Edukacja globalna w podręcznikach do geografii i wiedzy o społeczeństwie Podsumowanie raportu z analizy wybranych podręczników szkolnych pod kątem założeń edukacji globalnej
Cel badania Analiza wybranych podręczników szkolnych w świetle celów edukacji globalnej, którymi są: tłumaczenie przyczyn i konsekwencji opisywanych zjawisk, przedstawianie perspektywy Globalnego Południa, przedstawianie świata, jako złożonego i dynamicznie zmieniającego się systemu, kształtowanie krytycznego myślenia i zmiana postaw, przełamywanie istniejących stereotypów i uprzedzeń, ukazywanie wpływu jednostki na globalne procesy i wpływu globalnych procesów na jednostkę.
Pytania badawcze 1 Jak za pomocą jakich sformułowań - przedstawiony jest wizerunek globalnej Północy i globalnego Południa? Jakie cechy przydawane są obszarom należącym do Północy i Południa i zjawiskom tam zachodzącym? Jak przedstawieni są ich mieszkańcy i społeczeństwa? 2 Jak przedstawiony wizerunek Północy i Południa funkcjonuje w szerokim kontekście społecznym, ekonomicznym oraz kulturowym?
Pytania badawcze c.d. 3 4 Jak przedstawiony w podręcznikach obraz zależności globalnych funkcjonuje w świetle wymagań nowej podstawy programowej dotyczących edukacji globalnej w podręcznikach geografii w szkole gimnazjalnej? Czy - a jeśli tak, w jaki sposób - analizowane podręczniki szkolne wpływają na kształtowanie postaw i refleksji nad istnieniem zjawisk i współzależności o charakterze globalnym?
Metodologia Identyfikacja słów kluczy Analiza słów kluczy i ich otoczenia
Dobór próby 1. Analiza list aktualnie obowiązujących podręczników w danej szkole. 2. Różne miasta Polski. 3. I edycja badania uwzględniono wyniki ze 166 szkół gimnazjalnych przy wyborze próby badawczej. 4. II edycja badania uwzględniono wyniki ze 158 szkół gimnazjalnych oraz 116 ponadgimnazjalnych.
Podręczniki poddane analizie Geografia III etap Geografia IV etap WOS III etap WOS IV etap B. Dobosik, A. Hibszer, J. Soja Puls ziemi, Nowa Era J. Kop, M. Kucharska, A. Witek-Nowakowska Świat bez tajemnic, Wyd. Szkolne PWN A. Lechowicz, M. Lechowicz, E. Sulejczak Bliżej geografii WSIP R. Uliszak, K. Wiederman Oblicza geografii zakres podstawowy, Nowa Era B. Lenartowicz, M. Wójcik Czas na goegrafię zakres podstawowy, Wyd. Szkolne PWN (Nowa Era) I. Janicka, A. Kucia, T. Maćkowski Dziś i jutro, Nowa Era E. Dobrzycka, K. Makara Wiedza o społeczeństwie OPERON A. Janicki W centrum uwagi zakres podstawowy, Nowa Era Z. Smutek, J. Maleska Wiedza o społeczeństwie. Odkrywamy na nowo zakres podstawowy, OPERON
Wnioski Trzy główne obszary analizy treści: Wizerunek osób i krajów Zależności globalne Kształtowanie postaw i wartości
Wizerunek osób i krajów Liczne treści o charakterze stereotypowym (uproszczonym) oraz takie, które umacniają istniejące stereotypy. Jednostronne ukazywanie osób, krajów i kontynentów, niewielka liczba odniesień do szerszego kontekstu.
Zależności globalne Wyjaśnianie przyczyn i konsekwencji zjawisk jest jednym z głównych celów edukacji globalnej. Takich wyjaśnień pojawia się w podręcznikach stosunkowo niewiele. Niewiele treści zachęcających młodzież do zastanowienia się, z czego wynika dana sytuacja, mało zachęt do poszukiwania przyczyn i konsekwencji danego zjawiska, brak zachęt to angażowania się.
Kształtowanie postaw i wartości I w tym obszarze pojawiają się uproszczenia, które mogą prowadzić do wzmacniania stereotypów. Odniesienia do kwestii świadomej/odpowiedzialnej konsumpcji. Uczniowie i uczennice mają mało możliwości, by dowiedzieć, w jaki sposób mogliby się zaangażować w jakiekolwiek działania na rzecz innych osób.
Rekomendacja 1 Sugerujemy, aby wszelkie zdjęcia pojawiające się w podręcznikach były zgodne z Kodeksem w sprawie obrazów i wiadomości dotyczących krajów Południa. Dokument dostępny jest na stronie internetowej Grupy Zagranica: http://www.zagranica.org.pl/o-nas/katalog-zasad/kodeks-w-sprawieobrazow-i-wiadomosci-dotyczacych-krajow-poludnia
Rekomendacja 2 Zachęcamy do podawania w podręcznikach źródeł, rozbudowanych bibliografii, również po to by młodzi ludzie mieli możliwość uczenia się korzystania z nich i umieszczania odnośników bibliograficznych w swoich pracach pisemnych.
Rekomendacja 3 W treściach dotyczących dalekich od Polski krajów i kontynentów często obraz rzeczywistości jest uproszczony, a główny akcent kładziony jest na problemy. W związku z tym zalecamy pokazywanie też działań i zjawisk pozytywnych, wskazywanie na realne możliwości dokonywania zmiany, unikanie treści generalizujących, czy uproszczonych.
Rekomendacja 4 Nie powinno się traktować zbiorczo kontynentów czy regionów geograficznych, tym samym pozbawiać ich różnorodności, poszczególnych państw zaś indywidualności. Dzięki uwzględnieniu takiej perspektywy unikniemy uproszczonego i często krzywdzącego obrazu różnych regionów.
Rekomendacja 5 Zachęcamy do jak najczęstszego przedstawiania osób z krajów Południa jako tych aktywnie działających na rzecz rozwoju swoich krajów i poprawy warunków życia. Sugerujemy jak najczęstsze uwzględnianie perspektywy osób mieszkających w krajach Południa pokazanie ich punktu widzenia, ich priorytetów oraz ich spojrzenia na rozwój jest niezwykle pouczającym i wartościowym elementem uczenia się. Jest to też jedno z założeń edukacji globalnej.
Rekomendacja 6 Uważamy, że z rozdziałów poświęconych krajom globalnego Południa młodzież powinna dowiadywać się, jakie są wyzwania całego współczesnego świata, a nie tylko Afryki. Zachęcamy do poświęcenia kilku akapitów tematowi Celów Zrównoważonego Rozwoju, które zostały przyjęte przez ONZ pod koniec 2015 r.
Rekomendacja 7 Zachęcamy do używania języka wrażliwego na różnorodność, poprzez który łatwiej będzie kształtować w młodych osobach postawy antydyskryminacyjne. Odradzamy używanie określeń jednoznacznie stereotypowych, czy wręcz obraźliwych.
Rekomendacja 8 Zalecamy zastąpienie pojęć kraje rozwijające się i kraje rozwinięte, kraje biedne i kraje bogate oraz Trzeci Świat bardziej aktualnymi i adekwatnymi określeniami globalna Północ i globalne Południe, szczególnie że podział na część bogatą i biedną w coraz mniejszym stopniu znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości.
Rekomendacja 9 Sugerujemy opracowanie podrozdziału poświęconego odpowiedzialnej (świadomej) turystyce i w większym stopniu podkreślanie wpływu jednostki na globalne procesy (należy wyjaśniać, jakie znaczenie mają codzienne wybory konsumenckie i świadomość odpowiedzialności za środowisko naturalne).
Rekomendacja 10 Zachęcamy do poświęcania w podręcznikach zarówno na poziomie gimnazjalnym, jak i na poziomie ponadgimnazjalnym więcej miejsca aspektom związanym z kształtowaniem postaw i wartości. Widzimy szkołę jako jedno z kluczowych miejsc, w których może się odbywać taki rodzaj edukacji. Ważne, żeby mogło to następować również za pośrednictwem treści przekazywanych przez podręczniki przedmiotowe.
Zespół badawczy Anna Kulikowska Elżbieta Krawczyk Martyna Markiewicz Ewa Pająk Ważna Ewa Wajda Krzysztof Wiatr Artur Wieczorek Elżbieta Kielak Konsultacja merytoryczna: dr Monika Popow
O projekcie Analiza podręczników została przeprowadzona w ramach dwóch projektów realizowanych w programie Obywatele dla Demokracji, finansowanym z Funduszy EOG: Obywatelski monitoring polskiej współpracy rozwojowej i Obywatelski monitoring polskiej współpracy rozwojowej kontynuacja.