Publikacja finansowana ze środków Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (program Mistrz )

Publikacja finansowana ze środków Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (program Mistrz ) RECENZENT Dr hab. Magdalena Ruta PROJEKT OKŁADKI Paweł Sepielak Mapa samochodowa stanu dróg w Polsce na rok 1939 1940 http://igrek.amzp.pl/details.php?id=1760374 Ze zbiorów Archiwum Map WIG Copyright by Eugenia Prokop-Janiec & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3774-4 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. P. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Pamięci Chone Shmeruka

SPIS TREŚCI Od Redaktorów... 9 Zasady redakcyjne... 11 POLIN LEGENDARNE POCZĄTKI Haya Bar-Itzhak, Geografia wyobraźni żydowskiej. Po-Lin wśród drzew okrytych liśćmi z Gemary... 15 Haya Bar-Itzhak, Legenda o Żydzie Abrahamie, królu Polski... 35 OBRAZY, KLISZE, STEREOTYPY Israel Bartal, Porec i arendarz. Portret Polaków w literaturze żydowskiej... 63 David G. Roskies, Ukraińcy i Polacy w żydowskiej pamięci zbiorowej... 77 DOŚWIADCZENIE HISTORYCZNE Chone Shmeruk, Rzeź Chmielnickiego: literatura jidysz i pamięć zbiorowa... 93 Israel Bartal, Lojalność wobec imperium czy polski patriotyzm? Przemiany antypolskiej opowieści o powstaniu styczniowym... 105 Chone Shmeruk, Reakcje na antysemityzm w Polsce w latach 1912 1936. Pr zypadek Michała Bursztyna... 121 MIEJSCA, MIASTA Avner Holtzman, W hebrajskim centrum literackim: Bialik w Warszawie (1904)... 143 Mikhail Krutikov, Kraków Meira Wienera: pamięć i wyobraźnia... 155 Dan Laor, Podróż Szmuela Josefa Agnona: Polska, lato 1930... 189 INSTYTUCJE KULTURY ŻYDOWSKIEJ Avner Holtzman, Warszawa, rok 1900: miejsce narodzin nowoczesnej kultury hebrajskiej... 213 Nathan Cohen, Tłomackie 13 serce i dusza żydowskiej Warszawy literackiej... 223 Michael C. Steinlauf, Fardibekt! Polskie dziedzictwo An-skiego... 231 Gennady Estraikh, Kultur-Lige w Warszawie: przystanek w podróży jidyszystów między Kijowem a Paryżem... 249 Nathan Cohen, Zapominanie języka. Polszczyzna i jidysz wśród młodzieży żydowskiej w międzywojennej Polsce... 269

8 WOBEC LITERATURY POLSKIEJ Chone Shmeruk, Awrom Suckewer i polska poezja. Juliusz Słowacki w poemacie Cu Pojln... 279 POLIN PO ZAGŁADZIE Shoshana Ronen, Obraz Polski i Polaków we współczesnej prozie hebrajskiej. Stereotypy i kontr-stereotypy... 291 Indeks osób... 313 Nota copyright... 321

OD REDAKTORÓW Tom Polskie tematy i konteksty literatury żydowskiej gromadzi przekłady prac izraelskich i amerykańskich uczonych, które poświęcone są wielorako rozumianym polskim związkom literatury hebrajskiej i jidyszowej. Publikowane w nim teksty powstawały na przestrzeni ostatnich trzech dekad i odzwierciedlają wyłanianie i ugruntowywanie się nowej tendencji w studiach żydowskich: zainteresowania lokalnymi zakorzenieniami, uwarunkowaniami, związkami kultury żydowskiej. Reprezentujący te zainteresowania badacze akcentują różnorodność kultur diaspory, nie rezygnując jednak z przeświadczenia o ciągłości i tożsamości kultury żydowskiej. W rezultacie uruchamiają dialektyczny tryb analizy oscylujący pomiędzy optykami jedności i zróżnicowania. Na gruncie literaturoznawczym reorientacja ta oznacza przejście od prymatu myślenia o zunifikowanej literaturze żydowskiej do szerszego uwzględniania jej wielowariantowości w wymiarze geograficznym, od pojmowania piśmiennictwa żydowskiego jako izolowanej, aterytorialnej całości do przedstawiania jego rozmaitych lokalnych odmian. Taka właśnie perspektywa zadecydowała o doborze prac zamieszczonych w niniejszym tomie. Jako całość oferuje on ogląd rozmaitych polskich odniesień w różnych okresach, na różnych poziomach i w różnych obszarach literatury żydowskiej: od wieku XVIII po wiek XX, od tekstów folklorystycznych po modernistyczną poezję, od historycznych kronik po prozę fikcjonalną. Wybór eksponuje lokalne aspekty żydowskiego piśmiennictwa: obecność polskich tematów, reprezentacje Polski i Polaków, funkcjonowanie instytucji literackich i kulturalnych w polskich ośrodkach, intertekstualne relacje piśmiennictwa żydowskiego i polskiego. W centrum zainteresowania znalazł się wielowymiarowy obraz Polin oraz jego rola w geografii wyobraźni żydowskiej jako przestrzeni rzeczywistej i mitycznej, miejsca ocalenia i Zagłady, przedmiotu żydowskiego doświadczenia i pamięci. Innym spajającym tom wątkiem jest skupienie na przestrzennym wymiarze życia literackiego: ośrodkach literatury żydowskiej w Polsce i działających tu kluczowych instytucjach, takich jak teatr, wydawnictwa, organizacje kulturalne, biblioteki i czytelnictwo. Sam pomysł tomu zrodził się przed wielu laty, jednak jego realizacja stała się możliwa dopiero dziś dzięki uzyskaniu subsydium profesorskiego Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (program Mistrz, projekt Kulturowe i literackie kontakty polsko-żydowskie. Historia i współczesność ).

10 Tom dedykować pragnę pamięci mojego izraelskiego Nauczyciela, Chone Shmeruka, autora kanonicznych prac na temat piśmiennictwa żydowskiego w Polsce i jego związków z polską literaturą i kulturą. Badania te były dla mojego pokolenia ważnym punktem odniesienia, a osobisty kontakt z Profesorem inspiracją, której nie sposób przecenić. W zbiorze znalazły się również prace Profesora, który nie tylko sam prowadził badania nad kontaktami polsko-żydowskimi, ale też zachęcał do tego innych i wspierał przedsięwzięcia wydawnicze ich dotyczące. To dzięki Niemu powstała między innymi zredagowana przed dwudziestu bez mała laty przez Jana Michalika (i współredagowana przeze mnie) praca Teatr żydowski w Krakowie. Studia i materiały, poświęcona lokalnym instytucjom żydowskiego życia teatralnego. W swym ostatecznym kształcie książka nie mogłaby powstać bez życzliwości i wsparcia wielu osób i instytucji. Pragnę przede wszystkim bardzo serdecznie podziękować wszystkim autorom i spadkobiercom praw autorskich, którzy zgodzili się na tłumaczenie tekstów, oraz tym wydawnictwom, które nieodpłatnie przekazały nam copyright, w szczególności The Littman Library of Jewish Civilization w Oxfordzie wydawcy rocznika Polin, The Polish Institute of Arts and Sciences of America wydawcy The Polish Review, The Zalman Shazar Center w Jerozolimie, Sifriat Poalim, Stanford University Press, University Press of New England, Wydawnictwu Uniwersytetu Warszawskiego, Wydawnictwu Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz redakcjom Akcentu i Cwiszn. Eugenia Prokop-Janiec

ZASADY REDAKCYJNE Tytuły, krótkie cytaty czy nazwy instytucji funkcjonujące w językach jidysz i hebrajskim oddano z pomocą transkrypcji uproszczonych i uwspółcześnionych, oraz zaopatrzono w objaśnienia (np. Hajnt a nie Haynt, Ha-Arec a nie Ha- -Aretz ). Zachowano pisownię wielką literą w sytuacjach, gdy wymagał tego zapis w języku polskim (np. w tytułach czasopism, na początku tytułu publikacji książkowej, w nazwach miejscowości, regionów i państw, ale też w takich słowach jak Bóg ). W tekstach transkrybowanych zastosowano polski cudzysłów apostrofowy, właściwy tekstom drukowanym w Polsce również w jidysz i po hebrajsku. W transkrypcji z języka hebrajskiego zrezygnowano z oznaczania spółgłosek gardłowych i krtaniowych, a także ze zbitki głosek ji, na rzecz form bardziej przystępnych dla polskiego czytelnika (np. Jaakow zamiast Ja akow, Chaim zamiast Chajim). Starano się jednak zaznaczać zredukowaną samogłoskę e (np. Keduszim zamiast Kduszim), a rodzajnik określony i przyimki oddzielać od rzeczowników z pomocą łącznika. Jeżeli chodzi o transkrypcję z języka jidysz, zrezygnowano ze stosowania osobnego zapisu dla zmiękczonej głoski l za pomocą litery ł (więc mamele zamiast mamełe; z wyjątkiem sztetł zamiast sztetl), który to zabieg miał uzasadnienie historyczne, lecz współcześnie mógłby okazać się mylący. W przypadku takich imion jak Jicchok czy Jisroel wybrano wariant umożliwiający jednoczesne oddanie inicjałów szeroko stosowanych w piśmiennictwie jidysz (np. Jisroel Jehoszua Singer czyli J.J. Singer). Literę jud przedstawiono jako spółgłoskę j w takich wyrazach jak na przykład demokracje lub samogłoskę i w przypadku na przykład furie, natomiast literę chet, podobnie jak chof, jako spółgłoskę ch. Pisownię jidyszowych wyrazów wywodzących się z loszn-kojdesz (hebrajsko-aramejskich) konsultowano ze słownikiem Jicchoka Niborskiego Werterbuch fun loszn-kojdesz- -sztamike werter in jidisz (Paris 1999). Pisownia nazwisk nie została w pełni ujednolicona. Imiona, nazwiska i pseudonimy twórców jidysz podano w uproszczonej transkrypcji z języka jidysz, natomiast twórców kultury hebrajskiej w uproszczonej transkrypcji z języka hebrajskiego. Wyjątek stanowiły postaci historyczne i obecne w kulturze polskiej na tyle długo, że za najbardziej oczywiste należało uznać polskie warianty pisowni ich nazwisk. W takich przypadkach konsultowano się z najbardziej miarodajną publikacją w dziedzinie studiów żydowskich w Polsce, czyli Polskim słownikiem judaistycznym pod redakcją Zofii Borzymińskiej i Rafała Żebrowskiego (np. Majer Bałaban, Ester-Rachel Kamińska). Podobny zabieg zastosowano względem nazwisk

12 zapisywanych cyrylicą (np. Mychajło Rybakow, ale Włodzimierz Lenin). Niekiedy alternatywny wariant pisowni lub pseudonim umieszczony został w indeksie w nawiasie kwadratowym. Także nazwiska współczesnych badaczy żydowskich, publikujących teksty podpisane w transkrypcji angielskiej (np. Haya Bar-Itzhak), musiały pozostać niezmienione. Wyrazy odnoszące się do tradycji judaistycznej starano się oddać w wariantach spolszczonych, a więc np. Miszna, Gemara, rebe, mykwa, besmedresz. Ze względu na obecność licznych publikacji słownikowych oraz zadomowienie się większości podobnych terminów we współczesnym dyskursie polsko-żydowskim, w niniejszym tomie osobne przypisy wyjaśniające pojawiają się tylko przy kilku z nich. Dłuższe cytaty oddano wyłącznie w tłumaczeniach, natomiast fragmenty prozy pochodzące z artykułów napisanych w językach innych niż teksty oryginalne sprawdzono, porównując je z wersjami w źródłach. Marek Tuszewicki

INDEKS OSÓB A-D 243 Abczuk Awrom 168, 255 Abramowicz Dina 250 Abramowicz Hirsz 250, 265 Abramski Chimen 274 Achad ha-am [właśc. Aszer Cwi Hirsz Ginsberg] 149, 153, 214, 216 Adamczyk-Garbowska Monika 84, 90, 169, 241, 279, 287 Adlersberg Erna 158, 180 Agnon Ester Elsa 195 Agnon Szmuel Josef [właśc. Szmuel Josef Czaczkes] 20, 22 28, 31 33, 35, 39, 50, 51 59, 94, 164, 189 209, 300 Ajnhorn Arn [pseud. Ejner] 237, 241, 242 Akiwa (rabin) 18 Aksenfeld Jisroel 70, 71, 80 Aleksander I Romanow 67, 108, 109 Aleksander II Romanow 119 Alekseeva Tatiana A. 255 Almi A. [właśc. Elijahu Chaim Szeps] 256 Altbauer Moshe 110 Amelander Menachem Mann 99 Améry Jean 306 An-ski Sz. [właśc. Szlojme Zajnwl Rapoport] 18, 21, 97, 98, 199, 205, 231 248 Antokolski Mordechaj [Marek Antokolski] 153 Appenszlak Jakub 242 Apressyan Ruben 255 Arieli Mordechaj 298 Arnsztejn Marek [pseud. Andrzej Marek] 241, 242, 243 Aronowicz Annette 266 Aronson Naum 265 Arystoteles 209 Assaf David 256 Asz Szalom [Szolem Asz] 31, 32, 82, 83, 85, 87, 100, 102, 178, 262 Attia Ali 216 Avrutin Eugene 251 Baal Machszowes [właśc. Izydor Eliaszew] 243 Baal Szem Tow [właśc. Israel ben Eliezer z Międzyboża] 163 Bacon Gershon C. 272 Bacon Itzhak 215 Bader Gerszom 23, 28 Balfour Arthur 159 Bałaban Majer 12, 35, 36, 55, 64, 178, 225 Band Arnold J. [Avraham Band] 94, 197, 201 Bar-Itzhak Haya 12, 15 33, 35 59, 103, 300 Bartal Israel 63, 79, 82, 99, 105 119, 226, 274 Barzel Hillel 200 Bass Hyman 237 Baumberg Leon 281 Beilis Menachem Mendl 123, 127 Ben-Adir [właśc. Awrom Rosin] 252 Ben-Amos Dan 43, 44 Ben-Awigdor [właśc. Awrom Lejb Szalkowicz] 71, 214, 215 Ben-Cijon Simcha [właśc. Simcha Alter Gutman] 143, 144, 147, 148 Ben-Nahum Jonathan 50 Benain Aline 265 Benszalom Bencijon 109, 208 Bergelson Dowid 85, 253, 255, 266 Bergman Yehuda 30 Berkowic Jicchok Dow 147, 148 Berlewi Henryk 236 Berszadski Jeszajahu 213 Berszadski Siergiej 35 Bialik Chaim Nachman 101, 143 154, 197, 214, 216, 217, 220, 221, 225, 237, 270, 283, 284, 285 Bialik Mania 147 Bichowski Szimon 213 Biernacki Andrzej 44 Boberski 247 Bobrzyński Michał 167 Bogrow Grigorij 51 Boncze [właśc. Awrom Rozenfeld] 245

314 Borejsza Jerzy 282 Borwicz Michał 283 Brandstaetter Mordechaj Dawid 80 Brawer Awrom Jankew 194, 195 Breimann Szlomo 117, 119 Brenner Josef Chaim 148, 215 221, 225 Broderzon Mojsze 102 Brzoza Chaim 122, 224 Buber Martin157, 159, 182, 196 Buber Salomon 182 Buloff Joseph 234 Bursztyn Michał 88, 121 140 Bursztyn Rochl 124 Cała Alina 271 Cammy Justin 281 Cederbaum Aleksander [Alexander Zederbaum] 96, 97 Cejtlin Aron 26, 27 Cejtlin Hilel 152, 226 Celer Juliusz 192 Chad-gadjo 233 Chagall Marc 260, 264 Chajes Jeffrey Howard 237 Charik Izi 266 Chelpen Abraham 207 Chmielnicki Bohdan 79, 87, 89, 94 103, 170, 175 Chrapusta Władysław 279 Cinberg Jisroel [Israel Zinberg] 70, 169 Citron Szmuel Lejb 205 Ciwion [właśc. Ben-Zion Hoffman] 252, 253 Cohen Arthur A. 94 Cohen Nathan 223 230, 262, 269 274 Corrsin Stephen D. 256 Czaczkes Chaim 195 Czarny Daniel 266 Czartoryski Adam 67, 68 Czerniak B. 171 Czernichowski Saul 208, 225 Czernowic Chaim 151 Czyński Jan 111 Czyżewski Krzysztof 303 Danek Olga 221 Daszyński Ignacy 166, 167 Dégh Linda 44 Der Nister [właśc. Pinches Kahanowicz] 97, 159, 180 Dik Ajzyk Mejer [Izaak Meir Dick] 68, 99, 108, 110, 111, 112 Dinezon Jakub 236 Dinur Ben-Zion 111 Dobruszyn Jecheskel 96 Domötor Tekla 43 Dorson Richard M. 16, 43 Dostojewski Fiodor 168, 187 Dow Ber z Bolechowa 64 Dresnerowa Anna 73 Drujanow Alter 30, 31, 270 Dubnow Szymon 36, 101, 102, 178, 240, 251, 254, 272 Dworzecki Marek 103 Dykman Salomon 144, 151, 153, 154, 217 Ehrlich Henryk 259 Eisenstein Miriam 258 Eksztejn Dowid 185 El-Or Tamar 307 Eliade Mircea 16, 30 Eliasberg Aharon 23 Elkin Mendl 241 Engels Fryderyk 177, 183 Erenburg Ilja 262 Esterka 26, 37, 241 Estraikh Gennady 170, 249 267 Ettinger Samuel [Szmuel Ettinger] 93 Ettinger Szlojme 80, 119 Ewers Hanns Heinz 225 Ewertowska-Klaja Iwona 165 Ezrahi Sidra 208 Fabianowski Andrzej 279 Fefer Icyk 109, 266 Feitelson Menachem Mendel 118 Feuerberg Mordche Zeew 225 Fichman Jaakow 148, 150, 153 Figlerowicz Marta 281 Finkelstein Leo 281 Fishman David E. 250, 251 Fishman Joshua A. 123, 250, 251 Fishman Yaakow 102 Fiszman Szikl 271 Fogel Joshua A. 265 Franciszek Józef, cesarz 165 Franciszek z Asyżu 163 Frank Awrom 220

315 Frank Jakub 225, 311 Franko Iwan 164 Frenk Azriel Nosn 257 Frenkel Yona 18, 25 Friedberg Awrom Szolem 99, 217 Friedberg Baruch 99 Friedländer Dawid 109 Friedman Eliezer Elijahu 147 Friedman Filip 108, 109 Friedman Michał 31, 96, 224 Fruchtman Dov 39 Frug Szymon 101 Frye Northrop 17 Fryszman Dawid 71, 146, 214 Gall Anonim 39, 44 Garncarska-Kadary Bina 263 Garsiel Moshe 17 Gawalewicz Marian 128 Gay William 255 Gelber Natan Michael 105, 118, 202 Georges Robert A. 43 Gershwin George 247 Geszwind Mojsze Dowid 285 Ginzberg Louis 56 Gitlin Elijahu 263 Glicksman William M. 122 Gnessin Uri Nisan 213 221 Goebbels Joseph 228 Goethe Johann Wolfgang 225 Gogol Nikołaj 81 Golczewski Frank 123 Goldberg Jakub 114 Goldberg Mosze C. 193, 194 Goldelman Solomon I. 254 Goldfaden Abraham 235, 246 Goldsmith Emmanuel 250 Goldstein Bernard 263 Golomb Awrom 259, 269, 270 Golomb Hoffman Anne 202 Gomulicki Juliusz Wiktor 281 Gonta Iwan 102 Gordin Jakub 246 Gordon Dowid 118 Gordon Jehuda Lejb 70, 71, 72, 108, 112 Göring Hermann 134 Gorki Maksym 225 Gotlober Awrom Ber [Abraham Baer Gottlober] 65, 66, 67, 68, 71, 72, 107, 108 Gottesman Itzik Nakhmen 250 Govrin Nurit 214 Grabski Władysław 123, 130, 131, 133, 136, 138 Graetz Heinrich 178 Graf Kali 244 Grinberg Uri Cwi 208 Grodzenski A. I. 272 Grosbard Herc 242 Gross Franzi 156, 157, 158, 164, 186 Grosser Bronisław 262, 271 Grünbaum Icchak 202, 204 Grynszpan Herszl 205 Gurland Chaim Jojne 21, 98 Gursztejn Aron 178 179 Gutman Israel 226, 241, 272, 280, 283 Ha-Kohen Mordeche ben Hilel 216 Ha-Lewi Jakub ben Mosze 20, 106 Hadari Awiszaj 237 Halevi-Zvik Yehudit 32 Halevy Joseph 47 Halewi Jehuda 153 Halkin Shimon 200, 208 Halperin Israel 36, 93 Hamsun Knut 187 Hanower Natan Note 55, 64, 94, 99, 103 Harshav Benjamin 251, 260, 262 Heller Celia 274 Heller Cwi 202 Herder Johann Gottfried von 58 Herman Dawid 231, 237, 239, 241, 244, 246 Hersz Libman [Liebman Hersch] 269 Herzberg-Fränkel Leo 110 119 Herzl Theodor 118, 150, 152, 186 Hitler Adolf 89, 123, 134, 206, 248 Hoberman Jeffrey 245 Hobsbawm Eric 80 Hoffman Matthew 265, 266 Hoffman Stefani 251 Holzman Avner 143 154 Horodecki Szmuel Aba 20, 25 Horonczyk Szimen 270 Horowitz Brian 251 Huberband Shimon 21 Hulewicz Witold 164, 229 Hurwic Jaakow 205 Irzykowski Karol 226 Jaakow ben Jicchok Ajzyk 99 Jacobs Jack 262

316 Jagiełło Eugeniusz 123, 125, 126, 131 Jan Ira 145 Jastrow Markus 100 Jeuszzon B. [właśc. Mojsze Justman] 244 Joelon J. [właśc. Joel Dawid Dembicer] 237 Jonasowicz Jicchok 283 Józef II Habsburg 109 Justman Mojsze 243, 244 Jutkiewicz Michał 267 Kac Mojżesz [Mojżesz z Narola] 25 Kacyzne Alter 173, 264 Kadison Luba 234 Kadłubek Wincenty 39, 44 Kafel Mieczysław 228 Kahan Awrom 262 Kahan Jaakow 148 Kahan Jehuda Lejb 18, 20, 28, 37 Kamińska Ester-Rachel 11, 246 Kamińska Ida 226 Kan S. 262 Kanfer Mordechaj 191 Kanfer Mosze [Mojżesz Kanfer] 191, 192 Karliński Ber [pseud. B. Karlinius] 233 Karpeles Gustav 35 Kassow Samuel 240 Kaszyński Stefan 164 Kazimierz Wielki 26, 27, 37 Każdan Chaim Szlojme 253, 259, 270 Kellman Ellen 259, 262 Kermisz Józef 21 Khayat Lynda 260 Kichelewski Audrey 265 Kimchi Dawid 24, 32, 57 Kipnis Icyk 85 87 Kipnis Menachem 243, 247, 248 Kirchhoff Markus 262 Kirshenblatt-Gimblett Barbara 16 Klausner Cipora 151 Klausner Josef 47, 143, 146, 147 149 Kleckin Borys 173, 261, 264, 267 Kleiner Juliusz 285 Kligsberg Mojsze 271 Kohen-Cedek Józef 47, 48 Kołodziejska Zuzanna 33, 59 Konopnicka Maria 74, 117 Konstantinović Zoran 165 Kook Abraham 159 Korn Rachela 88 Korzeniowski Tomasz 298 Kotik Jecheskl [Yekhezkel Kotik] 107, 256 Krasiński Zygmunt 284 Kraszewski Józef Ignacy 172 Kratko Zalmen 224 Kraushar Aleksander 36, 37 Krausz Ernst 262 Kresl Gecl [Getzel Kressel] 118 Kriv Abraham 199 Krochmal Nachman 194 Kruk Herman [Hersz Kruk] 262, 271 Krutikov Mikhail 170, 186, 265 Krzyżanowski Julian 38, 39, 43 Kubacki Wacław 285, 286 Kuczer Berl 243 Kulkes Szejne 272 Kurzweil Baruch 189, 201 Kuśniewicz Andrzej 166 Kwitko Lejb 159 Lachower Fiszl 101, 143, 213 Lacki-Bertoldi Jankew Zeew 99 Landau Bijnomin [Binjomin Lande] 156, 158, 176, 180, 181, 182 Landau Zbigniew 131 Laor Dan 189 209 Lederhendler Eli 250 Lefin Menachem Mendl 68 Leibl Daniel 283, 284 Lejwik Halpern 178, 229, 261 Lelewel Joachim 36, 48 Lenin Włodzimierz 12, 159, 225, 255, 256, 265 Leszczyński Jakub [Jankew Leszczyński] 204, 250, 251, 252, 253, 267, 269 Leszczyński Josef 253 Leśmian Bolesław 281 Levine Lawrence 234 Lewanda Lew 118, 119 Lewin Louis 21 Lewinson Awrom [pseud. Ben Lewi] 216, 232 Lichten Joseph 274 Liebrecht Savyon 291 302, 311 Linecki Jicchok Joel 72, 80 Link-Lenczowski Andrzej 169 Lipszyc Adam 208 Lipszyc Eliezer Meir 196 Lipszyc Jaakow ha-lewi 106 Liro M. 260 Litinski Menachem Nochem 101, 103 Litwak A. [właśc. Chaim-Jankl Helfand] 253, 254

317 Litwakow Mojsze 266 Löw Ryszard 284 Ludwipol Awrom 147 Luria Salomon [Maharsza] 19 Luzzato Samuel Dawid 47 Łaszowski Alfred 229 Łunaczarski Anatolij 255 Machiavelli Nicollò 225 Madeyska-Pilchowa Anna 232 Mahler Rafał [Rafael Mahler] 18, 36, 200, 242, 264 Majmonides [Mojżesz ben Majmon] 183 Majus Krzysztof Dawid 205 Majzil Nachmen [N. M.] 233, 237, 241, 245, 246, 247, 253, 258, 259, 261, 263 267 Majzlisz Pnina 200 Makaruk Maria 279 Makaryk Irena R. 255 Makowski Stanisław 285 Manger Icyk 224 Mapu Awrom [Abraham Mapu] 66, 67, 68 Marcinkowski Roman 64 Mark Ber [Bernard Mark] 22, 39, 227, 229 Mark Judl 267 Markiewicz Henryk 37 Markisz Perec 159, 226, 261 Marks Karol 177, 178, 183 Maślanka Julian 39, 46 Mazo Mordechaj 231 Megged Eyal 291, 302 311 Melamed Zelig 253, 261 Melcer Szymszon 284 Melcer Wanda 239 Melman Marian 233 Melzer Emanuel 123, 134, 136, 204 Mendele Mojcher Sforim [właśc. Szolem Jankew Abramowicz] 32, 39, 72, 73, 80, 95, 108, 148, 149, 180, 185, 214, 251, 265 Mendelsohn Ezra 117, 123, 133, 200, 241, 242, 251, 261, 272, 274 Mendes-Flohr Paul 94 Menkes Abraham Izaak 47 Michaelis Karin 225 Michalewicz Bejnisz 259 Michoels Szlojme 266 Mickiewicz Adam 118, 240, 280 282 Mikołaj I Romanow 67 Miller Jan Nepomucen 229 Miller Pepi 195 Milner Iris 293, 294 Miński Mikołaj Maksymowicz 102 Miron Dan 80, 82, 208, 214, 217, 218, 221 Mojsze ben Awrom 99 Mołotow Wiaczesław 134 Morewski Abraham [właśc. Abraham Menaker] 233, 234, 236, 246, 247 Morgulis Oszer 178, 179 Morozowicz-Szczepkowska Maria 226 Moseley Marcus 181, 183, 185 Moss Andrew Noble 250 Moss Kenneth B. 254, 255 Murav Harriet 251 Najman Jechezkl-Mojsze [pseud. A. Fojgl] 234 Naszkes Szachna 213 Niblow A. S. 213 Nietzsche Friedrich 225 Niger Szmuel [właśc. Szmuel Czarny] 100, 252, 253, 257, 266 Nissenbaum Icchak 153 Nomberg Hersz Dowid 215 Nora Pierre 78 Norwid Cyprian Kamil 281 Nowakowski Jerzy 228 Nowersztern Awrom 280, 281 Noy Dov 18, 19, 20, 45 Nusbaum Henryk 139 Ohrenstein Jerzy [pseud. Jerzy Ohr] 244 Olgin Mojsze [właśc. Mojsze Nowomiski] 252 Olicki Lejb 85 Opalski Magdalena M. 274 Opatoszu Josef 179, 260, 261, 266 Oring Elliott 19 Orleska Miriam 236 Ortner Sherry 306 Orzeszkowa Eliza 71 Östreling Andres 189 Ostrowska Teresa 139 Ostrzega Abraham 236 Paciorek Dorota 230 Padoł Emilia 76 Papirna Awrom Jankew 48 Parandowski Jan 166, 229 Pascheles Wolf 30, 100 Pat Jankew 167, 168

318 Paulauskienė Aušra 249 Perec Jicchok Lejbusz 24, 32, 72, 73, 75, 76, 81, 82, 108, 117, 118, 146, 148, 214, 224 226, 235, 236, 237, 246, 250, 251, 258, 273, 274, 279, 286, 287 Perl Josef 108, 194 Perle Jehoszua 264 Perry Menachem 217 Pickhan Gertrud 263 Pigoń Stanisław 281 Pijanowski Paweł 119 Piłsudski Józef 123, 134, 204, 247 Pniel Noah 24 Podbielski Henryk 209 Podriadczyk Eliezer 180, 181 Polański Tomasz 169 Popik Lejb 285 Porajer Mojsze Chaim 279, 286 Potocki Seweryn 67, 79 Poznanski Renée 265 Preger Mojsze 102 Prengowski Marcin 84 Prokop-Janiec Eugenia 10, 76, 119, 140, 267, 274, 311 Pryłucki Nojech 227 Przybyszewski Stanisław 163, 164, 234 Rabbi Binjamin [właśc. Jehoszua Radler- -Feldman] 207 Rabinowic Michal 192 Rabon Jisroel 121 Radkey Oliver H. 254 Ranger Terence 80 Rapaport Jehoszua 224 Rappaport Benzion 157 Ratok Lily 214 Ravitzky Ruth 307 Rawicz Mejlech [właśc. Zecharie Chone Bergner] 164, 224, 226, 227 Rawita-Gawroński Franciszek 64 Rawnicki Jehoszua Chone 144, 150, 151, 153 Rechtman Awrom 98 Reifman Jaakow 47 Reinhardt Max 234 Reinharz Jehuda 241 Rejzen Awrom 102, 215 Rejzen Zalmen 173, 239, 240, 241, 272 Remarque Erich Maria [właśc. Erich Paul Remark] 205 Reymont Władysław 88 Ribbentrop Joachim von 134 Rider Fiszl 29 Rilke Rainer Maria 164, 187 Ringelblum Emanuel 264, 274 Ro i Yaacov 250 Robertson Ritchie 186 Rocca Lodovico 247 Roskies David G. 77 90, 94, 99, 101, 102, 169, 235, 239 Roskies Diane K. 79 Rotenberg Jojsi 185 Roth Joseph 164, 165 Rottersman Julian 237 Rouderbush Marc 78 Rozen Ber 223 Rozental A. 272, 273 Rozental-Sznajderman Ester 168 Rubin Salomon 47 Rudaś-Grodzka Monika 280 Ruta Magdalena 84 Rybakow Mychajło 12, 256 Sabbataj Cwi 175, 225 Sacher-Masoch Leopold von 167 Sadan Dow 18, 94, 192, 196, 197, 284 Samberg Ajzyk 243 Sandrow Nahma 233 Sasson David Salomon 30 Sawrymowicz Eugeniusz 284 Schiper Jicchok [Ignacy Schiper] 36, 37, 40, 49, 225 Schlegel Friedrich 58 Schnitzler Arthur 168 Schocken Szlomo Zalman 190, 191, 195 197, 206 Scholem Gershom 208 Schoolfield George 164 Schwarzbaum Chaim 30 Segałowicz Zusman 223, 269 Sfard Dowid 227 Shaked Gershon 33, 198, 208 Shaklowski Rachel 294 Shandler Jeffrey 271 Shavit Uzi 152 Shavit Zohar 219 Sheintuch Yechiel 27 Shelhav Shula 214 Shenhar Aliza [Aliza Shenhar-Alroy] 19, 51, 52 Sherman Joseph 186

319 Shmeruk Chone 10, 37, 93 103, 118, 121 140, 223, 241, 257, 272, 274, 279 287 Silman Moshe 32 Silverman-Weinreich Beatrice 28 Singer Jicchok Baszewis [Isaac Bashevis Singer, pseud. Jicchok Warszawski] 89, 100, 122, 223, 232, 266 Singer Jisroel Jehoszua [pseud. G. Kiper] 11, 178, 257, 261 Skomarowski S. 101 Slowes Chaim [Henryk Slowes] 266 Slucki Szlojme 102 Słowacki Juliusz 279 287 Smilanski Meir [pseud. M. Siko] 148 Smolenskin Perec 68, 69, 70, 71, 72, 110 118 Smolka Franciszek 38 Sobieski Jan III 174 180 Sokołów Nachum 147, 213, 214, 216 Somek Roni 299 Spektor Mordche 71 Sperber Manès 165 Spinoza Baruch 158 Spirin Leonid M. 254 Staff Leopold 281 Stanisławski Konstanty 234 Stein Edmund 225 Steinberg J. 229 Steinberg Jicchok Nachmen 229, 265 Steinlauf Michael C. 231 248 Steinschneider Karl 189 Sternberg Herman 36, 37, 38, 42, 44, 46, 48, 49 Stupkiewicz Stanisław 39 Stwosz Wit 162, 163 Suckewer Awrom 279 287 Sz. Szalom [właśc. Szalom Josef Szapira] 207 Szackes Mojsze Aron 80 Szacki Jakub 69, 99 Szajkewicz Nochem Majer [pseud. Szomer] 71 Szajnocha Karol 44 Szalit Mojsze 241, 265 Szewczenko S. M. 255 Sznajderman Szmuel Lejb 168, 284 Szneor Zalmen 148 Szofman Gerszom 148, 149 Szolem Alejchem [właśc. Salomon Rabinowicz] 96 Sztajn Alosza 237 Sztern Jisroel 270 Sztybel Awraham Josef 205 Szulman Mojne 180 Szwabowicz Magda Sara 154, 209 Szwarc Pinches 229 Szymaniak Karolina 188, 230 Szymonowicz Dawid 148 Śliwińska Irmina 39 Tajchman Mojsze 274 Tal [właśc. Tuwia Lojne] 285 Talpir Gabriel 207 Tazbir Janusz 172 Teter Magda 171, 172 Tkacz Virlana 255 Tomal Maciej 144, 217 Tomaszewski Jerzy 131 Tombak Dowid 260 Trachtenberg Barry 170 Trunk Isaiah 123, 131 Trunk Jisroel Jehoszua 138, 139 Tulea Gitta 262 Tunkel Josef [pseud. Der Tunkeler] 243, 244 Turkow Jicchok 285 Turkow Jonasz 242, 243 Turkow Zygmunt 233, 245 Turniansky Chawa 169 Tuszewicki Marek 12, 248, 250, 279 Vazsonyi Andrew 44 Verne Juliusz 262, 263 Vilnai Zeev 30 Wachtangow Jewgienij 234 Wachtel Andrew Baruch 181, 187 Wagner Ryszard 234 Wajsbrod Chaje 272 Wajsenberg Icze Mejer [Icze Meir Weissenberg] 83, 84, 87, 226, 227 Wajslic Jankew 245 Wajter A. [właśc. Ajzyk-Mejer Deweniszski] 236 Wanwild M. [właśc. Szlojme-Dowid Kawe] 233, 244 Warszawski Jokir 270, 271 Warszawski Ojzer 84, 87 Weichert Michał 224, 234, 241, 242, 244, 245, 263 Weininger Otto 172

320 Weinman Arie 51 Weinreich Max 99, 155, 157, 158, 169, 170, 256 Weinryb Bernard D. 15, 16, 19, 20, 33, 35, 36, 38, 59 Weizmann Chaim 216 Wejnig Naftole 136, 140 Werses Szmuel 23, 39, 43, 44, 48, 51, 54, 221, 223, 231, 245 Wertheimer Jack 235 Whitfield Stephen J. 247 Wiener Leo 180 Wiener Max 180 Wiener Meir (1819 1880) 180 Wiener Meir (1893 1941) 155 188 Wiener Norbert 180 Wiernik Perec [Peter Wiernik] 46, 49, 50 Wischnitzer M. 64 Wiśniowiecki Jeremi ks. 64 Wolf Leonard 28, 86 Wolskij A. 254 Wynot Edward D. 134 Wyspiański Stanisław 163, 240 Yaron Emuna 191 Yassif Eli 30 Yerushalmi Yosef 78, 94 Yudkin Leon I. 292 Zak Awrom 224 Zawanowska Marzena 144, 217 Zegadłowicz Emil 166 Zeidman Hilel 193 Zerubawel Jankew [właśc. Jankew Witkin] 261 Zilberfarb Mojsze 253, 260 Zingman Kalmen 251 Zmorski Roman 38, 39, 40, 42, 43, 46, 48, 49 Zuker Shlomo 27 Zweig Stefan 168 Zylbercwajg Zalmen 232 Żabotyński Zeew [Włodzimierz Żabotyński] 204 Żeromski Stefan 74, 124, 225 Żytłowski Chaim 265, 266

NOTY COPYRIGHT Haya Bar-Itzhak, Geografia wyobraźni żydowskiej. Po-lin wśród drzew okrytych liśćmi z Gemary. Translation from the chapter The Geography of the Jewish Imagination: Po-Lin among Trees with Leaves from Gemara from Jewish Poland Legend of Origin: Ethnopoetics and Legendary Chronicles by Haya Bar-Itzhak, Detroit 2001, pp. 27 44. Copyright 2001 Wayne State University Press; with the permission of Wayne State University Press. Haya Bar-Itzhak, Legenda o Żydzie Abrahamie, królu Polski. Translation from the chapter The Legend of Abraham the Jew, King of Poland from Jewish Poland Legend of Origin: Ethnopoetics and Legendary Chronicles by Haya Bar-Itzhak, Detroit 2001, pp. 89 112. Copyright 2001 Wayne State University Press; with the permission of Wayne State University Press. Izrael Bartal, Porec i arendarz. Portret Polaków w literaturze żydowskiej. Translation from the article The Poretz and the Arendar : The Depiction of Poles in Jewish Literature published in The Polish Review 1987, No. 4, pp. 357 369. Copyright 1987 by the Polish Institute of Arts and Sciences of America, Inc. Translated from the article published in The Polish Review with permission of the Polish Institute of Arts and Sciences of America. D. Roskies, Ukraińcy i Polacy w żydowskiej pamięci zbiorowej. Pierwodruk w kwartalniku literackim Akcent 1992, nr 2 3, s. 81 92. Copyright by Akcent. Chone Shmeruk, Rzeź Chmielnickiego: literatura jidysz i pamięć zbiorowa. The article Yiddish Literature and Collective Memory: The Case of the Chmielnicki Massacres was first published in Polin: Studies in Polish Jewry, Volume 5: New Research, New Views edited by Antony Polonsky and published on behalf of the Institute for Polish-Jewish Studies and the American Association for Polish-Jewish Studies by the Littman Library of Jewish Civilization (Oxford and Portland, Oregon, 1990), pp. 173 183. Copyright Institute for Polish-Jewish Studies, Oxford 1990. Israel Bartal, Lojalność wobec imperium czy polski patriotyzm? Przemiany antypolskiej opowieści o powstaniu styczniowym. The article Loyality to the Crown or Polish Patriotism? The Metamorphoses of an Anti-Polish Story of the 1863 Insurrection was first published in Polin: Studies in Polish Jewry, Volume 1: Poles and Jews: Renewing the Dialogue edited by Antony Polonsky and published on behalf of the Institute for Polish-Jewish Studies and the American Association for Polish-Jewish Studies by the Littman Library of Jewish Civilization (Oxford and Portland, Oregon, 1986), pp. 81 95. Copyright Institute for Polish-Jewish Studies, Oxford. Chone Shmeruk, Reakcje na antysemityzm w Polsce w latach 1912 1936. Przypadek Michała Bursztyna. Excerpt from Responses to Antisemitism in Poland, 1912 1936. A Case Study of the Novels of Michał Bursztyn by Chone Shmeruk from Living with Antisemitism: Modern Jewish Responses edited by Jehuda Reinharz and published by Brandeis University Press, Hanover and London 1987, pp. 275 295. Copyright 1987 by Trustees of Brandeis University. Used with permission. Avner Holtzman, W hebrajskim centrum literackim: Bialik w Warszawie (1904). Translation from the chapter from Hayim Nahman Bialik by Avner Holtzman, Jerusalem 2009, pp. 117 129. Copyright The Zalman Shazar Center, Jerusalem 2009.

322 Mikhail Krutikov, Kraków Meira Wienera: pamięć i wyobraźnia. Translation from the text adapted from From Kabbalah to Class Struggle: Expressionism, Marxism, and Yiddish Literature in the Life and Work of Meir Wiener by Mikhail Krutikov, Stanford 2011. Copyright 2011 by the Board of Trustees of the Leland Stanford Jr. University. All rights reserved. Translated by arrangement with Stanford University Press, www.sup.org. Dan Laor, Podróż Szmuela Josefa Agnona: Polska, lato 1930. Translation from the chapter from Sh. I. Agnon: Hebetim Hadashim by Dan Laor, Sifriat Poalim 1995. Copyright Sifriat Poalim 1995. Avner Holtzman, Warszawa, rok 1900: miejsce narodzin nowoczesnej kultury hebrajskiej. Translation from the article Warsaw, 1900: The Birthplace of Modern Hebrew Culture from Żydzi Warszawy. Materiały konferencji w 100. rocznicę urodzin Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2000, pp. 81 89. Copyright Żydowski Instytut Historyczny. Nathan Cohen, Tłomackie 13 serce i dusza żydowskiej Warszawy literackiej. Translation from the article Tlomackie 13 The Heart and Soul of Jewish Literary Warsaw from Żydzi Warszawy. Materiały konferencji w 100. rocznicę urodzin Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2000, pp. 91 98. Copyright Żydowski Instytut Historyczny. Michael C. Steinlauf, Fardibekt! Polskie dziedzictwo An-skiego. Translation from the article Fardibekt! An-sky s Polish Legacy from The Worlds of S. An-sky: A Russian Jewish Intellectual at the Turn of the Century, edited by Gabriella Safran and Steven J. Zipperstein, Stanford 2006, pp. 232 251. Copyright 2006 by the Board of Trustees of the Leland Stanford Jr. University. All rights reserved. Translated by arrangement with Stanford University Press, www.sup.org. Gennady Estraikh, Kultur-Lige w Warszawie: przystanek w podróży jidyszystów między Kijowem a Paryżem. Copyright Gennady Estraikh. Nathan Cohen, Zapominanie języka. Polszczyzna i jidysz wśród młodzieży żydowskiej w międzywojennej Polsce. Copyright Nathan Cohen. Chone Shmeruk, Awrom Suckewer i polska poezja. Juliusz Słowacki w poemacie Cu Pojln. Copyright by Krystyna Shmeruk. Shoshana Ronen, Obraz Polski i Polaków we współczesnej prozie hebrajskiej. Stereotypy i kontr-stereotypy. Translation from the chapter Stereotypes and Counterstereotypes from Polin. A Land of Forests and Rivers. Images of Poland and Poles in Contemporary Hebrew Literature in Israel by Shoshana Ronen, Warszawa 2007, pp. 183 209. Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007.

Redaktor prowadząca Lucyna Sadko Adiustacja językowo-stylistyczna Wojciech Adamski Korekta Elżbieta Białoń Skład i łamanie Wojciech Wojewoda Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83