Kazimierz Ostrowski Spóźnione doręczenie oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia Palestra 28/5-6(317-318), 45-49 1984
KAZIMIERZ OSTROWSKI SPÓŹNIONE DORĘCZENIE OSKARŻONEMU ODPISU AKTU OSKARŻENIA A u to r w sw y m a rty k u le zw raca uw agą na to, k ie d y n a leży u znać, że odpis a k tu o skarżen ia zo sta ł o sk a rżo n em u d o rą c zo n y z opóźn ieniem, oraz na to, ja k ie w zw ią zk u z ty m w y n ik a ją k o n s e k w e n c je procesow e. O m aw ia ta k że ścisły zw ią zek i w spółzależność, ja k ie zachodzą m ięd zy przepisam i procesow ym i d o ty czą cym i o b o w ią zku d oręczenia o sk a rżo n em u odpisu a k tu o skarżenia i o b o w ią zku zaw iadom ien ia o te rm in ie ro zp ra w y głó w n ej. Będąc któregoś dnia przypadkowo na sali sądowej, byłem świadkiem następującej sytuacji procesowej, jaka miała miejsce w rozpatrywanej wówczas sprawie: Obrońca oskarżonego tymczasowo aresztowanego wniósł przed rozpoczęciem przewodu sądowego o odroczenie rozprawy, powołując się na to, że oskarżony, któremu zawiadomienie o rozprawie doręczono na siedem dni przed jej terminem, otrzymał odpis aktu oskarżenia w pięć dni później, bo dopiero na dwa dni przed rozprawą. Fakt ten spowodował, że kiedy na cztery dni przed rozprawą ustanowiony przez żonę oskarżonego obrońca spotkał się z nim w areszcie, nie miał on wtedy możliwości omówienia obrony i przygotowania wniosków dowodowych, gdyż oskarżony nie dysponował odpisem aktu oskarżenia. Sąd wniosku obrońcy nie uwzględnił, odebrał wyjaśnienia od oskarżonego, a następnie rozprawę przerwał, wzywając obrońcę oskarżonego do złożenia w ciągu siedmiu dni wniosków dowowych i zapewniając jednocześnie, że wnioski te będą uwzględnione. Wydaje się, że na tle tego kazusu wymaga dokładnego rozważenia problematyka związana ze spóźnionym doręczeniem oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia. Osobiście uważam, że w sytuacji, jaką przedstawiłem wyżej, niesłusznie zostało ograniczone przysługujące oskarżonemu (na zasadzie art. 9 k.p.k.) prawo do obrony oraz że naruszone zostały ponadto, mające charakter gwarancyjny w stosunku do tego prawa, przepisy art. 302 1 art. 305 1 i 2 k.p.k., które powinny być interpretowane z uwzględnieniem ich wzajemnego związku. Doręczenie oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia nakazuje art. 302 1 k.p.k., który stanowi, co następuje: Jeżeli akt oskarżenia odpowiada warunkom formalnym, a sprawę skierowano na rozprawę główną, doręcza się oskarżonemu odpis aktu oskarżenia (podkr. moje K.O.), wzywając do składania wniosków dowodowych w terminie dni 7.1 t 'a Ponieważ przepis ten nie podaje, na ile dni przed rozprawą główną należy oskar- i i P rz eg ląd ając najczęściej w p ra k ty c e uży w an e k o m en tarze do k odeksu p o stę p o w an ia k a rn e g o, zauw ażyłem, że jeśli chodzi o a rt. 302 1 k.p.k., to z a w a rty w ty m przepisie n ak az doręczenia oskarżonem u ak tu oskarżenia nie jest kom entow any, a uw agi do tego p rzepisu dotyczą spraw y składania w niosków dow odow ych, o k tó ry ch m ow a w ty m przepisie. la P ra w o procesow e ty p u socjalistycznego g w a ra n tu je k ażd em u p raw o p ełn ej o b ro n y p rz e d są d em zarów no w sensie m aterialn y m ja k i fo rm aln y m. Je d n ą z g w aran cji z a p e w n ia ją c y c h o sk a rżo n e m u m ożność realizacji tego p raw a je st p rzep is a rt. 250 k.p.k., n a k a z u ją c y d o ręczen ie oskarżonem u odpisu ak tu oskarżenia, aby m ógł zapoznać się ze staw ian y m i zarzu tam i i zeb rany m i dow odam i w spraw ie, a to w celu przygotow ania obrony i w skazania dow odów p rzeciw nych. Por. w yr^k SN z dn. 11.1.1955 r. III K 1241/54 (nie publikow any).
46 Kazimierz Ostrowski N r 5-6 (317-318* żonemu doręczyć odpis aktu oskarżenia, przeto należy rozstrzygnąć, kiedy powinno tc nastąpić oraz jakie są skutki procesowe w razie spóźnionego doręczenia oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia. W kwiestii tej należy wziąć pod uwagę wspólne cele procesowe przepisów art. 302 1 i art. 305 1 i 2 k.p.k. oraz ich ścisłą współzależność. Według stanowiswa Sądu Najwyższego wyrażonego w wyrokach w sprawach III K 1241/542 i III K 134/593 przepis nakazujący doręczenie oskarżonemu odpisu aktu, oskarżenia stanowi jedną z gwarancji zapewniających oskarżonemu możność realizacji prawa do obrony przed sądem zarówno w sensie materialnym jak i formalnym po to, aby mógł on zapoznać się ze stawianymi mu zarzutami i zebranymi w sprawie dowodami w celu właściwego przygotowania się do obrony na rozprawie głównej i wskazania dowodów przeciwnych. Ten sam cel procesowy ma na uwadze art. 305 1 i 2 k.p.k., według którego pomiędzy doręczeniem zawiadomienia o rozprawie a terminem rozprawy głównej powinno upłynąć przynajmniej 7 dni ( 1), a w razie niezachowania tego terminu w stosunku do oskarżonego lub jego obrońcy rozprawa na ich wniosek, zgłoszony przed rozpoczęciem przewodu sądowego, ulega odroczeniu ( 2). W uzasadnieniu wyroku z dnia 2 sierpnia 1974 r. V KR 222/74 4 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że określony 2 Teza tego w y ro k u m a b rzm ien ie n a stę p u ją c e : Je d n ą z g w a ra n c ji z a p ew n ia ją cy ch o sk a r żonem u m ożność realizacji p raw a p ełnej obro n y przed sądem zarów no w sensie m a te ria l n y m ja k i fo rm aln y m jest p rzepis a rt. 250 n a k a z u ją c y doręczen ie o sk a rżo n e m u o d p isu a k tu o sk a rżenia, ab y m ógł się zapoznać ze sta w ian y m i m u zarzu tam i i zeb ran y m i w sp ra w ie dow o d am i, a to w celu przygoto w an ia o b ro n y i w sk azan ia dow odów p rz e c iw n y c h. W y ro k o p u b lik o w an y w K o m en tarzu do k o d ek su postępow an ia k a rn e g o Leo Hochberga» A n d rzeja M urzynow skiego i L eona Schaffa, W yd. P ra w n., W arszaw a 1959, u w ag a d ru g a do art. 250, str. 290. 3 z u zasadnienia w yroku: P rz e p is a rt. 250 k.p.k. o d oręczeniu o sk a rżo n e m u o d pisu a k tu o sk arżenia m a n a celu d a n ie m ożności o sk arżo n em u w łaściw ego p rzy g o to w an ia się do ro zp ra w y głów nej i do o b ro n y. W skazują na to postanow ienia z a rt. 256 k.p.k., k tó re poręczają oskarżonem u p raw o w noszen ia w te rm in ie 7-dniow ym od doręczen ia o d pisu a k tu o sk a rżenia o w ezw anie in n y c h osób o raz spro w ad zenie in n y ch dow odów pró cz w sk azan y ch w w y k azie załączonym do a k tu o sk a rżenia, ja k rów nież p raw o złożenia u zasad n io n eg o w n io sk u o w ezw anie św iadków, co d o k tó ry c h p ro k u ra to r w nosił o odczy tan ie ich zezn ań na ro zp raw ie. R ozpisanie zatem ro z p ra w y g łó w n ej z pom in ięciem d oręczenia o sk a rżo n e m u odpicu a k tu o sk arżenia stanow i n aruszenieu p ra w n ie ń proceso w y ch oskarżonego, k tó re n ie pozw ala n a pro w ad zen ie rozp raw y. P o w sta je w ięc p y ta n ie, czy to u ch y b ien ie m oże b y ć sa n o w an e w olą oskarżonego, tj. czy m o że sąd p ro w ad zić rozp raw ę, gdy ja k w k o n k re tn y m * w y p a d k u o sk arżo n y zgadza się na p rz e prow ad zen ie rozpraw y m im o naruszenia przez sąd postanow ień art. 250 k.p.k. N iek tó re p rzep isy k.p.k. p o m ag ają do udzielen ia odpow iedzi na to p y ta n ie. T ak np. arc. 253 1 sta-iow i* że pom ięd zy doręczeniem w ezw ania o sk arżo n em u a te rm in e m ro zp ra w y p o w in n o u p ły n ą ć p rz y n a jm n ie j siedem dni. Cel proceso w y teg o przep isu jest podobny do celu, ja k ie m u słu ż y a rt. 250 k.p.k. Ale 2 a rt. 253 k.p.k. w y ra ź n ie w sk azu je, że w razie niezach o w an ia te rm in u, o k tó ry m m ow a w 1, oskarżo n y m oże żąd ać o d ro czen ia ro zp ra w y. C zyli jeżeli o sk a rżo n y n ie żąda o droczenia, n astęp u je sanow anie u ch y b ien ia. Podobnie w edług art. 313 k.p.k., jeśli o sk arży ciel w to k u ro zp ra w y zarzu cił o sk a rżo n e m u in n y czyn oprócz tego, k tó ry a k t o sk a rż e n ia w y k a z u je, to sąd m oże p rzy stąp ić do n aty ch m iasto w eg o rozpoznania now ego a k tu o sk a rż e n ia ty lk o za zgodą oskarżyciela i oskarżonego. P rz y to czo n e przep isy, k tó ry c h cel jest an alo g iczn y ja k w ro z p a try w a n y m w y p a d k u a rt. 250* w sk a z u ją, że skoro oskarżo n y i jego o b ro ń ca, po zarząd zo n ej przez sąd przerw ie, ośw iadczyli* iż zg ad zają się n a p rzep ro w ad zen ie ro zp ra w y, to u ch y b ien ie sądu zostało ty m o św iadczen iem u sa n o w a n e, a o sk arżo n y nie m oże ju ż p óźniej sk u te c z n ie podnosić z a rz u tu o b razy p rz e p isu p raw a procesow ego. Zresztą obrońca oskarżonego nie tw ierdzi, by ta obraza p raw a p ro ceso w eg o m ogła m ieć w pływ n a tre ść w y ro k u, i w rzeczyw istości n ie m ogła m ieć w p ły w u, g d y ż o sk a rż o n y m ógł w to k u procesu w y k o rzy stać u p ra w n ie n ia p rz y słu g u ją c e m u z a rt. 256 k.p.k.** W yrok SN z dn. 23.11.1960 r., publikow any ty lk o w B iu lety n ie SN zesz. 10/60. 4 P o r. OSNKW z 1974 r. n r 12, poz. 232.
N r 5-6 (317-318) Spóźnione doręczenie oskarżonem u odpisu aktu oskarżenia 4T w art. 305 1 k.p.k. 7-dniowy termin, który musi dzielić dzień rozprawy od doręczenia zawiadomienia o jej terminie, ustanowiony został po to, aby zapewnić stronom i ich pełnomocnikom czas na przygotowanie się do rozprawy. Istnieje zgodność poglądów co do tego, że przepis nakazujący zawiadomienie stron o rozprawie stanowi gwarancję, która zapewnia realizację prawa do należytego przygotowania się do rozprawy, a więc tym samym umożliwia oskarżonemu przygotowanie się do obrony.5 Również Stefan Kalinowski6 uważa, że omawiany termin z art. 305 1 k.p.k. jest potrzebny stronom na przygotowanie się do obrony, a zachowanie tego terminu stanowi gwarancję procesową ; ponadto jest on zdania, że z jego charakteru wynikają dalsze konsekwencje. Skoro bowiem termin ten przyznano oskarżonemu w tym celu, aby umożliwiać mu przygotowanie się do obrony, to okres 7-dniowy należy odpowiednio przedłużyć, jeżeli oskarżony udowodni, że ze szczególnych powodów musi mieć w danej sprawie więcej czasu do przygotowania obrony. Na podobieństwo celów procesowych przepisu dotyczącego obowiązku doręczenia oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia oraz przepisu o obowiązku zawiadomienia oskarżonego o terminie rozprawy na 7 dni wcześniej zwraca uwagę powołany wyżej wyrok SN z dnia 23.11.1960 r. III K 134/59 (vide przypis 3). Wspólne cele art. 302 1 oraz art. 305 1 i 2 k.p.k. stwarzają ścisłą współzależność tych przepisów i wskazują na potrzebę ich interpretowania we wzajemnym związku. Oskarżony, który otrzymał we właściwym terminie zawiadomienie o terminie rozprawy głównej, ale któremu nie doręczono odpisu aktu oskarżenia, nie może należycie przygotować swej obrony materialnej, nie znając treści aktu oskarżenia, zawierającego ostateczne sformułowanie stawianych mu zarzutów i ich uzasadnienie. Dopiero lektura aktu oskarżenia, z której oskarżony dowiaduje się o wszystkich zebranych przeciwko niemu dowodach i sposobie rozumowania oskarżyciela, pozwala oskarżonemu na uniknięcie zaskoczenia go treścią aktu oskarżenia oraz na właściwe przygotowanie obrony i zgłoszenie dowodów przeciwnych. Samo więc doręczenie oskarżonemu zawiadomienia o terminie rozprawy, gdy oskarżony nie dysponuje odpisem aktu oskarżenia, nie spełnia gwarancyjnego celu art. 305 1 i 2 k.p.k. Odpowiadając na pytanie, kiedy odpis aktu oskarżenia powinien być doręczony oskarżonemu, należy przyjąć, że powinno to nastąpić najpóźniej wraz z doręczeniem zawiadomienia o terminie rozprawy głównej, a więc stosownie do przepisu art. 305 1 k.p.k. na 7 dni przed terminem rozprawy głównej. Jeżeli oskarżony pozbawiony jest wolności, a w sprawie już w postępowaniu przygotowawczym występuje obrońca, to zgodnie z przepisem art. 126 k.p.k. również i on powinien na 7 dni przed terminem rozprawy głównej otrzymać odpis aktu oskarżenia. Doręczenie więc oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia bez zachowania 7-dniowego terminu, jaki powinien dzielić dzień rozprawy głównej od dnia doręczenia odpisu aktu oskarżenia i zawiadomienia o jej terminie, należy uznać za spóźnione. Skutki uchybień procesowych w omawianej kwestii powinny być następujące. Stwierdzenie faktu niedoręczenia oskarżonemu lub jego obrońcy ustanowionemu w sprawie odpisu aktu oskarżenia, podobnie jak stwierdzenie niedoręczenia zawiadomienia o terminie rozprawy głównej, powinno powodować odwołanie bądź odroczenie rozprawy. Jest to oczywista konsekwencja 5 Je rz y Bafia i inni: K o deks p o stę p o w an ia k a rn e g o K o m en tarz, W yd. P ra w n. 1975, str. 421, uw aga czw arta do a rt. 305 1 i 2. «S te fa n Kalinowski: P o stęp o w a n ie k a rn e Z a ry s części szczególnej, PW N, W arszaw a 1964, str. 153.
48 Kazimicrz'Ostrowski N r 5-6 (317-318> wypływająca ze stanowiska Sądu Najwyższego.wyrażonego w wyroku z dnia 23.11. I960 r. III K 134/59 (vide przypis 3), według którego rozpisanie rozprawy głównej z pominięciem doręczenia oskarżonemu aktu oskarżenia stanowi naruszenie uprawnień procesowych oskarżonego, które nie pozwala na prowadzenie -rozprawy. W wypadku gdy odpis aktu oskarżenia został doręczony «skarżonemu (lub jego obrońcy) bez zachowania 7-dniowego terminu przewidzianego w art. 305 1 k.p.k. (podobnie jak wypadku spóźnionego doręczenia zawiadomienia o terminie rozprawy głównej), rozprawa na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy, zgłoszony przed rozpoczęciem przewodu sądowego, powinna być odroczona, gdyż oskarżony, który nie dysponował odpisem aktu oskarżenia, miał ograniczoną możliwość przygotowania obrony. Jeżeli oskarżony występuje na rozprawie bez obrońcy, to stosownie do przepisu art. 10 2 k.p.k. zachodzi potrzeba pouczenia oskarżonego przez sąd o przysługującym mu żądaniu odroczenia rozprawy. Gdyby mimo niedoręczenia oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia sąd przeprowadził rozprawę i wydał wyrok, to w razie wniesienia rewizji wyrok taki powinien być uchylony ze względu na obrazę art. 9, 302 1 i art. 305 1 k.p.k. Niedoręczenie odpisu aktu oskarżenia jest trafnie uznawane przez orzecznictwo za usterkę powodującą uchylenie wyroku przez sąd rewizyjny.7 Adwokat E. Górnicki w artykule pt. O doręczeniu aktu oskarżenia 8 słusznie zauważa, że rozprawa główna wyznaczona bez uprzedniego doręczenia oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia powinna ulec odwołaniu bądź odroczeniu w celu dokonania powyższych czynności, a w wypadku przeprowadzenia przez sąd rozprawy i wydania wyroku, wyrok taki powinien ulec w postępowaniu rewizyjnym uchyleniu z powodu obrazy przepisów prawa procesowego, która to obraza miała wpływ na wynik sprawy. W razie spóźnionego doręczenia oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia bądź spóźnionego zawiadomienia go o terminie rozprawy głównej, gdyby sąd nie uwzględnił zgłoszonego przez oskarżonego lub jego obrońcę (przed rozpoczęciem przewodu sądowego) wniosku o odroczenie rozprawy i mimo to po przeprowadzonej rozprawie wydał wyrok, należy zająć stanowisko, że w instancji rewizyjnej wyrok taki również powinien być uchylony. Za przyjęciem takiej konsekwencji procesowej omawianego uchybienia przemawia wypowiedź Sądu Najwyższego zawarta w wyroku z 22.1.1954 r. III K 21/54 (nie opublikowany), że niezawiadomienie oskarżonego o terminie na 7 dni przed rozprawą sprzeczne jest z obowiązującymi przepisami kodeksu postępowania karnego i mogło ono ograniczyć obronę oskarżonego. Podobne względy wskazują na potrzebę uchylenia wyroku także w wypadku przeprowadzenia rozprawy wtedy, gdy oskarżonemu doręczono odpis aktu oskarżenia z opóźnieniem, gdyż w takiej sytuacji -także nastąpiło ograniczenie prawa do obrony oskarżonego zagwarantowane przepisem art. 9 k.p.k. Ze względu na ścisły związek i wzajemną współzależność przepisu dotyczącego zawiadomienia oskarżonego o terminie rozprawy z przepisem o doręczeniu oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia, orzecznictwo dotyczące art. 305 1 i 2 k.p.k. powinno mieć odpowiednie zastosowanie przy interpretacji przepisu art. 302 1 k.p.k. W wyroku z dnia 2.VIII.1974 r. V KR 222/74 (OSNKW z 1974 r. nr 12, poz. 232) Sąd Najwyższy uznał, że obraza art. 305 2 k.p.k. nie należy do rzędu tych uchybień proceduralnych wyliczonych w art. 388 k.p.k., które prowadzą nieuchronnie 7 S te fa n K alinow ski i M ieczysław Siewierski: K o m entarz, W yd. P ra w n., W arszaw a 1966, str. 344, uw aga p iąta do art. 255. 8 O publikow any w N ow ym P raw ie z 1957 r. n r 3.
N r 5-6 (317-318) S późnione d o ręczen ie oskcfrżonem u odpisu a k tu o skarżenia 49 do uchylenia wyroku. Uchybienie to stanowi obrazę przepisów postępowania karnego wymienioną w art. 387 pkt 2 k.p.k.. Podobny charakter ma również obraza art. 302 1 k.p.k. Należy jednak zauważyć, że wspomniany wyrok z dnia 2.VIII.1974 r. dotyczy obrazy art. 305 1 k.p.k. przy rozpoczęciu przewodu sądowego, który nie doprowadził jeszcze do wydania wyroku, i dlatego uchybienie takie nie mogło mieć wpływu na treść orzeczenia wydanego w następstwie przeprowadzonego na nowo przewodu sądowego. W uzasadnieniu wyroku z dnia 2.VIII.1974 r. czytamy: Rozprawa główna (...) została przerwana w dniu 27 lipca 1973 r. do dnia 10 sierpnia 1973 r., kiedy to doszło do ponownej przerwy. Sprawa znalazła się następnie na wokandzie dopiero dnia 10 października 1973 r. Sąd postanowił prowadzić ją od początku ze względu na przekroczenie terminu określonego w art. 347 2 k.p.k. Tak więc ostatecznie rozprawa główna przeprowadzona została w całości dopiero w dniu 10 października 1973 r. i na jej wynikach nie mogła zaważyć okoliczność, że w dniu 27 lipca 1973 r. Sąd Wojewódzki niesłusznie oddalił wniosek o odroczenie rozprawy. Natomiast w tych wypadkach, gdy obraza art. 302 1 lub 305 2 k.p.k. ma miejsce przy rozpoczęciu przewodu sądowego, który został zakończony wydaniem wyroku, zawsze może ona mieć wpływ na jego treść, a'więc w instancji rewizyjnej zgłoszenie odpowiedniego zarzutu powinno spowodować uchylenie zaskarżenia wyroku. * Ponieważ jednak uchybienia dotyczące doręczenia oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia i zawiadomienia o terminie rozprawy głównej nie należą do uchybień proceduralnych wyliczonych w art. 388 k.p.k., przeto możliwe jest sanowanie tych uchybień wolą oskarżonego i jego obrońcy, jeżeli oświadczą wyraźnie, że jakkolwiek oskarżony nie otrzymał odpisu aktu oskarżenia bądź zawiadomienia o rozprawie, to jednak zgadzają się na przeprowadzenie rozprawy bądź też w razie spóźnionego doręczenia odpisu aktu oskarżenia lub zawiadomienia o rozprawie nie zgłaszają wniosku o odroczenie rozprawy. Za możliwością takiego sanowania omawianych uchybień wolą oskarżonego wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23.11.1960 r. III K 134/59 (vide przypis 3).a Stanowisko takie wyraża również adwokat E. Górnicki w powołanym wyżej jego artykule O doręczeniu aktu oskarżenia (vide przypis 8). 9 K om itet R edakcyjny P alestry nie podziela poglądu au to ra i cytow anego przezeń w y ro k u SN, że spóźnione zaw iad o m ien ie o ro zp ra w ie lu b d o ręczen ie a k tu o sk a rżenia u leg a sa n o - w an iu, jeżeli ani oskarżo n y, ani jego o b ro ń ca n ie ż ą d a ją / o droczenia ro zp ra w y. M ożliw ość w pływ u d an eg o u ch y b ien ia na tre ść orzeczen ia n ależy oceniać z uw zg lęd n ien iem w szelk ich okoliczności danego w ypad k u, w ty m ró w n ież sta n o w isk a oskarżonego i jeg o o b ro ń cy. Ich zgoda, zw łaszcza m ilcząca, nie m oże sam a przez się przesądzać spraw y (przyp. R edakcji). ś P a le stra N r 5 6