KRZYSZTOF SPAŁEK Zakład Biologii Roślin, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski 45-052 Opole, ul. Oleska 22 Nowe stanowisko kruszczyka drobnolistnego Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. na Śląsku Opolskim Kruszczyk drobnolistny występuje w Polsce bardzo rzadko. Znany jest obecnie z pięciu stanowisk: Kamień Śląski koło Strzelec Opolskich (Fiek 1881), wzgórze Lipowiec w Babicach koło Chrzanowa (Pawłowski 1928), Czaszyn koło Sanoka na Pogórzu Bukowskim (Oklejewicz 1991), Grabowiec koło Pińczowa w Niecce Nidziańskiej (Szeląg 1993) oraz Pieninki w Pienińskim Parku Narodowym (Wróbel 1999). W skali kraju gatunek ten uznawany jest za zagrożony kategoria EN (Baryła 2001). Na Czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006) zaliczony został do kategorii gatunków narażonych (VU). Ze względu na rzadkość występowania na Śląsku Opolskim został umieszczony w Czerwonej księdze roślin województwa opolskiego w kategorii krytycznie zagrożony (CR) (Spałek 2002). Jest również gatunkiem krytycznie zagrożonym w Czechach (Procházka 2001) oraz zagrożonym wymarciem w Niemczech (Korneck i in. 1996). Kruszczyk drobnolistny jest byliną o drobnych wąskolancetowatych lub jajowatych liściach, osiągającą 15 do 30 cm wysokości. Jego kwiaty barwy zielonawej lub czerwonobrunatnej zebrane są w luźny, jednostronny kwiatostan. Kwitnie od czerwca do lipca. Prawdopodobnie nie każdego roku rośliny wytwarzają części nadziemne (Szlachetko, Skakuj 1996, Rutkowski 1998). Kruszczyk drobnolistny należy do podelementu subśródziemnomorskiego. Rośnie w południowej i centralnej 70
Ryc. 1. Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla na Górze Szpicy koło Gogolina na Śląsku Opolskim Epipactis microphylla on the Szpica Mount in the Opole Silesia. (Photo Krzysztof Spałek). 71
Europie. Na terenie Polski osiąga północną granicę zasięgu (Meusel i in. 1965). Gatunek ten rośnie w lasach liściastych, szczególnie bukowych, w drzewostanach o niewielkim zwarciu i przeważnie w ekspozycji południowej, na żyznych glebach o odczynie obojętnym do zasadowego (Oberdorfer 1994, Szlachetko, Skakuj 1996). Na Śląsku Opolskim gatunek ten dotychczas został stwierdzony z okolic Kamienia Śląskiego (Fiek 1881). W późniejszym czasie podano dokładniejszą lokalizację miejsca jego występowania na północ od Wilczego Jaru tzw. Wolfsschlucht między Kamieniem Śląskim i Górażdżami (Schube 1903). W okresie międzywojennym zebrany został w okolicach Górażdży przez K. Bialuchę, którego okaz zielnikowy znajduje się w zbiorach przyrodniczych Muzeum Śląska Opolskiego (Michalak 1965, Nowak A., Nowak S. 2005). Po II wojnie światowej kruszczyk drobnolistny był tam jeszcze zbierany w 1963 r. (Kobierski 1974). Później przez dłuższy czas nie był obserwowany. Dopiero w trakcie badań florystycznych, prowadzonych w 1998 r. w okolicach Kamienia Śląskiego, odnaleziono powtórnie jego stanowisko (Spałek 1999). W 2006 r. znaleziono na Śląsku Opolskim nowe stanowisko kruszczyka drobnolistnego, położone na południowo-zachodnim stoku Góry Szpicy koło Gogolina (kwadrat ATPOL CF17, współrzędne geograficzne 50 o 30 N, 18 o 04 E), na obszarze mezoregionu Chełm, wchodzącego w skład Wyżyny Śląskiej (Kondracki 1998). Stanowisko to znajduje się około 5 km od dotychczas znanego jego miejsca występowania koło Kamienia Śląskiego. Kruszczyk drobnolistny występuje tu w ciepłolubnej buczynie storczykowej należącej do podzwiązku Cephalanthero-Fagenion. W jej dobrze wykształconym drzewostanie występuje buk pospolity Fagus sylvatica. W słabo wykształconym runie tej fitocenozy dominuje ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria, przytulia wonna Galium odoratum i miodownik melisowaty Melittis melissophyllum, którym towarzyszą: gnieźnik leśny Neottia nidus-avis, buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, sałatnik leśny Mycelis muralis, bodziszek cuchnący Geranium robertianum, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, żankiel zwyczajny Sanicula europaea 72
dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias i fiołek Rivina Viola riviniana. Populacja kruszczyka drobnolistnego na omawianym stanowisku liczyła 3 osobniki. Zagrożeniem dla tego stanowiska są wszelkie prace leśne wykonywane na obszarze jego występowania. SUMMARY A new locality of Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. in the Opole Silesia In 2006 a new locality of Epipactis microphylla was found on the Szpica Mount near Gogolin in the Opole Silesia (square CF17 of the ATPOL grid; 50 o 30 N, 18 o 04 E). Small population (3 specimens) grows here in the forest community from Cephalanthero-Fagenion suballiance. PIŚMIENNICTWO Baryła J. 2001. Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. Kruszczyk drobnolistny. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Fiek E. 1881. Flora von Schlesien. J.U. Kern s Verl., Breslau. Kobierski L. 1974. Rośliny naczyniowe Garbu Tarnogórskiego na Wyżynie Śląskiej. Roczn. Muz. Górnośl. w Bytomiu, Ser. Przyr. 8: 1-189. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Rote Liste der Farnund Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. W: Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Liste gefährdeter Pflanzen Deutschlands. Schr.-R. f. Vegetationskde. 28: 21-187. Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Veb Gustaw Fischer Verlag, Jena. Michalak S. 1965. Materiały zielnikowe Muzeum Śląska Opolskiego. Zesz. Przyr. Opol. Tow. Przyj. Nauk 5: 29-40. 73
Nowak A., Nowak S. 2005. Katalog zielnika roślin naczyniowych Muzeum Śląska Opolskiego. Zbiory z lat 1829-1943 z terenów dzisiejszej Polski. Muzeum Śląska Opolskiego, Opole. Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. 7 Auflage, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. Oklejewicz K. 1991. Nowe stanowisko Epipactis microphylla (Orchidaceae) w Dołach Jasielsko-Sanockich w południowo-wschodniej Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 35: 237-238. Pawłowski B. 1928. O kilku nowo odkrytych lub mało znanych roślinach Polski. Spraw. Komis. Fizjogr. PAU 62: 209-217. Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1-166. Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien, preussischen und österreichischen Anteils. Druck von R. Nischowsky, Breslau. Spałek K. 1999. Locality of Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. (Orchidaceae) near Kamień Śląski in the Silesian Upland. Natura Silesiae Superioris 3: 15-19. Spałek K. 2002. Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Opol. TPN, Opole. Szeląg Z. 1993. Epipactis microphylla (Orchidaceae) w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 38: 331-332. Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Sorus, Poznań. Wróbel I. 1999. Nowe stanowisko Epipactis microphylla (Orchidaceae) w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 6: 282-284. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków. 74