Andrzejewski H., 2003. Formy ochrony przyrody na terenie dużych aglomeracji miejskich na przykładzie Łodzi i okolic. [w:] Mity i rzeczywistość. Problemy zanieczyszczenia środowiska w dużych aglomeracjach miejskich. Materiały poseminaryjne. Towarzystwo Inicjatyw Europejskich. Łódź, s: 19-27.
Formy ochrony przyrody na terenie dużych aglomeracji miejskich na przykładzie Łodzi i okolic. Region łódzki, uważany jest powszechnie za obszar silnie antropogenicznie przekształcony, w którym zachowało się niewiele fragmentów o znaczących walorach przyrodniczych. Na terenie naszego województwa brak co prawda obszarów chronionych w formie parku narodowego, ale istnieje tu obecnie 88 rezerwatów przyrody i 7 parków krajobrazowych. W bezpośrednim sąsiedztwie Łodzi system obszarów chronionych tworzy kilkanaście rezerwatów przyrody oraz Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich. Tab. 1. Rezerwaty przyrody okolic Łodzi Nr na ryc. 1 Nazwa rezerwatu Położenie Pow. ha 1 Polesie Konstantynowskie Łódź-Polesie, ul. Krzemieniecka 2 Torfowisko Rąbień Nadleśnictwo Grotniki, leśnictwo Smulsko gm. Aleksandrów Łódzki 3 Grądy nad Lindą Nadleśnictwo Grotniki, leśnictwo Lućmierz gm. Zgierz 4 Dąbrowa Grotnicka Nadleśnictwo Grotniki, leśnictwo Zimna Woda, gm. Zgierz. 5 Ciosny gm. Zgierz, miejscowość Ciosny k. Rosanowa 6 Las Łagiewnicki Łódź-Bałuty, między ul. Wycieczkową i Data utwo rzeni a Przedmiot ochrony (główny) 9,8 1954 grądy niskie, stanowiące pozostałość dawnej puszczy okalającej niegdyś Łódź 42,2 1988 torfowisko wysokie z bogatą florą 55,83 1997 grądy i łęgi jesionowo-olszowe, torfowisko oraz fragment rzeki Lindy, jej dopływy i źródliska 100,5 1990 dobrze wykształcone fitocenozy dąbrowy świetlistej, a także stanowiska roślin ciepłolubnych oraz chronionych 2,4 1972 skupienie okazałych jałowców porastających piaszczyste wydmy 69,8 1996 dobrze zachowane fitocenozy różnych postaci grądu i
7 Grądy nad Moszczenicą Łagiewnicką Nadleśnictwo Grotniki, leśnictwo Szczawin, gm. Zgierz 8 Zabrzeźnia Nadleśnictwo Grotniki, leśnictwo Głowno, gm. Głowno 9 Struga Dobieszkowska 10 Parowy Janinowskie Nadleśnictwo Brzeziny, leśnictwo Wiączyń, gm. Stryków ur. Janinów, Nadleśnictwo Brzeziny, gm. Brzeziny 11 Wiączyń Nadleśnictwo Brzeziny, leśnictwo Wiączyń, gm. Nowosolna 12 Gałków ur. Gałków, Nadleśnictwo Brzeziny, gm. Andrespol 13 Łaznów Nadleśnictwo Brzeziny, leśnictwo Rokiciny, gm. Rokiciny 14 Molenda Nadleśnictwo Kolumna, gm. Tuszyn 15 Wolbórka Nadleśnictwo Kolumna, gm. Tuszyn dąbrowy świetlistej 42,1 1994 fitocenozy zespołów grądowych, z udziałem jodły, z gatunkami roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych wyginięciem 27,6 1984 stanowisko jodły na granicy naturalnego zasięgu oraz fitocenozy zespołów grądowych. 37,65 1990 dolina naturalnego strumienia śródleśnego z cennymi fitocenozami grądów i łęgów 41,7 2000 system parowów erozyjnych porośniętych przez kwaśną buczynę niżową 8,3 1958 las z udziałem w drzewostanie starych buków, jodeł i jaworów na granicy zasięgu 58,6 1958 drzewostany bukowojodłowe w wieku dochodzącym do 200 lat, na granicy zasięgu 60,8 1979 cenne naturalne stanowisko lasu jodłowego 143,00 1959 dobrze wykształcone fitocenozy różnych postaci grądu z udziałem jodły, świerka oraz buka 34,1 1959 bagienne lasy olszowe (olsy) i źródliska rzeki Wolbórki
Powyższe zestawienie obejmuje rezerwaty położone w odległości mniejszej niż ok. 25 km od centrum Łodzi. Stanowią one zatem obiekty podlegające bezpośrednim oddziaływaniom łódzkiej aglomeracji. Łączna powierzchnia wymienionych rezerwatów wynosi około 730 ha (powierzchnia chroniona w rezerwatach stanowi ok. 0,35% powierzchni całego obszaru). Połowa istniejących rezerwatów została utworzona 20 i więcej lat temu. Rezerwaty są silnie zróżnicowane pod względem wielkości - od 2,5 hektarowego rezerwatu Ciosny do blisko 150 hektarowego rezerwatu Molenda. Wiele rezerwatów regionu powołanych zostało dla ochrony stanowisk ważnych gatunków lasotwórczych, które w sąsiedztwie Łodzi mają swoje granice zasięgu - przede wszystkim buka i jodły. Wyjątkową pozycję zajmuje rezerwat florystyczny Ciosny - chroniący cenne skupienie starych jałowców porastających piaszczyska oraz rezerwat Torfowisko Rąbień - unikatowy w tym obszarze ekosystem, o cechach torowiska wysokiego i przejściowego. Ewenementem jest też Polesie Konstantynowskie - rezerwat położony obecnie prawie w centrum miasta, na obrzeżach kilkudziesięciotysięcznej dzielnicy mieszkaniowej. Mimo licznych zagrożeń i silnego wielostronnego oddziaływania aglomeracji - rezerwaty pełnią nadal ważną rolę jako nieocenione poligony badawcze dla przyrodników i obiekty edukacji środowiskowej. Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich W krajobrazie środkowej Polski strefa krawędziowa Wzniesień Łódzkich wyraźnie wyróżnia się zarówno formami ukształtowania jak i walorami przyrodniczymi. Malownicze krajobrazy, stosunkowo niewielki stopień zurbanizowania, a także ciekawa kultura i historia stanowiły argumenty przemawiające za objęciem ochroną tego obszaru. Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich (PKWŁ) powołany został w grudniu 1996 roku. Rozciąga się on pomiędzy Łodzią, Brzezinami i Strykowem, a jego powierzchnia wraz z otuliną wynosi ok. 138 km2. Z licznych punktów widokowych, zwłaszcza położonych w tzw. paśmie najwyższych kulminacji, m.in. w okolicach Dąbrowy (284 m n.p.m. najwyższe wzgórze w okolicach Łodzi), Janowa, Borchówki, Plichtowa, roztaczają się malownicze panoramy na, opadającą stromymi stopniami w kierunku północnym, strefę krawędziową Wzniesień Łódzkich. Strefa krawędziowa jest także miejscem skąd bierze swój początek wiele rzek i strumieni (m.in. Bzura i Moszczenica). Cieki te w swych górnych odcinkach wykazują znaczny stopień naturalności. Meandrując wśród pól i lasów tworzą przepiękne i malownicze doliny, często ze stromymi, niedostępnymi brzegami, bagnami i rozlewiskami. Dodatkową atrakcję w dolinach stanowią liczne stawy, budowane dawniej przy młynach lub wykorzystywane do hodowli ryb. Na terenie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich znajduje się wiele zabytków architektury, kultury i historii. Średniowieczne grodzisko w Skoszewach, którego wiek datuje się na VI w ne., było ważnym ośrodkiem administracyjnym, któremu podlegała niegdyś także Łódź. Często odwiedzanym przez turystów, a także miłośników polskiej literatury, jest dwór w Byszewach, w którym na początku XX w. wielokrotnie przebywał Jarosław Iwaszkiewicz. Ważną rolę odgrywają także, zachowane w różnym stopniu, parki podworskie i zespoły pałacowo-parkowe m.in. w
Klęku, Łagiewnikach, Niesułkowie, Dobieszkowie. Wśród zabytków sakralnych wymienić można kościoły w Niesułkowie i Dobrej, a także klasztor oraz drewniane kapliczki w Łagiewnikach. Lasy zajmują około 28% powierzchni Parku z otuliną. Największymi zwartymi kompleksami leśnymi w granicach PKWŁ są: Las Łagiewnicki, Las Janinowski, Las Poćwiardowski, uroczysko Tadzin-Szymaniszki i uroczysko Dobieszków. Na terenie uroczyska Janinów znajduje się największy w Polsce Środkowej kompleks kwaśnej buczyny niżowej (na granicy zasięgu buka). Na terenie PKWŁ stwierdzono dotąd występowanie ok. 730 gatunków roślin naczyniowych, w tym 24 podlegających ochronie ścisłej (m.in. gnieźnik leśny, lilia złotogłów, listera jajowata, pełnik europejski, podkolan biały, rosiczka okrągłolistna, wawrzynek wilczełyko, widłak wroniec) i 10 chronionych częściowo (m.in. centuria pospolita, pierwiosnek lekarski, przytulia wonna). Najcenniejsze elementy fauny to m.in. traszka grzebieniasta i kumak nizinny spośród płazów oraz muchołówka mała, jarzębatka, pójdźka, trzmielojad, siniak i zniczek spośród ptaków. Na uwagę zasługuje występowanie 13 gatunków nietoperzy, w tym jednego z najrzadszych w Polsce borowiaczka. Obecnie istnieją na terenie Parku 3 rezerwaty przyrody: Las Łagiewnicki, Struga Dobieszkowska oraz Parowy Janinowskie. W przyszłości planowane jest powołanie we wschodniej części parku rezerwatu "Torfowisko Żabieniec". Na terenie PKWŁ występują 52 drzewa - pomniki przyrody; kolejnych 150 drzew spełnia kryteria pomnika. Funkcję ochrony obszarowej pełnią też, leżące w niewielkiej odległości od Łodzi, 3 zespoły przyrodniczo krajobrazowe. Położone są one w dolinach Mrogi i Mrożycy. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Górna Mrożyca położony jest na północ od Brzezin, na terenie leśnictwa Tadzin. Zespół ten, powołany w 1998 r., ma powierzchnię 105 ha. Celem ochrony jest zachowanie malowniczego krajobrazu i cennych walorów przyrodniczych fragmentu doliny Mrożycy. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Dolina Mrogi obejmuje wyjątkowo interesujący odcinek doliny Mrogi - od Rogowa do Kołacina. Dolina Mrogi należy do najcenniejszych pod względem krajobrazowym cieków naszego regionu. Zespół ten utworzony został w 1997 r. i ma powierzchnię 493 ha. Celem ochrony jest zachowanie krajobrazu doliny rzecznej na krawędzi Wzniesień Łódzkich z głębokimi parowami, korytem rzeki, zabagnieniami i licznymi głazami narzutowymi. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Rochna - utworzony został w 1998 na powierzchni ok. 22 ha. Celem ochrony jest zachowanie cennych źródlisk górnej Mrogi oraz bocznego odgałęzienia doliny Mrogi o wybitnych walorach krajobrazowych, z płatami cennych fitocenoz grądowych i łęgowych oraz bogatą dendroflorą. Warto również dodać, że tylko na terenie Łodzi rośnie ponad 250 drzew pomników przyrody. Zagrożenia obszarów chronionych położonych w sąsiedztwie łódzkiej aglomeracji.
Kilkudziesięcioletnie doświadczenia związane z funkcjonowaniem chronionych obiektów oraz obserwowane aktualnie i przewidywane zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni podmiejskiej pozwalają na określenie listy podstawowych zagrożeń dla trwałości i niezakłóconego funkcjonowania objętych ochroną obszarów. Do najważniejszych zjawisk stanowiących pośrednie lub bezpośrednie zagrożenie dla obszarów chronionych należą: - rozwój komunikacji, - urbanizacja, - zmiana stosunków wodnych, - nadmierna penetracja i dewastacja, - neofityzacja, - naturalna sukcesja. Rozwój komunikacji. Już obecnie nasilający się ruch drogowy stanowi ważny i oddziaływujący wielorako, czynnik determinujący funkcjonowanie terenów o wysokich walorach przyrodniczych. Powszechnie znane jest oddziaływanie hałasu oraz spalin. Drogi komunikacyjne o dużym natężeniu ruchu stanowią jednocześnie trwałe i bezwzględne bariery ekologiczne. Dwa rezerwaty w lasach tuszyńskich - Molenda i Wolbórka zostały rozdzielone dwupasmową drogą szybkiego ruchu i dla znacznej części zwierząt droga ta, po której przemieszcza się dziennie nawet ponad 20 tysięcy pojazdów, stanowi barierę nie do pokonania. Nasilenie ruchu samochodowego wzrasta z każdym rokiem, należy więc liczyć się ze wzrostem znaczenia barier tworzonych przez istniejące drogi. Na drogach giną masowo zwierzęta - szczególnie dotyczy to płazów odbywających godowe wędrówki, ale też licznych gatunków ssaków (np. jeż, łasica) i ptaków. W niedalekiej przyszłości powstaną zapewne kolejne elementy sytemu komunikacji tj. projektowane autostrady i drogi ekspresowe (m.in. autostrada A1 i A2, z węzłem w okolicach Strykowa oraz ekspresowa droga do Wrocławia). W strefie ich oddziaływania znajdzie się wiele obiektów chronionych m.in. rezerwaty Dąbrowa Grotnicka, Ciosny, Grądy nad Moszczenicą, Parowy Janinowskie, Molenda, Wolbórka. Duże kompleksy leśne połączone dotąd szlakami migracyjnymi zwierząt zostaną w istotny sposób odizolowane, co wpłynie zapewne na funkcjonowanie systemów przyrodniczych. Urbanizacja. W ostatnich latach urbanizacja, polegająca na zajmowaniu nowych obszarów dla celów realizacji budownictwa mieszkaniowego i lokalizacji nowych obiektów działalności gospodarczej, nabiera szczególnego znaczenia jako czynnik determinujący jakość krajobrazu i powodujący zmiany w funkcjonowaniu systemów przyrodniczych. W wielu krajach świata objawia się silna tendencja do powierzchniowego rozrastania się terenów zurbanizowanych, rozlewania się miast na okalające obszary, tworzenia rozległych ekstensywnie zagospodarowanych przedmieść (suburbia), prowadzących często do funkcjonalnego łączenia się sąsiadujących miast (ośrodków urbanizacji). Wokół Łodzi, podobnie jak i innych dużych miast, tendencja ta jest szczególnie widoczna. Jeszcze do niedawna Aleksandrów Łódzki był niezależnym ośrodkiem osadniczym (miastem) oddzielonym od Łodzi strefą rolniczo-leśną. Przekształcenia terenów do niedawna rolnych na cele zabudowy i lokalizacji funkcji przemysłowo-usługowych doprowadziło do połączenia obu miast, fragmentacji obszaru i utraty walorów przyrodniczych na znacznej przestrzeni. Atrakcyjność terenów w otoczeniu dużych kompleksów leśnych powoduje
szczególne zainteresowanie inwestorów możliwością zabudowy takich obszarów. Wiele kompleksów leśnych zostało otoczonych szczelnym pierścieniem zabudowy letniskowej i mieszkaniowej, powodując różnorodne i w zasadzie wyłącznie szkodliwe oddziaływanie na przyrodę i krajobraz. Niekontrolowana urbanizacja prowadzi m.in. do wzrostu izolacji obszarów chronionych, zwiększenia penetracji, przenikania gatunków obcych, zanieczyszczenia środowiska (zwłaszcza wód). Rezerwat Torfowisko Rąbień został w ostatnich latach otoczony przez rozwijającą się tu gwałtownie zabudowę mieszkaniową. Skutkiem tego procesu jest wiele niekorzystnych zmian w rezerwacie i jego otoczeniu (m.in. składowanie odpadów, penetracja, dzika eksploatacja torfu). Zmiany stosunków wodnych. Nieocenione stary przyrodnicze przyniosły w naszym kraju, prowadzone bez dostatecznego uzasadnienia, tzw. melioracje wodne, których jedyną funkcją było osuszenie obszarów podmokłych. Doprowadziło to do nieodwracalnego zniszczenia wielu cennych obiektów przyrodniczych i pogorszenia warunków hydrologicznych na znacznych obszarach. Obecnie szczególnie wyraźne zakłócenia warunków hydrologicznych występują na terenach, które ulegają presji urbanizacyjnej. Budowa kanalizacji, ograniczanie powierzchni biologicznie czynnej, przyspieszanie spływu wód - powodują zakłócenia w naturalnych reżimach hydrologicznych obszarów leżących w sąsiedztwie. Narażone są przy tym szczególnie cenne i niepospolite typy ekosystemów hydrogenicznych - takie jak olsy, łęgi torfowiska. Od kilkudziesięciu lat obserwuje się stopniowe zmiany w szacie roślinnej rezerwatu Polesie Konstantynowskie, wywołane postępującym osuszaniem terenów wokół rezerwatu. O występujących tu dawniej olsach świadczą obecnie jedynie kępiaste formy olch. Nadmierna penetracja i dewastacja. Powszechny rozwój turystyki i rekreacji połączony z komunikacyjną mobilnością sprawia, że wiele obiektów jest poddawanych nadmiernej presji turystycznej. Dotyczy to np. takich rezerwatów jak Las Łagiewnicki - położony w sąsiedztwie cieszących się popularnością stawów w Arturówku i torfowisko Rąbień - miejsce spacerów i biwakowania dla mieszkańców okolic. Wiele obiektów chronionych jest szczególnie silnie penetrowanych w okresie występowania grzybów. Niestety w ostatnich latach obiekty chronione stają się także miejscem rozgrywania paint-ball owych bitew oraz ćwiczeń motocyklowych i rowerowych "crossowców". Dramatycznym zjawiskiem dotyczącym obszarów chronionych jest niszczenie wszelkiej infrastruktury - ustawiane tablice informacyjne i urzędowe są z nadzwyczajną zajadłością niszczone natychmiast po ich zainstalowaniu. Penetracji obiektów chronionych towarzyszy także, nadal groźne, mimo powszechnej w tym zakresie edukacji, zaśmiecenie. Oprócz pozostawianych przez pseudoturystów zwykłych odpadów, na obrzeża rezerwatów trafiają także odpady związane z działalnością gospodarczą - materiały budowlane, części motoryzacyjne, opakowania etc. Znane są także przykłady typowego szkodnictwa polegające na nielegalnym pozyskaniu drzew z terenu rezerwatów, zakładaniu wnyków i sideł, nielegalnym polowania etc. Poważnym zagrożeniem dla obszarów chronionych są także pożary wywołane przy okazji tzw. wypalania traw. Mimo prawnego zakazu proceder ten jest powszechnie uprawiany każdej wiosny. Neofityzacja. Niefrasobliwe przenoszenie gatunków poza obszar ich naturalnego występowania doprowadziło do, nasilającego się w ostatnich
dziesięcioleciach, zjawiska inwazji licznych gatunków obcego pochodzenia do naturalnych i półnaturalnych ekosystemów. Do grupy znanych roślin o silnie zaznaczającym się inwazyjnym charakterze należą m.in.: robinia akacjowa, klon jesionolistny, dąb czerwony oraz czeremcha amerykańska. Zwłaszcza ostatni gatunek wykazuje się nadzwyczajną ekspansywnością i zapewne w niedalekiej przyszłości będzie obecny we wszystkich chronionych obiektach naszego regionu. W wielu miejscach gatunek ten zdominował warstwę podszytu, co powoduje wielokierunkowe oddziaływanie na szatę roślinną i stosunki biocenotyczne. Rezerwat Ciosny jest jednym z obiektów wybitnie zagrożonych inwazją czeremchy. Mimo wieloletnich wysiłków nie udaje się opanować gwałtownego rozwoju czeremchy, ograniczającej możliwości zachowania jałowców i prowadzącej do drastycznej zmiany warunków siedliskowych. Inwazja dębu czerwonego stanowi zagrożenia dla rezerwatu Torfowisko Rąbień. Nowym gatunkiem, który rozpoczyna - jak się wydaje ekspansję w naturalnych ekosystemach jest też jesion pensylwański, sadzony dotąd powszechnie przy drogach. Do gatunków zielnych, które odgrywają istotną rolę w procesach neofityzacji szaty roślinnej należy z pewnością zaliczyć niecierpek drobnokwiatowy, który opanował już fitocenozy lasów znacznej części niżu. Niezwykle ekspansywne są także gatunki północnoamerykańskich nawłoci zdolne do opanowania w krótkim czasie wielkich powierzchni nieużytków, zaniedbanych łąk etc. Naturalna sukcesja. Wiele spośród naszych rezerwatów obejmuje ochroną fragmenty ekosystemów, które w naszych warunkach nie mają charakteru klimaksowego, lecz stanowią uformowane w drodze antropogenicznego oddziaływania zbiorowiska półnaturalne, albo reprezentują jakiś etap w naturalnym procesie sukcesyjnym. Ochrona rezerwatowa, przez wyłączenie bezpośrednich oddziaływań, niejednokrotnie przyspiesza procesy sukcesyjne, które stanowić mogą zagrożenie dla przedmiotu ochrony. Przykładem takiego obiektu jest rezerwat Ciosny. Cenna populacja jałowców, które porosły piaszczyste wydmy, jest - z przyrodniczego punktu widzenia - tylko etapem sukcesji prowadzącym do wykształcenia się na tym terenie boru świeżego lub mieszanego. Aby utrzymać jałowce niezbędne jest zatem stałe usuwanie nalotów i podrostów drzew (sosny, brzozy, dębu) skutecznie eliminujących krzewy jałowca. Zaprzestanie przed kilkudziesięciu laty wypasu w lasach uruchomiło spontaniczne procesy, których ubocznym efektem jest bardzo poważne zagrożenie dla fitocenoz dąbrowy świetlistej - jednego z najcenniejszych i najbogatszych florystycznie zespołów leśnych. Gwałtowny rozwój podszytów powoduje pogorszenie warunków świetlnych i termicznych na dnie lasu, co wywołuje eliminację ciepło- i światłolubnej flory. W rezerwacie Torfowisko Rąbień rozwija się w ostatnich latach intensywnie trzcina, co może także doprowadzić do wyrugowania wielu cennych gatunków torfowiskowych. W takich przypadkach dla zapewnienia trwałości głównego przedmiotu ochrony rezerwatowej niezbędne jest podejmowanie czynnej ochrony, polegającej m.in. na eliminowaniu gatunków nadmiernie się rozwijających. Literatura: Andrzejewski H., Filipiak E.1993. Plan ochrony rezerwatu jałowcowego Ciosny. Kat. Bot. UŁ, Łódź, (maszynopis) s: 1-22.
Andrzejewski H., Kurowski J.K., 2002. Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich. [w:] Kurowski J.K. (red.) Parki Krajobrazowe Polski Środkowej. Przewodnik sesji terenowych. UŁ - Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska - Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin. Łódź. s: 110-122. Baluta R., Mowszowicz J. 1966. Rezerwaty leśne województwa łódzkiego. Sylwan, 8: 53-64. Fagasiewicz L. 1966. Rezerwat jodłowy Molenda pod Łodzią. Zesz. Nauk. UŁ, ser.ii, 22: 43-81. Fagasiewicz L. 1967. Rezerwat Wolbórka. Zesz. Nauk. UŁ, ser.ii, 23: 101-111. Hereźniak J. 1981. Zmiany szaty roślinnej rejonu łódzkiego pod wpływem antropopresji. Kosmos, 3: 217-239. Hereźniak J. 1992. Ochrona przyrody i środowiska Ziemi Łódzkiej. [W:] Napiórkowski C., Koca W., (red.), Chronić by przetrwać. Wyd. O.O. Franciszkanów, Niepokalanów, s: 67-97. Kurowski J.K. 1982. W sprawie utworzenia nowych rezerwatów przyrody w województwie miejskim łódzkim. Chrońmy Przyr. Ojczyst., 38, 3: 64-75. Kurowski J.K. 1986. Ocena stanu flory w rezerwatach przyrody Polski Środkowej. Acta Univ. Lodz., Folia sozol. 3: 205-224. Kurowski J.K. 1987. Stan środowiska przyrodniczego Łódzkiej Aglomeracji Miejskiej. Obecność, 2: 158-163. Kurowski J.K., Andrzejewski H., 2000. Roślinność rzeczywista rezerwatu Las Łagiewnicki w Łodzi. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 14: 25-32. Kurowski J.K., Andrzejewski H., 2000. Szata roślinna rezerwatu Struga Dobieszkowska. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 14: 49-77. Kurowski J.K., Andrzejewski H., Filipiak E., Mamiński M.1996. Rezerwaty regionu łódzkiego.zo LOP, EKO-WYNIK, Łódź: 1-75. Kurowski J.K., Andrzejewski H., Pisarek W., 1986. Flora naczyniowa rezerwatu leśnego Grotniki im. Prof. Jakuba Mowszowicza. Acta Univ. Lodz., Folia bot., 4: 5-27. Kurowski J.K., Andrzejewski H., Pisarek W., 1986. Flora naczyniowa rezerwatu leśnego Grotniki im. Prof. Jakuba Mowszowicza. Acta Univ. Lodz., Folia bot., 4: 5-27. Kurowski J.K., Andrzejewski H., Witosławski P., Mamiński M., 2001. Mapa roślinności rzeczywistej Lasu Łagiewnickiego. [w:] Kurowski J.K. (red.) Szata roślinna Lasu Łagiewnickiego w Łodzi. Urząd Miasta Łodzi, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2001, s: 97-109, tab. IV-XXI. Kurowski J.K., Andrzejewski H.1995. Dokumentacja projektowa zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Górna Mrożyca. Maszynopis, Katedra Botaniki Uniwersytetu Łódzkiego.PKWŁ, M-pis, Łódź, s: 1-35. Kurzac M. 1983. Projektowane nowe rezerwaty przyrody w Polsce Środkowej w latach 1975-1980. Acta Univ. Lodz., Folia sozol., 1: 125-143. Olaczek R. 1969. Rezerwaty Molenda i Wolbórka w lasach tuszyńskich. LOP, Łódź, s: 1-26. Olaczek R. 1971. Przewodnik po województwie łódzkim. Nasza Przyr., LOP, Warszawa, s: 1-223.
Olaczek R. 1979. Ochrona przyrody. [W:] Stankiewicz Z. (red.) Województwo piotrkowskie. Monografia regionalna. UŁ, Łódź, s: 74-81. Olaczek R. 1981. Ochrona tworów przyrody. [W:] Mortimer-Szymczak H., (red.) Województwo miejskie łódzkie. Monografia. UŁ, UMŁ, Łódź, s: 81-87. Potęga E.M. 1956. Lasy turystyczno-wypoczynkowe województwa łódzkiego. LOP, Warszawa, s: 1-100. Siciński J. 1971. Występowanie jałowca pospolitego (Juniperus communis) w województwie łódzkim. Zesz. Nauk. UŁ, ser. II, 41: 185-193. Sowa R., Olaczek R. 1971. Roślinność lasu jodłowo-bukowego rezerwatu Gałków pod Łodzią. Ochr. Przyr., 36: 131-169. Wężyk M. 2001. Ochrona przyrody i krajobrazu. [W:] Raport o stanie środowiska województwa łódzkiego w 2000 roku. WIOŚ, Łódź s. 133-136. Witosławski P., Andrzejewski H., Kurowski J.K. 2000. Flora naczyniowa rezerwatu Las Łagiewnicki w Łodzi. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 14: 5-24.