podane są podstawowe informacje dotyczące: sugerowanej formy nalepka na wewnętrznej powierzchni szyby, wymiarów 297 mm x350 mm, tła, kolorów elementów oraz informacja o umowie. W plikach dotyczących identyfikacji umieszczono również wzór tablicy dla świadczeniodawcy udzielającego świadczeń opieki zdrowotnej w ramach umowy z NFZ. Podstawowe informacje o tablicy: wymiary tablicy 600 mm x 750 mm, tło białe, kolor elementów PANTONE DS 184-1U (CMYK 100, 100, 0, 0), nazwa świadczeniodawcy Czcionka Arial bold 82 pt, odległość między wierszami: 98,4 pt. Umieszczono również informacje dotyczące sytuacji wyjątkowych. W przypadkach gdy: wielu świadczeniodawców mających podpisaną umowę z Funduszem mieści się w jednym budynku, dopuszcza się możliwość umieszczania informacji o wszystkich zakładach opieki zdrowotnej, w ramach jednej tablicy, pod jednym, wspólnym logo NFZ (poniżej paska). Dopuszcza się przy tym stosowanie skrótów np. NZOZ Xyz w Krakowie. Jeżeli brak jest miejsca na zainstalowanie pełnowymiarowej tablicy, dopuszczalne jest zmniejszenie rozmiaru tablicy, pod warunkiem zachowania proporcji logo NFZ oraz czytelności tekstu, z zastrzeżeniem minimalnej szerokości tablicy np. 500 mm (ok. 17% różnicy w stosunku do wymiaru podstawowego). Jeżeli świadczeniodawca udziela świadczeń w obiekcie zabytkowym, dopuszczalne jest wykonanie jej ze stali w kolorze srebrnym, pod warunkiem zachowania białego koloru tła dla logo NFZ (część tablicy ponad paskiem). 14 13 14

180 Podsumowanie Coraz częściej dostrzegana jest konieczność tworzenia takich systemów identyfikacji wizualnej, które mogą stać się efektywnym i ekonomicznym narzędziem marketingowym. Przykładami wdrożonych systemów identyfikacji wizualnej są: Strategia komunikacji Funduszy Europejskich w Polsce księga identyfikacji wizualnej Narodowej Strategii Spójności oraz system identyfikacji wizualnej Narodowego Funduszu Zdrowia. Posługiwanie się systemem identyfikacji wizualnej wyróżnia firmę lub markę z wielu podobnych, powoduje między innymi lepszą komunikację z otoczeniem, obniża koszty zwiększa rozpoznawalność marki. Wykorzystywanie księgi identyfikacji wizualnej, zawierającej elementy graficzne, leksykalne, semantyczne, typograficzne, poligraficzne, architektoniczne umożliwia przedsiębiorstwu wyrażanie siebie spójnym językiem. Starannie zaprojektowany i przemyślany system identyfikacji wizualnej jest jednym z najważniejszych elementów budowania wizerunku firmy. Bibliografia 1. Airey D., Logo Love Design, Zaprojektuj genialny logotyp!, Wyd. Helion. Gliwice 2010 2. Benicewicz-Miazga A., Grafika w biznesie. Projektowanie elementów tożsamości wizualnej logotypy, wizytówki oraz papier firmowy. Gliwice 2007 3. Kamińska A., Identyfikacja wizualna od A do Z, (w:) Photoshop 2008, nr 6 4. http://nfz.gov.pl/new/index.php?katnr=0 5. http://www.pois.gov.pl/zpfe/strony/dokumenty.aspx