Zeszyty Naukowe nr 842 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2010 Katedra Gospodarki Regionalnej Miasta wojewódzkie jako centra regionalne 1. Wprowadzenie Miasta stanowią główne węzły przestrzennego zagospodarowania regionów, krajów i całego świata. Przez cały czas swego istnienia pozostają jednostką osadniczą powstałą historycznie w wyniku skupienia się ludzi w celu wykonywania zawodów nierolniczych 1. Ponadto wyróżniają się intensywnością zabudowy, wyposażeniem m.in. w sieci transportu, urządzenia gospodarki wodnej, zaopatrywania w energię, produkcją dóbr i usług. Według A. Loscha miasto jest także aglomeracją w formie punktowej lokalizacji o charakterze nierolniczym 2 oraz gminą miejską, odróżniającą się od gmin wiejskich tym, że posiada status miasta nadany przez władze centralne przez rozporządzenie Rady Ministrów na podstawie Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz.U. nr 16 poz. 95 art 1). 2. Wybrane wskaźniki rozwoju ośrodków miejskich Jednej z klasyfikacji miast dostarcza ustawodawstwo państwowe, które określa zasady podziału administracyjnego kraju (Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym) 3. Zgodnie z nią wyróżnić można: stolicę, miasta 1 Encyklopedia powszechna PWN, PWN, Warszawa 1998, s. 68. 2 R. Broszkiewicz, Podstawy gospodarki miejskiej, AE we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 13. 3 M. Czornik, Miasto. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania, AE w Katowicach, Katowice 2004, s. 28 29.
38 wojewódzkie, miasta na prawach powiatu, miasta siedziby władz powiatowych, gminy miejskie. W prezentowanym artykule przeprowadzono analizę rozwoju 18 miast, stosując metodę opisową. Wybrane do badania miasta pełnią funkcję miast wojewódzkich. Do analizy włączono po dwa miasta z województwa lubuskiego i kujawsko- -pomorskiego. W jednym z miast ustanowiono siedzibę władz samorządowych i większość urzędów administracji samorządowej (Toruń w województwie kujawsko-pomorskim i Zielona Góra w województwie lubuskim), w drugim zaś siedzibę wojewody i główne urzędy administracji państwowej (Bydgoszcz w województwie kujawsko-pomorskim i Gorzów Wielkopolski w województwie lubuskim). Analiza obejmuje grupy wskaźników charakteryzujących wybrane aspekty rozwoju miast, w tym potencjał demograficzny, rynek pracy, potencjał gospodarczy, atrakcyjność turystyczną, warunki życia ludzi. Korzystna struktura demograficzna stanowi grupę czynników dodatnio stymulujących rozwój lokalny i poprawę jakości życia społeczeństwa miasta. Analizując rozwój miast ze względu na zasoby społeczne, użyto danych obrazujących strukturę demograficzną i aktywność ekonomiczną. Największą liczbę wśród 18 badanych miast w 2006 r. odnotowano w Warszawie 1702,1 tys. osób. Drugie miejsce pod względem liczby mieszkańców zajęła Łódź 760,3 tys. osób. Do miast o najmniejszej liczbie należały Zielona Góra, Gorzów Wielkopolski i Opole (por. tabela 1). Pod względem wielkości przestrzeni w grupie badanych miast pierwsze miejsce zajęła Warszawa, której powierzchnia w 2006 r. wynosiła 517 km 2 i była większa o 36,8% niż powierzchnia Krakowa miasta zajmującego drugą lokatę wśród miast w Polsce. Ostatnie miejsce zajęła, podobnie jak w przypadku liczby, Zielona Góra zaledwie 58 km 2. Dużą rozpiętość ujawniła analiza gęstości zaludnienia jako miernika koncentracji na określonej przestrzeni. Najwyższy poziom gęstości zaludnienia na km 2 odnotowano w Warszawie w 2006 r. wynosił on 3291 osób/km 2. W pozostałych miastach miernik ten kształtował się w granicach od 1322 do 2887 osób/km 2. Atutem miasta jest struktura demograficzna aktywności ekonomicznej. Pierwszą pozycję wśród 18 analizowanych miast ze względu na udział w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie miasta zajął Olsztyn (68,2%). Przewaga Olsztyna nad miastem zajmującym kolejne miejsce, czyli Opolem (68,1%), była jednak niewielka. Taka struktura zasobów ludzkich daje możliwość rozwoju miasta w dłuższym okresie i przewagę nad innymi miastami. Najniższy odsetek w wieku produkcyjnym odnotowano w Katowicach 65% (por. tabela 1). Ludność w wieku poprodukcyjnym wahała sie w przedziale od 14,3% do 20%. Stosunkowo wysoki odsetek w wieku poprodukcyjnym zanotowano w Warszawie i Łodzi (po 20%), najniższy zaś w Olsztynie.
Miasta wojewódzkie jako centra regionalne 39 Ludność w wieku przedprodukcyjnym w 2006 r. w Polsce stanowiła 20,1% ogółem 4. Duży udział osób młodych w strukturze populacji miały Białystok i Rzeszów (po 18,2%). Najniższy wskaźnik w tej grupie wiekowej wykazały z kolei Łódź, Warszawa i Wrocław, odpowiednio 14,3%, 14,6% i 14,9%. Poziom migracji w granicach kraju jest odzwierciedleniem sytuacji j i społeczno-politycznej. W 2006 r. w Polsce wystąpiło ujemne saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców ( 0,9) 5. Główną przyczyną tego zjawiska było bezrobocie. Przewagę napływającej nad odpływającą odnotowano tylko w dwóch miastach, tj. w Warszawie i Krakowie. Niekorzystna tendencja do odpływu wystąpiła we wszystkich pozostałych miastach, przy czym najniższy wskaźnik osiągnął Toruń ( 6,2). Prawie we wszystkich analizowanych miastach napływ do miast był mniejszy od odpływu (wymeldowań z pobytu stałego). Na skutek przemieszczeń terytorialnych w 16 analizowanych miastach odnotowano salda ujemne. Wędrówki wewnętrzne są w pewnym stopniu modyfikowane przez migracje zagraniczne. Wstąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej dało Polakom możliwość uzyskania swobody w podejmowaniu legalnej pracy w krajach pietnastki. Przyczyną opuszczania kraju w poszukiwaniu pracy jest przede wszystkim szczególnie w wypadku ludzi młodych wysokie bezrobocie. Przyrost naturalny na 1 tys. w 2006 r. tylko w Poznaniu utrzymywał się na poziomie zerowym. Dodatnie wskaźniki urodzeń na 1 tys. mieszkańców odnotowano w 7 miastach, w pozostałych miastach wartości te były ujemne (por. tabela 1). Transformacja systemowa i gospodarcza w Polsce doprowadziła do głębokich zmian w strukturze gospodarki. Nastąpiło przesunięcie liczby pracujących w przemyśle do sektora usług rynkowych oraz ograniczenie liczby pracujących w sektorze rolniczym. Ponadto nastąpiła zmiana własności państwowej na prywatną, która wymusza większą efektywność. Podstawowym wskaźnikiem charakteryzującym rozwój rynku pracy jest liczba osób zatrudnionych w stosunku do liczby mieszkańców. Analiza struktury j miast według liczby pracujących przypadających na 1 tys. mieszkańców miasta wykazała, że stosunkowo najlepsza sytuacja jest w Katowicach (481 pracujących na 1 tys. ). Na drugim miejscu znalazła się Warszawa z liczbą 457,1 tys., a następnie Rzeszów, Poznań i Opole. Najmniej osób zatrudnionych na 1 tys. mieszkańców odnotowano w Białymstoku, tj. 264,1 tys. (por. tabela 2). 4 Rocznik statystyczny województw, GUS, Warszawa 2007. 5 Ibidem.
40 Tabela 1. Zasoby społeczne miast w 2006 r. Powierzchnia (w km 2 ) Ludność ogółem Gestość zaludnienia Przyrost naturalny / 1 tys. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały/ 1 tys. Ludność w wieku przedprodukcyjnym (w %) Ludność w wieku produkcyjnym (w %) Białystok 102 294 830 2887 1,4 0,9 18,2 66,7 15,1 Bydgoszcz 175 363 468 2082 0,9 5,3 17,2 65,4 17,3 Gdańsk 266 456 658 1720 0,2 1,7 16,6 65,8 17,5 Gorzów Wielkopolski 86 125 504 1464 1,5 2,5 17,9 67,6 14,4 Katowice 165 314 500 1910 2,9 4,7 16,2 65,0 18,8 Kielce 110 207 188 1890 0,1 5,6 16,6 67,2 16,2 Kraków 327 756 267 2314 0,4 1,1 15,9 66,4 17,7 Lublin 147 353 483 2397 0,6 4,2 17,0 67,0 16,0 Łódź 293 760 251 2593-6,5 2,4 14,3 65,7 20,0 Olsztyn 88 174 941 1981 2,1 0,1 17,6 68,2 14,3 Opole 97 127 602 1322-0,2 4,1 15,8 68,1 16,2 Poznań 262 564 951 2158 0,0 4,4 15,6 67,2 17,2 Rzeszów 68 163 508 2403 2,5 1,4 18,2 67,0 14,7 Szczecin 301 409 068 1360 1,7 0,2 16,3 66,6 17,1 Toruń 116 207 190 1791 1,1 6,2 17,6 67,5 14,9 Warszawa 517 1 702139 3291 0,6 4,8 14,6 65,4 20,0 Wrocław 293 634 630 2167 1,5 0,5 14,9 67,0 18,1 Zielona Góra 58 118 115 2025 0,4 0,5 16,8 67,3 15,9 Polska 312 683 38 125 479 122 0,1 0,9 20,1 64,2 15,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województw; Miasta w liczbach 2005 2006, GUS, Warszawa 2007. Ludność w wieku poprodukcyjnym (w %)
Miasta wojewódzkie jako centra regionalne 41 Efekty przekształceń własnościowych analizowane na podstawie udziału pracujących w sektorze prywatnym wysoko plasują w rankingu krajowym Warszawę (520,6 tys. osób). Duży udział pracujących w sektorze prywatnym w 2006 r. odnotowano również w Krakowie, Poznaniu, Łodzi i we Wrocławiu. Wyniki uzyskane przez te miasta są jednak dużo niższe od wyniku uzyskanego przez miasto zajmujące pierwsze miejsce w tej klasyfikacji. Najgorzej pod tym względem (poniżej 30 tys. osób) było w Zielonej Górze, Gorzowie Wielkopolskim i Opolu. Nowoczesność struktury j i dostosowanie jej do nowych warunków rynkowych mierzone jest udziałem pracujących w poszczególnych sektorach gospodarki. Im wyższy udział zatrudnionych w sektorze usług w strukturze pracujących w miastach, tym większe zaawansowanie procesów urbanizacyjnych w rozwoju miasta. Pod względem udziału pracujących w usługach na najwyższym miejscu wśród badanych miast znalazła się Warszawa (81%), za nią kolejno Lublin (78,2%) i Zielona Góra (75,9%). Najniższą wartość tego wskaźnika osiągnął Gorzów Wielkopolski (60,2%) (por. tabela 2). Istotnym czynnikiem aktywności zawodowej jest liczba wolnych miejsc na rynku pracy. Zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i w krajach o niskim poziomie rozwoju występuje zjawisko nadwyżki siły roboczej, tj. ludzi poszukujących pracy zawodowej, w stosunku do liczby oferowanych przez gospodarkę miejsc pracy. Powoduje to występowanie bezrobocia. Miernikiem właściwym do określenia skali bezrobocia jest stopa bezrobocia. W 18 badanych miastach stopa bezrobocia mieściła się w przedziale od 4,6% do 12,1% (por. tabela 2). Najkorzystniejsza sytuacja w dziedzinie zbilansowania rynku pracy panowała w Warszawie. Stopa bezrobocia w 2006 r. osiągnęła poziom 4,6% i była najniższa, jeśli wziąć pod uwagę wszystkie stolice województw. Jest to przede wszystkim efekt wysokiego poziomu aktywności j, o czym świadczy wysoki wskaźnik zatrudnionych w gospodarce narodowej w stosunku do liczby (457,1 osoby/1 tys. ). Kolejne miejsca zajęły: Poznań (5%), Katowice (5,4%) i Kraków (5,5%). Najwyższą stopę bezrobocia odnotowano w Kielcach, aż 12,1%. Wskaźniki sugerujące względnie dobrą sytuację na rynku pracy dotyczą również liczby bezrobotnych w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców. Najniższe wartości tego wskaźnika odnotowano w Gdańsku i Krakowie, odpowiednio 25,8 i 26,8 bezrobotnych na 1 tys. mieszkańców. Największe zagrożenie bezrobociem występowało w Kielcach 61,3 osoby bezrobotne na 1 tys. (por. tabela 2). Podstawowym czynnikiem wpływającym na jakość życia jest osiąganie odpowiednich dochodów. Wysokość wynagrodzenia określa atrakcyjność lokalnego rynku pracy. Dochody mieszkańców poszczególnych miast są zróżnicowane. Najwyższy poziom wynagrodzeń odnotowano w stolicy, gdzie przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto na 1 mieszkańca w 2006 r. wyniosło 3789,9 zł. W Warszawie ma swoje siedziby większość zarządów dużych firm prywatnych,
42 Tabela 2. Struktura rynku pracy w miastach w 2006 r. Pracujący/1 tys. Pracujący w sektorze prywatnym a (w tys.) % pracujących w usługach Bezrobotni/1 tys. Stopa bezrobocia Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto Białystok 264,1 46,7 73,4 41,0 10,7 2479,0 Bydgoszcz 311,9 70,8 64,1 37,7 8,4 2482,8 Gdańsk 300,0 84,1 72,7 25,8 6,1 3177,7 Gorzów Wielkopolski 298,1 24,0 60,2 39,0 8,9 2319,8 Katowice 481,0 88,7 71,8 34,3 5,4 3523,9 Kielce 331,2 42,2 68,9 61,3 12,1 2461,8 Kraków 347,0 174,6 73,3 26,8 5,5 2753,2 Lublin 306,8 58,3 78,2 47,2 10,7 2545,8 Łódź 277,3 140,0 70,1 50,9 11,7 2500,8 Olsztyn 349,9 37,0 72,9 32,0 6,8 2741,5 Opole 382,0 27,5 74,4 45,5 8,5 2595,4 Poznań 401,8 153,7 72,1 28,0 5 2889,8 Rzeszów 449,9 47,4 68,8 48,3 8,1 2522,6 Szczecin 278,5 61,5 73,1 52,8 11,8 2734,7 Toruń 312,3 41,9 63,0 43,4 9,8 2561,0 Warszawa 457,1 520,6 81,0 29,0 4,6 3789,9 Wrocław 316,7 136,4 74,8 36,7 8 2797,7 Zielona Góra 326,4 22,2 75,9 48,3 10,1 2586,2 Polska 264,9 7126,6 49,4 60,6 14,8 2636,8 a Dane za 2007 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województw; Miasta w liczbach 2005 2006; Pracujacy w gospodarce narodowej w 2007 roku, GUS, Warszawa 2008.
Miasta wojewódzkie jako centra regionalne 43 a pensje członków zarządów są wielokrotnie wyższe od przeciętnej płacy, dlatego też zróżnicowanie dochodów jest tam znacznie większe niż w innych miastach. Kolejne miejsca pod względem osiaganych dochodów (powyżej 3 tys. zł) zajęły Katowice i Gdańsk. Dochody w pozostałych miastach kształtowały się na poziomie od 2319,8 zł w Gorzowie Wielkopolskim do 2889,8 zł w Poznaniu. Kolejnym zagadnieniem poruszonym w trakcie prowadzonych badań jest potencjał gospodarczy. Na rozwój miast wpływa skłonność podmiotów gospodarczych do wyboru lokalizacji na ich terenie. Przedsiębiorcy kierują się przede wszystkim rozmiarami potencjalnego rynku zbytu na produkowane towary bądź świadczone usługi, możliwościami pozyskiwania siły roboczej o odpowiednich kwalifikacjach oraz występowaniem sprzyjającego otoczenia okołobiznesowego, obejmującego m.in. instytucje i jednostki bankowości, firmy ubezpieczeniowe, konsultingowe itp. Dynamikę przeobrażeń gospodarki kraju czy regionu (miasta) wyraża wzrost liczby podmiotów gospodarczych, zwłaszcza sektora prywatnego. Największą liczbę podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON w 2006 r. odnotowano w Warszawie (304 tys.). W pozostałych miastach liczba ta była dużo niższa. Jak wynika z zestawienia zaprezentowanego w tabeli 3, kolejne miejsca zajęły miasta: Kraków (104,4 tys.), Łódź (94,4 tys.) i Wrocław (93 tys.). są przede wszystkim źródłem nowych miejsc pracy. Dzięki nowym miejscom pracy społeczność lokalna ma większą siłę nabywczą, co w konsekwencji napędza gospodarkę lokalną przez tworzenie dodatkowego popytu. Podobna klasyfikacja występuje w przypadku liczby podmiotów gospodarczych sektora prywatnego. Warszawa jest także liderem pod względem liczby podmiotów przypadających na 10 tys. mieszkańców. Kolejne miejsca zajmują: Poznań, Szczecin i Opole. Wskaźnik określający liczbę podmiotów gospodarczych sektora prywatnego w stosunku do liczby identycznie klasyfikuje badane miasta (najwyższe miejsca zajęły miasta: Warszawa, Poznań, Szczecin i Opole). Tabela 3. Potencjał gospodarczy miast w 2006 r. ogółem na 10 tys. mieszkańców sektora prywatnego w sektorze prywatnym na 1 tys. Białystok 29 434 998 28 780 97,6 Bydgoszcz 44 942 1236 43 814 120,5 Gdańsk 58 849 1289 56 010 122,7 Gorzów Wielkopolski 17 482 1393 16 463 131,2
44 cd. tabeli 3 ogółem na 10 tys. mieszkańców sektora prywatnego w sektorze prywatnym na 1 tys. Katowice 42 909 1364 41 316 131,4 Kielce 29 494 1424 28 853 139,3 Kraków 104 426 1381 102 612 135,7 Lublin 39 587 1120 38 625 109,3 Łódź 94 387 1242 91 880 120,9 Olsztyn 20 947 1197 20 245 115,7 Opole 19 750 1548 18 816 147,5 Poznań 89 624 1586 87 764 155,3 Rzeszów 18 587 1137 18 033 110,3 Szczecin 64 593 1579 62 364 152,5 Toruń 25 247 1219 24 599 118,7 Warszawa 304 016 1786 298 874 175,6 Wrocław 92 954 1465 88 223 139,0 Zielona Góra 15 425 1306 15 136 128,1 Polska 3 636 039 954 3 497 270 91,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województw; Miasta w liczbach 2005 2006. Pod względem rozmiarów działalności przedsiębiorstw przemysłowych pierwsze miejsce zajęły Katowice, w których produkcja sprzedana przemysłu w przeliczeniu na mieszkańca w 2006 r. wyniosła 95 235 zł. Na kolejnych miejscach uplasowały się Poznań, Warszawa i Gdańsk. Wartość uzyskanego przez nie wskaźnika jest dużo niższa, ale równocześnie znacznie się różni od wskaźnika uzyskanego przez miasta zajmujące dalsze lokaty w tej klasyfikacji (por. tabela 4). Wśród miast o największych nakładach inwestycyjnych w przedsiębiorstwach w 2006 r. przodowała Warszawa ich wartość w przeliczeniu na mieszkańca wyniosła 8925 zł. Kolejne miejsca zajęły Olsztyn, Poznań i Wrocław, w których nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach na mieszkańca wyniosły odpowiednio 7193 zł, 5434 zł i 5181 zł. Jeśli wziąć pod uwagę wartość brutto środków trwałych, w najlepszej sytuacji znajdowały się przedsiębiorstwa zlokalizowane w Warszawie, a następnie w Katowicach, Poznaniu i Zielonej Górze (por. tabela 4). Najniższą wartość tego wskaźnika odnotowano w Gorzowie Wielkopolskim, Białymstoku i Toruniu.
Miasta wojewódzkie jako centra regionalne 45 Tabela 4. Wybrane wskaźniki efektywności j przedsiębiorstw zlokalizowanych w miastach wojewódzkich w 2006 r. Produkcja sprzedana przemysłu na mieszkańca Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach na mieszkańca Wartość brutto środków trwałych w przedsiębiorstwach na mieszkańca Białystok 9 628 2 353 30 401 Bydgoszcz 18 333 2 400 33 334 Gdańsk 44 242 4 487 51 455 Gorzów Wielkopolski 20 974 1 636 29 433 Katowice 95 235 4 927 67 655 Kielce 15 209 2 507 34 517 Kraków 25 783 4 556 44 119 Lublin 9 690 1 870 32 568 Łódź 12 145 3 830 32 197 Olsztyn 23 919 7 193 44 552 Opole 20 582 2 458 34 312 Poznań 48 539 5 434 65 511 Rzeszów 18 846 3 714 38 828 Szczecin 10 924 3 157 36 210 Toruń 22 201 3 154 30 752 Warszawa 47 869 8 925 109 106 Wrocław 19 673 5 181 40 159 Zielona Góra 9 701 2 249 60 310 Polska 19 062 2 471 27 672 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województw; Miasta w liczbach 2005 2006. Ważnym czynnikiem aktywizującym gospodarkę lokalną jest budownictwo mieszkaniowe. Tempo budowy nowych mieszkań jest zróżnicowane w poszczególnych miastach. Analiza rozwoju badanych miast ze względu na strukturę zasobów mieszkaniowych wykazuje, że najwięcej mieszkań na 1 tys. mieszkańców w 2006 r. przypadało w Warszawie, a następnie w Łodzi i Katowicach. Na ostatnim miejscu znalazł się Rzeszów, tuż przed nim Kielce i Gorzów Wielkopolski. Najkorzystniej pod względem liczby mieszkań oddanych do użytku na 10 tys. w 2006 r. wypadł Kraków (87,4), wyprzedzając miasto o najmniejszej liczbie mieszkań oddanych do użytku (tj. Katowice) o ponad 73,5 tys. mieszkań.
46 Według szacunków na koniec 2006 r. pierwsze miejsce wśród badanych miast pod względem liczby osób przypadających na mieszkanie przypadło Warszawie, następne Łodzi i Katowicom. Ostatnie miejsca zajęły Rzeszów, Kielce i Gorzów Wielkopolski (por. tabela 5). Pod względem przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkań w m 2 w przeliczeniu na 1 tys. najlepiej wypadł Poznań (63,6 m 2 ), a następnie Opole (63 m 2 ), Rzeszów (62,8 m 2 ) i Zielona Góra (60,7 m 2 ). W pozostałych miastach wskaźnik ten osiągnął wartość poniżej 60 m 2. Należy zaznaczyć, że spośród 18 miast w 2006 r. tylko 8 miast posiadało przeciętną powierzchnię mieszkania powyżej średniej wynoszącej 58,8 m 2. Tabela 5. Zasoby mieszkaniowe miast w 2006 r. Zasoby mieszkaniowe na 1 tys. Mieszkania oddane do użytku na 10 tys. osób Liczba osób na jedno mieszkanie Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania (w m 2 ) Białystok 380,3 41,3 2,63 59,0 Bydgoszcz 375,5 18,7 2,66 57,0 Gdańsk 383,6 67,7 2,61 58,1 Gorzów Wielkopolski 370,0 46,2 2,70 59,9 Katowice 423,4 13,9 2,36 58,0 Kielce 369,4 21,3 2,71 57,7 Kraków 396,4 87,4 2,52 56,1 Lublin 373,3 39,6 2,68 58,6 Łódź 437,6 15,5 2,29 52,9 Olsztyn 380,2 74,4 2,63 57,8 Opole 372,2 30,5 2,69 63,0 Poznań 397,1 49,9 2,52 63,6 Rzeszów 347,0 62,0 2,88 62,8 Szczecin 380,6 21,8 2,63 60,3 Toruń 376,8 50,2 2,65 57,2 Warszawa 450,2 80,5 2,22 56,6 Wrocław 394,7 68,9 2,53 59,9 Zielona Góra 382,8 40,5 2,61 60,7 Polska 337,7 95,0 2,96 69,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województw; Miasta w liczbach 2005 2006.
Miasta wojewódzkie jako centra regionalne 47 Ważnym czynnikiem rozwoju miast jest zaplecze turystyczno-rekreacyjne. Miasta posiadające różnorodne walory i atrakcje turystyczne, bogate w zabytki zarówno kultury materialnej, jak i niematerialnej odwiedzane są przez wielu turystów. Jakość zaplecza turystyczno-rekreacyjnego była analizowana za pomocą mierników dotyczących liczby turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania, liczby miejsc noclegowych we wszystkich obiektach turystycznych na 1 tys. oraz liczby turystów korzystających z miejsc noclegowych na 1 tys., w tym również turystów zagranicznych. W wypadku pierwszego z wymienionych mierników na czołową pozycję wysunął się Kraków (138 obiektów), za nim znalazły się Warszawa, Gdańsk, Poznań i Wrocław (odpowiednio 91, 78, 61 i 59 obiektów turystycznych). Najmniejszą liczbę turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania posiadały Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski (po 12). Wskaźnik ten był ponad 11-krotnie niższy od liczby uzyskanej przez lidera (por. tabela 6). Pod względem liczby miejsc noclegowych przoduje Olsztyn. Dużą liczbą miejsc noclegowych w 2006 r. przypadających na 1 tys. mieszkańców mogły poszczycić się Kraków i Gdańsk. Pozostałe miasta odnotowały dużo niższe wartości tego wskaźnika. Najgorsza sytuacja panowała w Łodzi, Białymstoku, Bydgoszczy i Opolu. Tabela 6. Zaplecze turystyczne miast w 2006 r. Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania Miejsca noclegowe na 1 tys. Korzystający z noclegów na 1 tys. Korzystający z noclegów turyści zagraniczni na 1 tys. mieszkańców Białystok 16 5,3 441,3 125,1 Bydgoszcz 20 5,6 292,0 38,1 Gdańsk 78 21,4 814,1 265,9 Gorzów Wielkopolski 12 8,4 593,5 143,5 Katowice 22 8,3 570,3 191,1 Kielce 20 7,6 413,0 35,9 Kraków 138 22,5 1743,9 910,8 Lublin 24 7,8 470,8 134,2 Łódź 34 4,7 371,1 79,4 Olsztyn 18 30,7 757,6 164,7 Opole 15 5,8 381,1 100,1 Poznań 61 13,6 851,2 280,3 Rzeszów 21 10,9 564,5 96,5
48 cd. tabeli 6 Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania Miejsca noclegowe na 1 tys. Korzystający z noclegów na 1 tys. Korzystający z noclegów turyści zagraniczni na 1 tys. mieszkańców Szczecin 43 12,7 857,9 403,8 Toruń 30 10,2 765,5 215,3 Warszawa 91 12,4 1036,4 422,8 Wrocław 59 11,5 1031,4 341,6 Zielona Góra 12 8,6 449,7 97,2 Polska 6694 1343,6 459,2 81,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województw; Miasta w liczbach 2005 2006; Miasta wojewódzkie, podstawowe dane statystyczne, GUS, Warszawa 2008. Po uwzględnieniu liczby osób korzystających z noclegów w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców i liczby turystów zagranicznych korzystających z miejsc noclegowych na 1 tys. klasyfikacja była następująca: Kraków, Warszawa, Wrocław (w wypadku turystów zagranicznych Szczecin wyprzedził Wrocław) Szczecin, Poznań i Gdańsk (por. tabela 6). Dochody i wydatki budżetowe miasta odnoszone do liczby mieszkańców są ważną kategorią obrazującą poziom życia danej jednostki osadniczej. Jak wynika z zestawienia zaprezentowanego w tabeli 7, w 2006 r. największe dochody w przeliczeniu na jednego mieszkańca odnotowała Warszawa. Dochody budżetu wyniosły ponad 5043 tys. zł w przeliczeniu na mieszkańca, a główne ich źródło stanowiły dochody własne, których udział kształtował się na poziomie 84,4% dochodu ogółem. Kolejne miejsca ze względu na dochody budżetu miasta przypadające na mieszkańca zajęły Wrocław, Opole, Katowice, Rzeszów, Gdańsk, Poznań i Kraków. Tabela 7. Dochody i wydatki miast w 2006 r. Dochody budżetu miasta na mieszkańca Procentowy udział dochodów własnych w dochodach budżetu ogółem Wydatki budżetu miasta na mieszkańca Białystok 2508 55,0 2511 Bydgoszcz 2593 62,8 2821 Gdańsk 3167 72,1 3101 Gorzów Wielkopolski 2694 48,6 2926 Katowice 3385 61,3 3394 Kielce 2794 51,0 3074
Miasta wojewódzkie jako centra regionalne 49 cd. tabeli 7 Dochody budżetu miasta na mieszkańca Procentowy udział dochodów własnych w dochodach budżetu ogółem Wydatki budżetu miasta na mieszkańca Kraków 3075 66,7 3249 Lublin 2597 53,8 2641 Łódź 2761 62,0 2810 Olsztyn 2916 59,2 2912 Opole 3687 57,2 4081 Poznań 3081 66,9 3310 Rzeszów 3173 46,4 3204 Szczecin 2551 63,4 2422 Toruń 2763 54,3 2981 Warszawa 5043 84,4 4755 Wrocław 3837 77,3 3501 Zielona Góra 2774 56,6 3087 Polska 2431 53,0 2476 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województw; Miasta w liczbach 2005 2006. Z kolei najwyższymi wskaźnikami wśród badanych miast w 2006 r. pod względem wydatków w przeliczeniu na mieszkańca wyróżniały się Warszawa i Opole. Równie wysokie wartości tego wskaźnika odnotowano we Wrocławiu, Katowicach, Poznaniu i Krakowie (por. tabela 7). Tabela 8. Wybrane wskaźniki rozwoju miast w 2006 r. Łóżka w szpitalach ogólnych na 10 tys. mieszkańców Liczba na jednego lekarza Liczba na placówkę biblioteczną Liczba na jedną aptekę Białystok 83,9 223,5 10 920 2729,9 Bydgoszcz 80,0 256,1 10 096 2614,9 Gdańsk 65,5 266,1 8 954 3215,9 Gorzów Wielkopolski 82,8 321,8 8 367 2614,7 Katowice 113,8 196,4 8 276 3083,3 Kielce 69,4 225,4 13 813 2114,2 Kraków 70,7 212,0 9 337 2581,1 Lublin 104,6 187,4 8 837 1870,3 Łódź 73,8 243,8 7 679 2484,5
50 cd. tabeli 8 Łóżka w szpitalach ogólnych na 10 tys. mieszkańców Liczba na jednego lekarza Liczba na placówkę biblioteczną Liczba na jedną aptekę Olsztyn 68,7 279,5 3 803 2691,4 Opole 95,4 215,9 6 380 2453,9 Poznań 91,9 247,7 8 432 2568,0 Rzeszów 112,6 167,7 7 786 1816,8 Szczecin 86,0 266,0 10 765 3075,7 Toruń 58,8 353,0 4 818 3341,8 Warszawa 61,3 250,0 5 972 4781,3 Wrocław 75,6 256,2 10 756 2413,0 Zielona Góra 62,9 315,0 7 382 2410,5 Polska 46,3 3 128,4 3 733 3686,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województw; Miasta w liczbach 2005 2006. Biorąc pod uwagę wskaźniki charakteryzujące warunki życia liderami są: Katowice, Rzeszów, Lublin, Opole i Poznań w wypadku liczby łóżek w szpitalach w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, Rzeszów, Lublin, Kielce, Zielona Góra, Wrocław i Opole w wypadku najmniejszej liczby osób przypadających na jedną aptekę, Kielce, Białystok, Szczecin, Wrocław i Bydgoszcz, biorąc pod uwagę liczbę czytelników przypadających na placówkę biblioteczną, Rzeszów, Lublin i Katowice pod względem liczby przypadającej na jednego lekarza (por. tabela 8). Literatura Broszkiewicz R., Podstawy gospodarki miejskiej, AE we Wrocławiu, Wrocław 1997. Czornik M., Miasto. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania, AE w Katowicach, Katowice 2004. Encyklopedia powszechna PWN, PWN, Warszawa 1998. Miasta w liczbach 2005 2006, GUS, Warszawa 2007. Miasta wojewódzkie, podstawowe dane statystyczne, GUS, Warszawa 2008. Pracujący w gospodarce narodowej w 2007 roku, GUS, Warszawa 2008. Rocznik statystyczny województw, GUS, Warszawa 2007.
Miasta wojewódzkie jako centra regionalne 51 Voivodship Capitals as Regional Centers A city as a particular type of human cluster can be defined as the unit that arose in history as a colonial settlement where the population was concentrated in order that non-agricultural occupations could be performed. Cities are also the main hubs of spatial development. One of the distinguishing features of modernity is the existence of a large number of cities, which have become the dominant form of spatial development. The paper analyses urban development using the descriptive method, with voivodship capital cities selected to be surveyed using a group of indicators for 2006 that describe a number of aspects of urban development, including demographic potential, the labour market, economic potential, tourist attractiveness, and living conditions.