ZASOBY GENOWE I OCENA WYBRANYCH ODMIAN RÓś HISTORYCZNYCH

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: 487-494 ZASOBY GENOWE I OCENA WYBRANYCH ODMIAN RÓś HISTORYCZNYCH Marta Joanna Monder Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania RóŜnorodności Biologicznej PAN, Warszawa Wstęp Kolekcja róŝ Ogrodu Botanicznego CZRB PAN powstała na przełomie lat 1998/1999 [MONDER 1999]. Obecnie zajmuje powierzchnię ponad 2500 m 2 i zgromadzono w niej około 455 obiektów naleŝących do róŝnych grup róŝ. RóŜe historyczne stanowią blisko 111 obiektów, przy czym w niniejszej pracy zaliczono do nich te, które są uprawiane od staroŝytności do czasu zakończenia II Wojny Światowej. Tradycja uprawy róŝ sięga czasów staroŝytnych i wywodzi się prawdopodobnie z Mezopotamii [NOWIŃSKI 1977], a ok. 2000 lat p.n.e. powstały pierwsze rozaria [KRÜSSMANN 1974]. RóŜe mają wyjątkowo bogatą symbolikę w kulturze i religii wielu narodów, są znanym motywem ozdobnym w sztuce i architekturze. Od kilkunastu lat w Polsce kształtuje się tendencja do zakładania ciekawych, bogatych gatunkowo i odmianowo terenów zieleni. RóŜe historyczne mają szerokie zastosowanie, stanowią urozmaicenie w ogrodach i parkach, nadając im specyficzną atmosferę. Najbardziej interesującymi cechami róŝ historycznych są mrozoodporność, podatność na choroby i szkodniki, Ŝywotność krzewów, dekoracyjność oraz wymagania pod względem pielęgnacji. Celem obserwacji prowadzonych w kolekcji jest bliŝsze poznanie tej grupy i moŝliwości ich zastosowania. Kolekcja róŝ historycznych W kolekcji zgromadzono przedstawicieli większości uprawianych i wyhodowanych grup ogrodowych róŝ. Krzewy pozyskano od szkółkarzy polskich, w mniejszym zakresie z ogrodów botanicznych we Francji i Niemczech oraz od szkółkarzy zagranicznych. Najwięcej obiektów reprezentuje róŝe parkowe. Wśród nich znajdują się odmiany z grup znanych juŝ w staroŝytności. Są to: - 5 odmian róŝ damasceńskich (R. damascena MILL.), - 10 odmian róŝ francuskich (R. gallica L.), - 6 odmian róŝ białych (R. alba L.), - 4 odmiany róŝ stulistnych (R. centifolia L.),

488 M.J. Monder - 4 odmiany róŝ mchowych (R. centifolia var. muscosa (AIT.) SCHNEIDER. Wymienione powyŝej róŝe mają kwiaty w barwach od białych, poprzez ró- Ŝowe po karminowe i purpurowe, a kwitną w przewaŝającej większości raz w roku. Spośród dawniej znanych, nielicznych róŝ o Ŝółtych kwiatach w ekspozycji posadzono dwie odmiany róŝy Ŝółtej (R. foetida HERRM) oraz róŝę Harisona (R. harisonii RIVERS.). Odmiany botaniczne i uprawne gatunków występujących naturalnie w Europie, a takŝe sprowadzonych z Azji oraz ich mieszańce międzygatunkowe były często uprawiane. Z tych najdawniej znanych posadzono: - 4 odmiany pochodzące od róŝy gęstokolczastej (R. pimpinellifolia L.), - 2 odmiany róŝy alpejskiej (R. pendulina L.) i róŝy Moyesa (R. moyesii HEMSL. ET E.H. WILSON), - 1 odmianę róŝy frankfurckiej (R. francofurtana MÜNCHH.), róŝy wieczniezielonej (R. sempervirens L.), R. macrantha hort. non DESP., róŝy szczeciniastej (R. setigera MICHX.), róŝy Beggera (R. beggeriana SCHRENK) i róŝy czerwonawej (R. glauca POURR.), - róŝę czteropłatkową, formę oskrzydloną (R. sericea LINDL. subsp. omeiensis fo. pteracantha FRANCH.), - R. elegantula ROLFE fo. persetosa STAPF. W końcu XIX w. hodowcy zainteresowali się róŝą pomarszczoną (R. rugosa THUNB.), sprowadzoną z Azji Zachodniej do Europy w 1796 roku. NaleŜy ona do nielicznych gatunków róŝ powtarzających kwitnienie [KRÜSSMANN 1974]. W kolekcji rośnie 10 jej starych odmian oraz odmiana Max Graf (R. rugosa R. wichuraiana), która przyczyniła się do powstania róŝy Kordesa (R. kordesii WULFF.) i wielu innych odmian róŝ. Innym gatunkiem, z którego powstało wiele róŝ parkowych i okrywowych powtarzających kwitnienie, jest róŝa piŝmowa (R. moschata HERRM.). W kolekcji posadzono 4 odmiany od niej pochodzące. W XIX wieku powstały licznie nowe grupy róŝ. W pojawieniu się wielu z nich udział wzięła sprowadzona z Azji róŝa chińska (R. chinensis JACQ.). Charakteryzowała się odmiennym pokrojem od dotychczas uprawianych róŝ, delikatnymi liśćmi, kwiatami o tzw. szlachetnym kształcie i powtarzaniem kwitnienia. Do jej niekorzystnych cech zaliczyć moŝna niską odporność na mróz i wraŝliwość na wiele chorób [KRÜSSMANN 1974]. W kolekcji rosną 3 jej odmiany: Viridiflora (tzw. zielona róŝa), Mutabilis i Old Blush. Spośród grup powstałych przy udziale form róŝy chińskiej w kolekcji znajdują się przedstawiciele: - 2 odmiany róŝ portlandzkich (R. portlandica WEST.), - 10 odmian róŝ burbońskich (R. borboniana DESP.), - 8 odmian remontantów (R. bifera (POIR) PERS.), - 1 odmiana róŝ Noisetta (R. noisettiana THORY). Wymienione grupy przyczyniły się do wyhodowania pierwszych mieszańców herbatnich (R. thea hybrida) w 1867 roku. Z najstarszych z tej grupy róŝ w kolekcji rosną Mme Caroline Testout z 1890 roku oraz Mme A. Meilland z 1940 roku. Hodowla róŝ pnących rozwinęła się intensywnie na przełomie XIX i XX wieku. W kolekcji zgromadzono 11 odmian pnących sztywnych (rambler) i 9 odmian pnących wiotkich (climber), w tym: - 6 odmian pochodzących od róŝy wielokwiatowej (Rosa multiflora THUNB.), - 8 odmian pochodzących od róŝy Wichury (R. wichuraiana CRÉP.), - 2 odmiany pochodzące od róŝy szczeciniastej (R. setigera MICHX.),

ZASOBY GENOWE I OCENA WYBRANYCH ODMIAN RÓś... 489-1 odmiana Rosa souleiana CRÉP., - 2 odmiany Rosa helenae Rehder et E.H. WILSON. Pierwsze róŝe wielokwiatowe (R. polyantha) powstały w II połowie XIX wieku we Francji, a bukietowe (Rosa floribunda) wyhodowano w Niemczech w I połowie XX wieku [JERZY i in. 1992]. W kolekcji do róŝ historycznych wielokwiatowych (Rosa polyantha) naleŝy znana i powszechnie uprawiana do dziś odmiana The Fairy, hodowli Bentalla z 1932 roku, oraz Orange Triumph KORDESA z 1937. Ponadto rosną zaliczane do grupy mieszańców róŝ wielokwiatowych rabatowych (Rosa polyantha hybrida): Joseph Guy hodowli A. Nonin z 1921 roku i jej sport Dagmar Späth ze szkółki Wirtz & Eicke-Späth z 1935 roku. Materiał i metody W latach 1999-2006 w Ogrodzie Botanicznym CZRB PAN prowadzono obserwacje krzewów róŝ historycznych rosnących na podkładce (Rosa canina i Rosa multiflora) lub na własnych korzeniach. W niniejszej pracy przedstawiono najwaŝniejsze wyniki dla 24 odmian, posadzonych w latach 1998-2003. KaŜdy obiekt reprezentuje 3-7 krzewów (tab. 1). Krzewy posadzono w rozstawie zapewniającej roślinom właściwe warunki wzrostu. W okresie wegetacji krzewów prowadzono zabiegi agrotechniczne wg aktualnie obowiązującej technologii ich uprawy w gruncie. Na zimę krzewy są okrywane kopczykami usypanymi z kory lub ziemi, a odmiany pnące równieŝ słomą. Corocznie notowano uszkodzenia spowodowane przez mróz wg skali zaproponowanej przez ŁUKASIEWICZA [1992] dla roślin niezimozielonych (z wyłączeniem punktów 2, 8 i 9): 0 rośliny nieuszkodzone, 1 ściemniałe wiązki naczyniowe na pędach, ale pączki rozwijają się, 2 przemarznięte pąki kwiatowe, 3 przemarznięte pąki liściowe, 4 przemarznięte wierzchołki pędów jednorocznych, 5 przemarznięte pędy jednoroczne lub Ŝywe tylko ich nasady, 6 przemarznięte równieŝ pędy 2-letnie i starsze, 7 przemarznięte pędy do powierzchni ziemi (śniegu), lecz z nieuszkodzonych części (nasad pędów lub korzeni) wyrastają nowe pędy, 8 pęknięte pnie, 9 zgorzel pnia lub konarów, 10 całkowite przemarznięcie rośliny (brak objawów regeneracji). W latach 2004-2006, w maju, po koniecznym cięciu, oceniano regenerację krzewów wg następującej skali bonitacyjnej: 1 rozwój pąków szybki, równomierny na wszystkich pędach, 2 rozwój pąków szybki, ale nieznacznie nierównomierny, na wszystkich pędach, 3 rozwój pąków wolniejszy, wyraźnie nierównomierny na wszystkich pędach, 4 rozwój pąków wolny, ze znacznymi róŝnicami w rozwoju w początkowym okresie, na nielicznych pędach pąki nie rozwijają się lub po rozwinięciu - zamierają,

490 M.J. Monder 5 rozwój pąków znacznie opóźniony, pąki na wielu pędach nie rozwijają się, a pędy te zamierają częściowo lub całkowicie. RóŜe historyczne wybrane do obserwacji The historical roses selected for observations Tabela 1; Table 1 Odmiana Variety Pochodzenie Origin Hodowca Breeder Rok posadzenia Date of planting Liczba krzewów Number of shrubs American Pillar R. wichuraiana van Fleet 1902 2001 6 Excelsa Walsh 1909 1999 6 Frau Karl Drushki R. bifera Lambert 1901 1999 3 Mme Victor Verdier Verdier 1863 1999 3 Jacques Cartier R. portlandica Moreau-Robert 1868 1999 3 Louise Odier R. borboniana Margottin 1851 1998 3 Martha H. Knudsen 1909 2003 3 Prince Charlez wprow. 1842 2001 3 Variegata di Bologna Bonfiglioli 1909 2001 3 Belle Hermine Rosa gallica Vibert 1830 2002 3 Celestial Rosa alba w uprawie od 1800 2003 3 Hurdalsrose w uprawie od 1858 1999 3 Maiden's Blush w uprawie od 1629 2000 3 Kazanlik R. damascena staroŝytne 2000 7 Rose de Rescht upr. w Iranie 1999 3 Shailer's White Moss R. centifolia fo. muscosa Alba Shailer 1788 2000 3 F. J. Grootendorst R. rugosa de Goey 1918 1998 3 Mrs Anthony Waterer Waterer 1898 2001 3 Persian Yellow R. foetida var. persiana odkryta w Persji w 1837 (J. Willock) 1999 6 Harison's Yellow R. harisonii wprow. 1830 (USA) 1999 7 Poppius R. pimpinellifolia wprow. XIX wieku 1999 6 Polstjärnan R. beggeriana Wasastjärna 1937 1999 3 Lykkefund R. helenae Aksel Olsen 1930 2003 3 Nevada R. moyesii P. Dot 1927 1998 3 Corocznie notowano termin kwitnienia krzewów (datę początku, pełni i końca kwitnienia). W październiku mierzono wysokość wszystkich krzewów za pomocą wykonanej we własnym zakresie drewnianej miarki (1,5 m i 3 m) i obliczano średnią dla odmiany. Notowano uwagi dotyczące pielęgnacji i objawów poraŝenia przez choroby i szkodniki.

ZASOBY GENOWE I OCENA WYBRANYCH ODMIAN RÓś... 491 Wyniki i dyskusja Kilkuletnie obserwacje wykazały, Ŝe większość odmian róŝ historycznych zimuje w warunkach Ogrodu Botanicznego CZRB PAN w Warszawie dobrze, nawet podczas surowych zim [MONDER 2004]. Stopień uszkodzeń notowanych w latach 1999-2006 u badanych odmian róŝ wg skali ŁUKASIEWICZA [1992] przedstawiono w tabeli 2. U większości odmian parkowych notowano minimalne uszkodzenia mrozowe: pędy miały ściemniałe wiązki przewodzące, ale pąki rozwijały się normalnie lub zmarznięte były wierzchołki pędów jednorocznych. Do mniej odpornych naleŝą róŝe pnące: American Pillar, Excelsa. Po mroźnych zimach, ich przemarznięte na całej długości kilkuletnie pędy, wymagały przycięcia u podstawy krzewu. Z przedstawionych odmian mniej odporne na mróz są takŝe remontanty (Frau Karl Drushki, Mme Victor Verdier) oraz róŝe portlandzkie (Jacques Cartier). W czasie zimy 1986/87 w kolekcji róŝ Zakładu Roślin Ozdobnych AR w Poznaniu najlepiej przezimowały odmiany starszego pochodzenia [CZEKALSKI i in. 1990]. Tabela 2; Table 2 Ocena wybranych odmian róŝ historycznych z kolekcji Ogrodu Botanicznego CZRB PAN w Warszawie w latach 1999-2006 Evaluation of selected varieties of historical roses shrubs belonging to the collection of Botanical Garden, Polish Academy of Sciences, Warsaw (1999-2006) Odmiana Variety Uszkodzenia mrozowe 1 Frost damages 1 Przeciętna ocena regeneracji krzewów po zimie 2 Average evaluation of shrubs regeneration after winter 2 Przeciętny okres kwitnienia Average time of flowering Cięcie wiosną/ przekwitłych kwiatów 3 Necessity of cutting in spring/withered blossom 3 Średnia wysokość krzewów (m) Average height of shrubs (m) 1 2 3 4 5 6 American Pillar 4-6 1-3 I-III dek.* +/+ 2,5-3 Excelsa 4-7 1-3 +/+ 2,5-3 Frau Karl Drushki 4-6 2 II dek. VI-I dek. +/+ 1-1,3 Mme Victor Verdier 4-6 2 +/+ 1-1,5 Jacques Cartier 4-5 1 I-III dek. VI +/+ 1-1,2 Louise Odier 4-6 1 II dek. VI-II +/+ 1,5-2 dek. Martha 6 3 +/+ 1-1,7 Prince Charlez 5-6 3 +/+ 1,5-1,7 Variegata di Bologna 4 2 +/+ 1,5-2 Belle Hermine 0-4 1 II dek. VI-I dek. -/- 1-1,3 Celestial 0 1 -/- 0,8-1,2 Hurdalsrose 0-1 1 III dek. V-II dek. VI -/owoce; fruits 2,5-3 Maiden s Blush 0 1 II dek. VI-I dek. -/- 1,5-2 Kazanlik 0-4 1 -/- 1-1,5 Rose de Rescht 0-6 1 +/+ 1,2-1,5

492 M.J. Monder Shailer s White Moss 0 1 II dek. VI-I dek. F. J. Grootendorst 0-4 1 II dek. VI-II dek. Mrs Anthony Waterer 0-4 1 II dek. VI-I dek. Persian Yellow 0-4 1 III dek. V-II dek. VI -/- 1,5-2 -/- 1,6-2 -/- 1,5-1,8 -/- 1,5-1,7 Harison's Yellow 0-4 1 III dek. V-II -/- 1,3-1,5 dek. VI Poppius 0 1 -/owoce; fruits 1,5-2 1 2 3 Polstjärnan 0-2 1 I-III dek. VI -/- 2,5-3 Lykkefund 0 1 III dek. VI-III dek. Nevada 0 1 III dek. V-II dek. VI -/owoce; fruits 1,5-1,7 -/- 2,5-3 Skala uszkodzeń mrozowych dla roślin niezimozielonych wg ŁUKASIEWICZA [1992]; Scale on frost damages for deciduous plants acc. ŁUKASIEWICZ [1992]: 0 - rośliny nieuszkodzone; no damaged plants, 1 - ściemniałe wiązki naczyniowe na pędach, ale pączki rozwijają się; darkened vascular bundles on shoots but the buds develop, 2 - przemarznięte pąki kwiatowe; flower buds frozen, 3 - przemarznięte pąki liściowe; leaf buds frozen, 4 - przemarznięte wierzchołki pędów jednorocznych; one-year-old shoot tips frozen, 5 - przemarznięte pędy jednoroczne lub Ŝywe tylko ich nasady; one-year-old shoots frozen or with living bases only, 6 - przemarznięte pędy 2-letnie i starsze; two and more-year-old shoots frozen, 7 - przemarznięte pędy do powierzchni ziemi (śniegu), lecz z nieuszkodzonych części wyrastają nowe pędy; shoots frozen to the ground (snow) but undamaged parts (shoot or root bases) grow new shoots, 8 - pęknięte pnie; cracked trunks, 9 - zgorzel pnia lub konarów; trunk or branch rot; 10 - całkowite przemarznięcie rośliny (brak objawów regeneracji); entire plant frozen (no sings of regeneration) 1 rozwój pąków szybki, równomierny na wszystkich pędach; quick development of buds, even on all shoots 2 rozwój pąków szybki, nieznacznie nierównomierny na pędach; quick development of buds, uneven on all shoots 3 rozwój pąków wolniejszy, wyraźnie nierównomierny na pędach; slower development of + tak; yes - nie; no * dekada; decade buds, distinctly uneven on all shoots Krzewy, u których przycięcie przemarzniętych pędów wiosną jest konieczne, dobrze odrastają i corocznie osiągają jesienią podobną wysokość właściwą odmianie (tab. 2). U wymagających wiosną dość niskiego cięcia odmian róŝ portlandzkich, wielokwiatowych, remontantów, silne cięcie po przemarznięciu nie ma wpływu na ich późniejszą dekoracyjność. U róŝ pnących, wraŝliwszych na mróz, przycięcie zmarzniętych pędów u podstawy krzewu powoduje brak kwitnienia lub słabe kwitnienie. Kwitnienie róŝ historycznych rozpoczyna się od początku maja do początku lipca i trwa przeciętnie 3-4 tygodnie (tab. 2). Drugie kwitnienie odmian powtarzających z grup burbońskich, damasceńskich i remontantów, rozpoczyna się w sierpniu i trwa do późnej jesieni. Przycięcie kwiatostanów po kwitnieniu jest wskazane dla większości odmian pnących oraz powtarzających kwitnienie (tab. 2). Liczna grupa róŝ historycznych jest wysoce odporna na choroby. Najczęściej pierwsze objawy poraŝenia (czarna plamistość, mączniak prawdziwy) pojawiają się po pierwszym kwitnieniu, w końcu lipca i sierpniu, ale

ZASOBY GENOWE I OCENA WYBRANYCH ODMIAN RÓś... 493 nie powodują znacznych szkód. Przy pogodnej jesieni ulistnienie krzewów utrzymuje się do większych mrozów (XI-XII). Wnioski 1. Większość róŝ historycznych charakteryzuje się długim okresem dekoracyjności krzewów oraz dobrą Ŝywotnością i znaczną odpornością na mróz i choroby. 2. Parkowe i pnące róŝe historyczne wymagają mniej pielęgnacji niŝ przeciętne nowoczesne odmiany tych grup. 3. RóŜe historyczne stanowią cenne uzupełnienie doboru krzewów, zwłaszcza dla załoŝeń zabytkowych i naturalistycznych. 4. RóŜe historyczne stanowią bogaty materiał genetyczny, który moŝe posłuŝyć do hodowli nowych odmian. Literatura CZEKALSKI M., OSZKINIS K., śyła S. 1990. Uszkodzenia mrozowe róŝ powstałe podczas zimy 1986/1987. Ogrodnictwo 1-3: 44-45. JERZY M., śyła S., CZEKALSKI M. 1992. RóŜe. PWRiL, Warszawa: 28, 38-40. KRÜSSMANN G. 1974. Rosen Rosen Rosen. Unser Wissen über die Rose. Verlag Paul Parey. Berlin und Hamburg: 23-38, 72. ŁUKASIEWICZ A. 1992. Zahamowanie rozwoju pąków u niektórych drzew iglastych po surowej zimie 1986/1987 i wynikająca stąd potrzeba uzupełnienia skali przemroŝeń u drzew i krzewów. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów, vol. 1: 55. MONDER M.J. 1999. Kolekcja róŝ Ogrodu Botanicznego PAN w Warszawie. Biuletyn Ogrodów Botanicznych 8: 17-27. MONDER M. J. 2004. Overwintering of historical roses from the collection of the Botanical Garden of the Polish Academy of Sciences in Warsaw after frosty winter 2002/2003. Bulletin of Botanical Gardens 13: 199-207. NOWIŃSKI M. 1977. Dzieje roślin i upraw ogrodniczych. PWRiL, Warszawa: 186-190. Słowa kluczowe: stare róŝe, kolekcja, ocena Streszczenie W kolekcji róŝ Ogrodu Botanicznego CZRB PAN spośród zgromadzonych obecnie 455 obiektów 111 stanowią historyczne, będące przedstawicielami większości uprawianych i wyhodowanych grup ogrodowych róŝ. Do róŝ historycznych zaliczone te, które pojawiły się w uprawie od staroŝytności do czasu zakończenia II Wojny Światowej. Wśród nich znajdują się m.in. odmiany róŝy damasceńskiej (Rosa damascena MILL.), róŝy francuskiej (R. gallica L.),

494 M.J. Monder róŝy białej (Rosa alba L.), róŝy Ŝółtej (R. foetida HERRM), róŝy gęstokolczastej (R. pimpinellifolia L.); odmiany z grup powstałych w XIX wieku, np. burbońskich (R. borboniana DESP.), remontantów (R. bifera (POIR) PERS.). W kolekcji ocenia się uszkodzenia spowodowane przez mróz, notuje termin kwitnienia i wysokość krzewów, uwagi dotyczące pielęgnacji oraz poraŝenia przez choroby i szkodniki. Większość odmian charakteryzuje się długim okresem dekoracyjności krzewów, dobrą Ŝywotnością i znaczną odpornością na mróz i choroby. Wymagają mniej pielęgnacji niŝ przeciętne nowoczesne róŝe parkowe i pnące. Stanowią cenne uzupełnienie doboru krzewów dla załoŝeń zabytkowych i naturalistycznych oraz bogaty materiał genetyczny do hodowli nowych odmian. GENETIC RESOURCES AND EVALUATION OF SELECTED HISTORICAL ROSES Marta Joanna Monder Botanical Garden - Center for Biological Diversity Conservation of the Polish Academy of Sciences, Warszawa Key words: old roses, collection, evaluation Summary In the collection belonging to Botanical Garden, Polish Academy of Sciences, Warsaw over 455 taxa varieties of roses are gathered. Among them 111 species and varieties are historical roses, which represent the majority of cultivated garden roses. The name historical rose was given to accessions which were cultivated since ancient till the end of World War II. There are among others: damaskus rose (Rosa damascena MILL.), gallica hybrids (R. gallica L.), albas (R. alba L.), yellow rose (R. foetida HERRM), pimpinellifolia hybrids (R. pimpinellifolia L.); varieties of groups created in XIX and XX century e.g. burbons (R. borboniana DESP.), hybrid perpetuals (R. bifera (POIR) PERS.). Within the collection the observations include: frost damages, time of flowering, height of shrubs, remark concerning requirement and symptoms of the diseases and pests. Majority of roses are characterized by a long-period ornament of shrubs, good vigour, high frost resistance; they are also frost and disease resistant. Moreover, historical roses have less requirement than the modern shrub, rambler and climber roses. The historical roses are useful in selection of shrubs particularly for parks, natural and ancient foundations. Dr inŝ. Marta Monder Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania RóŜnorodności Biologicznej PAN ul. Prawdziwka 2 02-973 WARSZAWA e-mail: monder@ob.neostrada.pl