IKONY polskiego KINA
IKONY polskiego KINA
Spis treści 7 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 Wstęp Mieczysława Ćwiklińska Pola Negri Jadwiga Smosarska Eugeniusz Bodo Adolf Dymsza Mira Zimińska-Sygietyńska Jan Kiepura Helena Grossówna Loda Halama Irena Kwiatkowska Danuta Szaflarska Hanka Bielicka Emil Karewicz Gustaw Holoubek Leon Niemczyk Tadeusz Łomnicki Witold Pyrkosz Zbigniew Cybulski Zdzisław Maklakiewicz 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 Barbara Krafftówna Franciszek Pieczka Stanisław Mikulski Kalina Jędrusik Wiesław Gołas Bogumił Kobiela Jan Himilsbach Wojciech Pokora Zbigniew Zapasiewicz Jadwiga Barańska Marian Kociniak Roman Wilhelmi Jerzy Bińczycki Krzysztof Kowalewski Maja Komorowska Stanisław Tym Beata Tyszkiewicz Elżbieta Czyżewska Janusz Gajos Marek Perepeczko 88 90 92 94 96 98 100 102 104 106 108 110 112 114 116 118 120 Elżbieta Starostecka Magdalena Zawadzka Jerzy Zelnik Andrzej Seweryn Grażyna Barszczewska Jerzy Stuhr Małgorzata Braunek Marek Kondrat Anna Dymna Bogusław Linda Grażyna Szapołowska Krystyna Janda Henryk Gołębiewski Daniel Olbrychski Danuta Stenka Cezary Pazura Katarzyna Figura 125 Indeks osobowy 127 Bibliografia 55
6
Wstęp Pojęcie ikony pochodzi z bizantyńskiej sztuki sakralnej, gdzie oznacza obraz ukazujący postać świętego, także w kontekście sceny z jego hagiografii. Współcześnie termin przejęło kulturoznawstwo, ikoną nazywając każdą osobę, której wizerunek odznaczył się na tle epoki, w której żyje. Aktorstwo filmowe i teatralne z samej swej istoty wydaje się mieć charakter ikoniczny. W trakcie odgrywania przeznaczonej roli w dziele artystycznym, jakim jest film albo spektakl teatralny, zadaniem aktora jest zaistnieć na scenie lub ekranie do tego stopnia, ażeby dla widza stopić się w jedno z odgrywaną postacią, w pełni uosobić jej cechy, temperament, charakter, właściwości, wyjątkowość. Poprzez idealne odegranie roli aktor speł- nia zadania, jakie stawiano niegdyś przed ikonami-obrazami: nadaje sens sztuce poprzez pomnażanie piękna; jego wizerunek jest tak istotny jak słowo; jego wizerunek zyskuje charakter symboliczny; wreszcie, jego wizerunek, przypisany raz na zawsze do dzieła, które może być nieskończenie wiele razy skopiowane, staje się w jakimś sensie nieśmiertelny. Jak widać działanie aktora może nawet przerosnąć dzieło, z którym jest powiązane. Widz, opuszczając salę kinową czy teatralną, wynosi przekonanie o jedności roli i aktora, nierzadko zapominając z jakiego źródła je zaczerpnął w ten sposób rodzi się fenomen ikony kina. Polski film miał szczęście do wyrazistych postaci. Od przedwojennych amantów i dłu- gorzęsych uwodzicielek przez peerelowskich inteligentów i bohaterów ekranizacji literatury po współczesnych dwuznacznych celebrytów i seksbomby. Wyobraźnię masową polskiego widza zaludnił długi szereg postaci, niejako oderwany już od swoich podstawowych kreacji, przeniesiony w sferę potocznych wyobrażeń, przekonań i powiedzonek. Ikony wzruszają, podniecają, inspirują, dyktują wzorce do naśladowania, wyznaczają trendy. Naśladuje się zarówno ich zewnętrzny wygląd, jak i sposób zachowania. Właśnie takim postaciom, które nadały charakterystyczny rys obsadzanym przez siebie filmom, ale i całej polskiej kulturze masowej poświęcamy niniejszy album. 7
Mieczysława Ćwiklińska (1879 1972) Aktorka i śpiewaczka, nazywała się właściwie Mieczysława Trapszo. Dość wysoka blondynka z niebieskimi oczami i figlarnym uśmiechem, z dołeczkami w policzkach, obdarzona charakterystycznym, lekko nosowym głosem. Zadebiutowała w 1900 10 roku w Teatrze Ludowym w Warszawie, mając za sobą nieudane małżeństwo, a także prowadzenie własnego interesu domu mody. Zachwyciła publiczność lekkością i swobodą oraz wyjątkową wśród debiutantów doskonałą dykcją. Do 1910 roku grała w farsach i komediach teatralnych. Następnie postanowiła wyjechać do Paryża na studia wokalne. W latach 20. śpiewała głównie w operetkach. Wróciła jednak do teatru dramatycznego i wkrótce zyskała opinię najwybitniejszej aktorki komediowej teatru międzywojnia. Aleksander Zelwerowicz mawiał, że sukces jej aktorstwa oparty był na idealnych warunkach zewnętrznych: okrągłej, żywej twarzy, ukazującej z nieodpartą, sugestywną siłą wszelkie najsubtelniejsze odcienie drgnień duszy. Charakteryzowała ją gra oczu i świadome operowanie środkami wokalnymi. Znakomicie odtwarzała bohaterki sztuk Aleksandra Fredry. Od 1933 roku zagrała w około czterdziestu filmach. Po raz pierwszy na ekranie pojawiła się w dojrzałym już wieku 54 lat w filmie Jego ekscelencja subiekt, dzięki któ- remu stała się ulubioną wykonawczynią ról ekscentrycznych dam. Była w tym czasie bardzo popularną aktorką teatralną, a po debiucie filmowym krytycy wróżyli jej znakomitą karierę. Zagrała w Dziewczętach z Nowolipek, adaptacji powieści Poli Gojawiczyńskiej, uznanych za ważne wydarzenie kulturalne, co w przypadku polskich filmów nie zdarzało się często. Najważniejsze role Ćwiklińskiej to: Idalia Elzonowska (Trędowata, 1936), Szkopkowa (Znachor, 1937), Ziembiewiczowa (Granica, 1938), Ramszycowa, dama z Ameryki (Wrzos, 1938). Ostatni raz wystąpiła w roli Klary w Ulicy Granicznej (1948). W czasie wojny pracowała jako kelnerka w kawiarniach teatralnych. Po wojnie mieszkała w Krakowie i grała na tamtejszych scenach. Od 1958 roku utożsamiano ją z postacią Babki, którą odtwarzała w entuzjastycznie przyjętym przedstawieniu Teatru Rozmaitości Drzewa umierają stojąc. Pod egidą szczecińskiej Estrady objechała z występami niemal całą Polskę, wcielając się w rolę nietypowej matrony. Była trzykrotnie zamężna.
11
Pola Negri (1897 1987) Barbara Apolonia Chałupiec, bo tak brzmiało właściwe nazwisko Poli Negri, stała się legendą światowego kina. Jako jedyna jak dotąd polska aktorka zrobiła oszałamiającą międzynarodową karierę filmową. Charyzmatyczna osobowość i egzotyczna uroda (płynęła w niej domieszka cygańskiej krwi) pozwalały jej kreować postacie kobiety wampa i femme fatale. Gwiazda kina niemego pseudonim artystyczny przyjęła na cześć ulubionej włoskiej poetki Ady Negri. Zadebiutowała w Niewolnicy zmysłów (1914), grając biedną, ale piękną córkę ślusarza, która rozpoczyna karierę tancerki. Spośród polskich filmów niemych z jej udziałem zachowały się jedynie Żona (1915) i Bestia (1917). W 1917 roku wyjechała do Berlina, gdzie grała w słynnym teatrze Maxa Reinhardta oraz w filmach, głównie Ernsta Lubitscha (Carmen, Oczy mumii Ma, Dzika kotka), mistrza budowania subtelnych aluzji erotycznych. Zagrała tytułową rolę w filmie Mania: Historia pracownicy fabryki papierosów (1918). Obraz, przez lata uznawany za zaginiony, został niedawno odnaleziony, a po cyfrowej rekonstrukcji miał swoją re-premierę w 2011 roku. Młodziutka Pola Negri zachwyca w nim urodą i talentem. W 1923 roku otrzymała kontrakt w Hollywood. Amerykanie znali ją już z filmu Lubitscha Madame DuBarry (1919), który zarówno w Europie, jak i w Stanach odniósł ogromny sukces kasowy. Do Ameryki przybyła jako królowa kina. Zagrała w głośnych filmach wytwórni Paramount: Hiszpańskiej tancerce (1923), Cesarzowej (1924), Hotelu Imperial (1927) i wielu innych. Wkrótce zaczęła zarabiać milion dolarów rocznie. W Beverly Hills zamieszkała w pałacu. Świat show-biznesu żył jej romansami. Krótko, aczkolwiek bardzo burzliwie związana była z Charlie Chaplinem. Rozstali się, bo podobno Pola miała dość życia z komediantem, któremu filmowa fikcja myli się z rzeczywistością, jednak słynny komik twierdził, że rzuciła go, gdyż był dla niej za biedny. Pola słynęła ze słabości do luksusu godnego królowej. Miłością jej życia był Rudolf Valentino. Para zaręczyła się, ich szczęście nie trwało jednak długo przerwała je śmierć aktora w 1926 roku. Histeryczne zachowanie Poli na pogrzebie ukochanego zostało wykpione i ostro skrytykowane przez amerykańską prasę, oskarżającą ją o chęć zwrócenia na siebie uwagi. Nieco później wyszła za gruzińskiego arystokratę Sergiusza Mdiwaniego, otrzymując tym samym tytuł księżnej. Małżeństwo nie było udane. Pola straciła dziecko i nie znajdując oparcia 12