ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ W ŚWIETLE UCHWAŁ SYNODÓW BISKUPA STANISŁAWA KARNKOWSKIEGO Z 1568 I 1579 ROKU

Prawo Kanoniczne 58 (2015) nr 2 KS. JANUSZ GRĘŹLIKOWSKI Wydział Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ W ŚWIETLE UCHWAŁ SYNODÓW BISKUPA STANISŁAWA KARNKOWSKIEGO Z 1568 I 1579 ROKU Treść: Wstęp. 1. Osoba biskupa Stanisława Karnkowskiego. 2. Synody włocławskie biskupa Karnkowskiego narzędziem reformy trydenckiej. 2.1. Synod z 1568 roku. 2.2. Synod z 1579 roku. 3. Reaktywowanie i reorganizacja struktur administracyjnych diecezji. 4. Powołanie do życia seminarium duchownego. 5. Obowiązki i zadania duszpasterskie proboszczów. 6. Przekaz wiary i nauczanie. 7. Sprawowanie i przyjmowanie sakramentów św. 8. Pozostałe akty kultu Bożego, miejsca i czasy święte oraz sprawy liturgiczne. Zakończenie. Wstęp W historyczno-prawnej refleksji nad rolą i znaczeniem polskiego ustawodawstwa partykularnego, które w dużej mierze kształtowało i kształtuje obraz i życie Kościoła w Polsce znaczące miejsce posiada Sobór Trydencki (1545-1563), który w historii Kościoła, diecezji włocławskiej i prawa kanonicznego uznawany jest za punkt zwrotny początkujący wielką i potrzebną reformę, która owocowała prawie do początku XX wieku. Zainicjowane przez Tridentinum dzieło reformy i odnowy Kościoła w Polsce stanowiło złożony i długotrwały proces wymagający od biskupów polskich wielkiego wysiłku i trudu wprowadzenia go w życie Kościołów lokalnych. Wielu biskupów polskich z drugiej połowy XVI i XVII wieku odegrało ważną i znaczącą rolę

116 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [2] w potrydenckiej odnowie i reformie Kościoła polskiego, bowiem to od osoby stojącego na czele diecezji w pierwszym rzędzie zależał proces przyswajania osiągnięć Tridentinum. Dzięki ich wysiłkom ustawodawczym i organizacyjno-duszpasterskim proces recepcji dekretów Soboru Trydenckiego znalazł doskonałe warunki do dalszego rozwoju1. Pierwszym biskupem włocławskim, wtedy kujawsko-pomorskim2, który podjął dzieło potrydenckiej odnowy diecezji był Stanisław Karnkowski (1567-1581) rzecznik wprowadzenia w życie diecezji natychmiastowej reformy trydenckiej, wybitny ustawodawca, reformator, wyrosły i uformowany w atmosferze Soboru Trydenckiego, a późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski (1582-1603)3. Zgodnie z zamierzeniem Trydentu, biskup Karnkowski podjął energiczną i zdecydowaną próbę odnowy diecezji na wielu odcinkach życia religijno-moralnego odbywając w tym celu dwa synody: w 1568 i 1579 r., a także podejmując inne działania prawno-duszpasterskie. Właśnie w nich zogniskowała się działalność reformatorska, 1 W. Góralski, Andrzej Chryzostom Załuski biskup płocki 1692-1698. Wkład w dzieło recepcji reformy trydenckiej, Warszawa 1987, s. 5; zob. J. Kłoczowski, Uwagi wstępne. Chrześcijaństwo polskie XVI-XVIII wieku, w: Kościół w Polsce, t. II, Kraków 1969, s. 39-53. 2 Od początku XII wieku obecną diecezję włocławską nazywano kujawską. Na synodzie prowincjonalnym piotrkowskim w 1551 r. nakazano biskupom tytułować się biskup włocławski i Pomorza. Odtąd, aż do początków XIX stulecia diecezja nosiła nazwę Vladislaviensis et Pomeraniae. W języku polskim nie używano nazwy diecezja włocławsko-pomorska, czy włocławska i pomorska, ale kujawsko-pomorska lub poprawniej kujawska i pomorska. Bogata i trudna historia diecezji włocławskiej obejmuje cztery zasadnicze okresy: kruszwicki (od początków do 1123 r.), kujawsko pomorski (1123 1818), kujawsko kaliski (1818 1925) i włocławski (od 1925 r. Zob. Rocznik Diecezji Włocławskiej, Włocławek 1991, s. 31-33; S. Librowski, Wizytacje diecezji włocławskiej, Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne 8(1964) cz. I, t. 1, z. 1, s. 29. 3 Zob. J. Gręźlikowski, Wkład biskupa Stanisława Karnkowskiego w dzieło recepcji reformy trydenckiej w diecezji włocławskiej, Prawo Kanoniczne 44(2001) nr 1-2, s. 161-184. Por. M. Kosman, Między ołtarzem a tronem. Poczet prymasów Polski, Poznań 2000, s. 135-141.

[3] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 117 zorientowanego m.in. ku odnowie duszpasterstwa, troskliwego rządcy diecezji. Odnosiła się ona głównie do reaktywowania i reorganizacji struktur administracyjnych diecezji, określenia obowiązków i zadań duszpasterskich proboszczów, przekazu wiary i nauczania, sprawowania i przyjmowania sakramentów, jak i spraw liturgicznych. 1. Osoba biskupa Stanisława Karnkowskiego Stanisław Karnkowski urodził się 10 maja 1520 r. w Karnkowie w ziemi dobrzyńskiej i pochodził ze starej rodziny herbu Junosza. Jako młodzieniec opuścił dom rodzinny i udał się do swego stryja biskupa Włocławskiego Jana Karnkowskiego, który kierował diecezją kujawsko-pomorską w latach 1531-1538. Jemu to Karnkowski zawdzięcza swoje wykształcenie, bowiem majątek jaki posiadali Karnkowscy nie wystarczyłby na gruntowne i wysokie wykształcenie4. Na skutek choroby swego stryja biskupa, Karnkowski podejmuje studia dopiero po śmierci swego opiekuna, który umiera w grudniu 1537 r. Najpierw studiował od 1539 do 1545 r. na Akademii Krakowskiej, a potem za granicą w Perugii i Padwie, gdzie zakończył swoje studia uzyskaniem doktoratu utriusque iuris5. Wracając do kraju na jakiś okres zatrzymał się w Niemczech w Wittenberdze gdzie zapoznał się z nauką Lutra, czego wynikiem było jego odejście od Kościoła6. Po powrocie ze studiów w 1550 r. został sekretarzem biskupa chełmińskiego, a później włocławskiego Jana Drohojowskiego (1551-1557), a potem w roku 1553 został notariuszem publicznym. W roku 1555 został przyjęty na dwór króla Zygmunta Augusta jako jeden z sekretarzy królewskich. Był to czas największej świetności dworu 4 J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do końca 1821 r., t. III, Poznań 1889, s. 422-423; Zob. H. Kowalska, Karnkowski Stanisław, w: Polski Słownik Biograficzny, pod red. A. Romiszowskiego i J. Rudowskiego, t. XII, Kraków 1935, s. 77. 5 E. Ozorowski, Karnkowski Stanisław. Słownik polskich teologów katolickich (pod red. H. E. Wyczawskiego), t. II, Warszawa 1982, s. 263-264. 6 S. Kętrzyński, Karnkowski Stanisław. Podręczna Encyklopedia Kościelna (pod red. Z. Chełmickiego), t. XIX-XX, Warszawa 1910, s. 354.

118 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [4] królewskiego, związany z humanizmem7. Pobyt na dworze wywarł na Karnkowskim decydujące znaczenie, w tym także ustaliły się i wykrystalizowały jego poglądy, tym razem zgodne z nauką Kościoła. Od podjęcia pracy na dworze królewskim, Karnkowski utrzymuje kontakty listowne z biskupem warmińskim Hozjuszem. W roku 1558 został mianowany kanonikiem kolegiaty wieluńskiej, a także kanonikiem kapituły gnieźnieńskiej8. W roku 1560 zostaje przyjęty jako koadiutor kanonika Dąbrowskiego do kapituły krakowskiej, która w tym czasie uważana była za seminarium dla przyszłych biskupów, a obok uniwersytetu stanowiła najsilniejszy ośrodek walki z reformacją9. W dwa lata później w 1562 r. został Karnkowski kanonikiem kolegiaty warszawskiej, ale po pół roku zrezygnował z niej10. W roku 1564, a więc w 44-tym roku życia, w wigilię Bożego Narodzenia, przyjmuje święcenia kapłańskie z rąk biskupa teodozjeńskiego Stanisława Falęckiego, sufragana i kanonika gnieźnieńskiego, opata sulejowskiego i Ojca Soboru Trydenckiego11. Biskup Falęcki wyświęcił Karnkowskiego kleryka diecezji płockiej za zgodą jego ordynariusza w swoim kościele opackim12. Biografowie Karnkowskiego podają, że ostateczną decyzję o przyjęciu święceń przyjął on pod wpływem rady swego przyjaciela biskupa Hozjusza i nuncjusza papieskiego G. F. Commendoniego13. 23 czerwca 1567 r. król Zygmunt August pisze list do papieża o zatwierdzenie ks. Stanisława Karnkowskiego na biskupa kujawsko- -pomorskiego, w którym stwierdza, że kandydat jest nobilissimis domi suae procreatus parentibus, a także przedstawiając opłakany stan diecezji włocławskiej, który może uleczyć proponowany kandydat, 7 H. Kowalska, Karnkowski Stanisław..., s. 77. 8 J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy..., t. III, s. 423. 9 L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. III, Kraków 1852, s. 108. 10 A. Chmielowski, Życiorys księdza Stanisława Karnkowskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego, Warszawa 1884, s. 3. 11 Tamże, s. 86-88. 12 J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, t. III, s. 424. 13 Tamże.

[5] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 119 najbardziej właściwy ze względu na odpowiednie na tej funkcji cnoty i pobożność 14. Biskupem kujawsko-pomorskim czyli włocławskim został mianowany po zmarłym biskupie Mikołaju Wolskim (1562-1567) 1 października 1567 r., a wyświęconym na biskupa został na początku stycznia 1568 r. Biskupem włocławskim był do roku 1581, po czym przeszedł na stolicę gnieźnieńską15. Kierował diecezją włocławską przez czternaście lat przyczyniając się do jej odrodzenia religijno-moralnego i rozkwitu przez swoją pełną troski i gorliwości działalność na polu ustawodawczym, reformatorskim i duszpasterskim. Działalność Karnkowskiego jako biskupa włocławskiego sprawiła, że cieszył się w Kościele polskim większą powagą aniżeli ówczesny prymas Jakub Uchański. Wynikało to zapewne z faktu, iż w okresie reformistycznych osiągnięć trydenckich, biskup Karnkowski należał do najwybitniejszych biskupów polskich. Zasłynął jako oddany reformator Kościoła katolickiego, obrońca wiary i Kościoła przed nasilającą się falą protestantyzmu, krzewiciel oświaty, reformator obyczajów duchowieństwa i wiernych świeckich16. Jeszcze za życia tego ostatniego przewidywano, że Karnkowski zajmie jego miejsce. I rzeczywiście tak się stało. W 1581 r. biskup Stanisław Karnkowski został arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Jako arcybiskup gnieźnieński przewodniczył trzem synodom diecezjalnym i jednemu prowincjalnemu w Piotrkowie w roku 1589. Założył seminarium duchowne we Włocławku w 1569 r. jako biskup włocławski, a jako metropolita gnieźnieńskie w Kaliszu w 1593 r. oraz w Gnieźnie w roku 1601. Tym samym w sposób znaczący przyczynił się do rozwoju kształcenia duchowieństwa i podniesienia jego dyscypliny i obyczajów, jak też dbał o właściwe przygotowanie duchowe i intelektualne adeptów do kapłaństwa. Wspierał też znakomicie tłumaczenie Biblii przez jezuitę Jakuba Wujka. Ostatnie dni życia spędził w Łowiczu 14 Tamże, s. 425. 15 Tamże, s. 421-432; W. Kujawski, Pasterz Kościoła okresu potrydenckiego, Ład Boży 12(1988) s. 6. 16 S. Tymosz, Zbiór biskupa Stanisława Karnkowskiego z 1579 roku, Roczniki Nauk Prawnych 13 (2003) z. 2, s. 55.

120 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [6] w tamtejszym klasztorze bernardynów, gdzie zmarł 8 czerwca 1603 r., po skończeniu 83 lat. Pochowany został w ufundowanym przez siebie kościele jezuitów w Kaliszu17. 2. Synody włocławskie biskupa Karnkowskiego narzędziem reformy trydenckiej Sobór Trydencki wyraźnie wskazał, że podstawowym narzędziem realizacji reformy trydenckiej na szczeblu diecezjalnym mają być synody diecezjalne. W myśl postanowień Soboru synody te miały odbywać się co roku18. W Kościele polskim respektowanie tego przepisu napotykało na wiele trudności. Stąd też synod prowincjalny piotrkowski z 1589 r. złagodził ten obowiązek, ustalając, że synody diecezjalne odbywać się będą co trzy lata. W rzeczywistości i ta norma nie była przestrzegana19. Niewątpliwie musiała istnieć na to zgoda Stolicy Apostolskiej, jeśli nie wyraźna to przynajmniej milcząca, skoro nawet najgorliwsi polscy biskupi rzadziej zwoływali synod niż wymagało tego prawo i nie stosowano kar wobec biskupów zaniedbujących tego obowiązku20. W czasie gdy kończyły się obrady Soboru i po jego zakończeniu we Włocławku rządził podeszły wiekiem i przez to mniej ruchliwy biskup Mikołaj Wolski (1562-1567). Dekrety trydenckie przeszły tu bez większego echa. Biskup Karnkowski obejmując diecezję w 1567 r., starał się to opóźnienie nadrobić21. Zdawał sobie bowiem sprawę, że 17 J. Umiński, Historia Kościoła, t. II, Opole 1960, s. 169-171; W. Kujawski, Pasterz Kościoła..., s. 6. 18 Conc. Trid., sess. XXIV, c. 2 de ref. 19 M. Morawski, Synod diecezjalny w dawnej Polsce, Włocławek 1937, s. 7-8. 20 A. Petrani, Kanonistyka, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce (pod red. M. Rechowicza), t. I Średniowiecze, Lublin 1974, s. 388-389. 21 W trakcie obrad Soboru Trydenckiego w diecezji włocławskiej odbyły się cztery synody: trzy zwołał biskup Andrzej Zebrzydowski (1546-1551) dwa cząstkowe w 1547 i 1550 r. oraz diecezjalny w 1551 r., jeden odbył biskup Jan Drohohojewski (1551-1557) w 1554 r., które jednak nie podjęły sprawy reform. Nie znamy uchwał tych synodów, gdyż nie zachowały się ich statuty i dlatego trudno jednoznacznie ocenić ich charakter i znaczenie. Zob. Z. Chodyński, Statuta synodalia dioecesis

[7] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 121 ze względu na swe położenie i uwarunkowania społeczno-ekonomiczne diecezja była szczególnie narażona na wpływy reformacji. Stąd od samego początku swoich rządów diecezją podjął energiczną próbę odnowy Kościoła włocławskiego na wielu odcinkach jego życia religijno-moralnego i duszpasterskiego odbywając w tym celu między innymi dwa synody diecezjalne. Świadom, że realizacja reformy trydenckiej na szczeblu diecezjalnym zależy od jego osobistego zaangażowania się w proces odnowy duszpasterstwa, jego działania prawno-administracyjne stały się ważnym narzędziem kształtowania nowej rzeczywistości prawnej i duszpasterskiej w diecezji włocławskiej doby potrydenckiej. 2.1. Synod z 1568 roku Wkrótce po objęciu stolicy biskupiej biskup Karnkowski dostrzegając głęboki kryzys w duszpasterstwie oraz zaniedbania w życiu religijno-moralnym duchowieństwa i wiernych, energicznie zabrał się do odnowy i reformy powierzonej mu diecezji. Działania te podjął poprzez zwołanie w pół roku po rozpoczęciu rządów diecezją. Otóż dnia 14 lutego 1568 r. wydał dekret mandatum zwołujący synod diecezjalny do Włocławka ad diem Martis, alies feriam tertiam post Dominicam Reminiscere proximam, czyli na 16 marca 1568 r. Należy zauważyć, że synod ten został zwołany dziewięć lat wcześniej od oficjalnego przyjęcia przez Kościół w Polsce na synodzie prowincjalnym w 1577 r. uchwał soborowych22. Stąd temu gorącemu rzecznikowi odnowy trydenckiej, reformatorowi i niezmordowanemu w swoich przedsięwzięciach ustawodawcy i pasterzowi, diecezja włocławska zawdzięcza rozpoczęcie procesu recepcji reformy trydenckiej i odnowy duszpasterstwa, co łączyło się również z podjęciem działań Wladislaviensis et Pomeraniae, Vladislaviae 1890, s. XXVII, XXVIII; S. Librowski, Synody diecezji włocławskiej, Kronika Diecezji Włocławskiej 50(1967) s. 87. 22 Zob. T. Glemma, M. Banaszak, Przyjęcie reformy trydenckiej w Kościele polskim, w: Historia Kościoła w Polsce (pod red. B. Kumora, Z. Obertyńskiego) t. I, cz. 2, Poznań-Warszawa 1974, s. 173-207; P. Aleksandrowicz, Przyjęcie przez króla i senat uchwał Soboru Trydenckiego w Parczewie w 1564 r., Prawo Kanoniczne 9(1966) nr 3-4, s. 363-381.

122 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [8] zmierzających do dostosowania prawa diecezjalnego do nowego ustawodawstwa powszechnego. Znając reformistyczne dekrety soborowe, pragnął być biskupem na miarę postanowień tego Soboru, podejmując energiczną próbę odnowy diecezji na wielu odcinkach jej życia religijno-moralnego i duszpasterskiego. Głównym celem pierwszego potrydenckiego synodu diecezjalnego, obradującego w dniach 16 i 17 maja 1568 r., było przedstawienie uchwał i dekretów soborowych, ich oficjalne przyjęcie przez diecezję kujawsko-pomorską, czyli włocławską oraz wprowadzenie ich w życie diecezji, co również odnosiło się do odnowienia i ożywienia duszpasterstwa. Owocem obrad synodalnych było 26 zatytułowanych artykułów podzielonych na trzy nie zatytułowane części23. Część pierwsza zawierała wskazania do kogo i w jakim celu uchwalono konstytucje synodalne. Była ugruntowaniem i przekazaniem prawowiernej nauki Kościoła oraz wyjaśnieniem dla duchowieństwa zasad postępowania i życia zgodnego z zasadami prawa trydenckiego. Wzywała do karności i dyscypliny duchowieństwo, zobowiązywała do strzeżenia dóbr kościelnych i właściwego nimi administrowania. Sporo miejsca poświęcił biskup Karnkowski sprawom przygotowania kandydatów do kapłaństwa. Ogłosił zamiar powołania szkoły kształcącej i wychowującej przyszłych kapłanów (seminarium). Określił a jakich funduszy będzie się ona utrzymywała. Akt ten stanowi fundację seminarium duchownego we Włocławku, które w sposób kanoniczny zostało erygowane 16 sierpnia 1569 r.24 Wprowadził jasne przepisy co do beneficjów kościelnych i symonii. Szczegółowo i precyzyjnie określił prawa i obowiązki proboszczów, wikariuszy, zakonników i tych wszystkich, którzy zajmowali się duszpasterstwem25. Druga część dokumentu synodalnego została poświęcona omówieniu niektórych sakramentów i sakramentaliów. Najpierw uchwały 23 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 50-70. 24 W. Kujawski, Pasterz Kościoła..., s. 6. 25 Por. J. Gręźlikowski, Recepcja reformy trydenckiej w diecezji włocławskiej w świetle ustawodawstwa synodalnego, Włocławek 2000, s. 143-144.

[9] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 123 synodu precyzyjnie podawały i wyjaśniały przepisy odnośnie chrztu, potem Eucharystii, sakramentu pokuty i namaszczenia chorych. Bardzo wnikliwie przedstawione zostały przepisy co do sakramentu małżeństwa, a szczególnie co do formy jego zawarcia. Końcowe statuty drugiej części uchwał synodalnych podejmowały temat sakramentaliów26. Ostatnia część dokumentu synodalnego poświęcona została przez prawodawcę obowiązkom duchowieństwa i dyscyplinie kościelnej oraz życiu chrześcijańskiemu w różnych jego przejawach. Biskup wzywał kapłanów do życia świętego, zgodnego z ich powołaniem, wyjaśniał zadania spowiedników i kaznodziejów, zobowiązywał do zakładania szkół, nauczania i wychowywania dzieci i młodzieży. Omawiał zagadnienia postu i jego znaczenia w życiu chrześcijanina podając wykaz postów. Poświęcił także synod wiele miejsca kwestii świąt i świętowania, sodalicji i bractw kościelnych. Ostatnim omawianym zagadnieniem były kary kościelne27. W dość przystępnych i obszernych uchwałach synodalnych biskup Karnkowski przedstawił duchowieństwu i wiernym dokumenty soborowe. Były w nich zawarte zarządzenia ściśle prawne, dyscyplinarne i administracyjne, ale także wyjaśnienia dogmatyczne, przez które Karnkowski pragnął dotrzeć z nieskażona nauką Kościoła do duchowieństwa i różnych grup wiernych. Zobowiązał wszystkich do ich zachowywania, a jednocześnie do wzajemnej braterskiej kontroli. Na synodzie główną uwagę zwrócono przede wszystkim na sprawy i problemy duszpasterskie w diecezji, jego ożywienie i odnowę życia religijno-moralnego. Zawartemu w artykułach materiałowi należy przyznać znaczny stopień systematyczności, a także przejrzystości, co powodowało, że uchwały synodalne były zrozumiałe dla duchowieństwa i wiernych. Synod ten był jednym z najważniejszych wydarzeń w procesie recepcji Tridentinum, a o jego wadze świadczy fakt, że był on punktem odniesienia dla wielu późniejszych synodów diecezji 26 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia, 56-62. 27 Tamże, s. 62-70.

124 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [10] kujawsko-pomorskiej. Uchwały synodu biskup Karnkowski, aczkolwiek nie musiał tego czynić, gdyż nie wymagały tego przepisy prawa powszechnego, wysłał do Rzymu, by tam zostały zaaprobowane. Papież Pius V listem z dnia 22 maja 1568 r. chwalił gorliwość biskupa kujawsko-pomorskiego pisząc: zwołałeś bowiem synod diecezjalny, na którym dołożyłeś starania, ażeby całe duchowieństwo uczyniło wyznanie wiary katolickiej, powołałeś także na podstawie dekretu soborowego seminarium i życzył mu silnej woli i konsekwencji we wprowadzaniu odnowy Kościoła włocławskiego28. Należy podkreślić, że jest to pierwszy synod w historii diecezji włocławskiej, którego uchwały i dokumenty zostały wydane i ogłoszone drukiem w Kolonii u M. Cholina w roku 1572 pod tytułem Constitutiones in dioecesana synodo Wladislaviensis presidente [...] de Stanislao Carcovio episcopo Vladislaviensi29. Tym samym uchwały synodu, jakże ważnego i przełomowego, wytyczającego drogę reformie trydenckiej w diecezji, odnowie duszpasterstwa i życia religijno- -moralnego, stawały się jeszcze bardziej punktem odniesienia zarówno dla duszpasterzy, jak i administracji oraz sądownictwa kościelnego. 2.2. Synod z 1579 roku Drugi swój synod biskup Karnkowski zwołał pismem konwokacyjnym z dnia 20 lutego 1579 r. wydanym w Raciążku. Zwołał on wszystkich zobowiązanych do udziału w obradach synodalnych na dzień 28 kwietnia tegoż roku do Włocławka. Karnkowski zwołał ten synod, aby zadośćuczynić wymaganiom dekretu Soboru Trydenckiego o synodach diecezjalnych i aby zapoznać się w wypełnianiem przez duchowieństwo zarządzeń Soboru i synodu diecezjalnego z 1568 r. O zamiarze zwołania i odbycia synodu biskup Karnkowski powiadomił nuncjusza 28 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 79. 29 Wydania tego nie ma w Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku. Znał je i na jego podstawie opublikował statuty synodalne tego synodu Z. Chodyński w swoim zbiorze Statuta synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae, Varsaviae 1890. Nie ma też akt rękopiśmiennych tego synodu w Archiwum Diecezji Włocławskiej.

[11] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 125 apostolskiego w Polsce Giovanniego Andrea Caligariego, prosząc go o przewodniczenie temuż zgromadzeniu30. Nuncjusz jednak ze względu na inne zajęcia nie mógł przybyć na synod. Dokument synodalny nie jest już tak obszerny i dogłębnie opracowany jak poprzedni. Przypominał on w krótkim kompedium główne myśli i dekrety Tridentinum, do których pełnego zachowania biskup raz jeszcze gorąco i usilnie wzywał i zobowiązywał odsyłając do poprzedniego swego synodu, który gruntownie wyłożył i przybliżył doktrynę i prawo soborowe. W swej zasadniczej części synod poświęcony był reformie podupadłej kapituły kruszwickiej św. Piotra i Pawła31. Uchwały synodalne podejmowały następujące tematy: składanie wyznania wiary przez duchownych, uzyskanie aprobaty od biskupa do głoszenia kazań, obowiązek rezydencji oraz posiadania dokumentów Soboru Trydenckiego, Katechizmu Rzymskiego, Brewiarza Rzymskiego i ksiąg do udzielania sakramentów, szczególnie chrztu i małżeństwa oraz Eucharystii i pokuty, zakazu sprzedawania dóbr kościelnych i otrzymywania beneficjum tylko przez posiadających święcenia kapłańskie, noszenie stroju duchownego i prowadzenie życia godnego i moralnego przez duchownych, właściwe funkcjonowanie zakonów w diecezji, sprawy seminarium duchownego powołanego przez biskupa na poprzednim synodzie32. Uchwały synodu, podobnie jak poprzedniego, wiele miejsca poświęcały formacji duchowej i intelektualnej przygotowujących się do święceń, obowiązkom duchowieństwa, szczególnie proboszczów i tych wszystkich którzy zajmowali się duszpasterstwem. Nadto zwracały uwagę i porządkowały struktury życia religijnego i kościelnego diecezji. Były one rozwinięciem oraz pewnego rodzaju dopełnieniem uchwał synodalnych z 1568 r.33 30 Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. XXX. 31 Secunda synodus dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 80. 32 Tamże, s. 80-86. 33 Por. J. Gręźlikowski, Recepcja reformy trydenckiej..., s. 145-146.

126 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [12] Urzędowa kopia uchwał synodalnych została wpisana do Akt Biskupów Kujawskich i Pomorskich. Z niej korzystał ks. Z. Chodyński kiedy redagował treść wszystkich znanych synodów włocławskich opublikowanych we wspomnianych Statuta synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae. Uchwały synodalne zostały poprzedzone spisem zacniejszych uczestników synodu oraz przedstawieniem dekretu zwołującego synod. Obecnie w Archiwum Diecezji Włocławskiej akt tych nie ma. Wzmiankę zaś o synodzie można znaleźć w Acta Capituli Wladislaviensi34. 3. Reaktywowanie i reorganizacja struktur administracyjnych diecezji Kiedy biskup Karnkowski objął diecezję włocławską, czyli kujawsko-pomorską rozciągała się ona długim pasem wzdłuż lewego (zachodniego) brzegu Wisły, w nielicznych miejscach przechodząc na jej brzeg wschodni; zaczynając się na południu od Lubienia, Przedcza i Brdowa, rozciągała się w stronę północy poprzez Włocławek, Kruszwicę, Inowrocław, Bydgoszcz, Pelplin, aż do samych brzegów Bałtyku, do Gdańska, Pucka i Łeby. Obejmowała więc całe Kujawy, wschodnie Pomorze, zwane Pomorzem Gdańskim z ziemią lęborską i bytowską.35 Była podzielona na trzy archidiakonaty: włocławski, kruszwicki i pomorski.36 Posiadała oficjalaty: generalny włocławski, zwany też kujawskim, okręgowy gdański, który stopniowo przekształcił się w generalny, nazywany też pomorskim i okręgowy bydgoski.37 Podzielona była na 14 dekanatów: 7 w części kujawskiej diecezji: włocławski, brzeski, inowrocławski, radziejowski, raciążski, bydgoski i kruszwicki oraz 7 w części pomorskiej: świecki, nowski, 34 Archiwum Diecezji Włocławskiej, Akta Kapituły Katedralnej, Nr 5(219) k. 7. 35 B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939), Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne 19(1969) s. 298-299; I. Subera, Terytorium diecezji włocławskiej i pomorskiej, Warszawa 1962, s. 28-31. 36 S. Librowski, Wizytacje diecezji włocławskiej, s. 65-66. 37 P. Hemperek, Oficjalaty okręgowe w Polsce, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 18(1971) z.5, s. 52-55.

[13] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 127 lęborski, tczewski, pucki, kościerzyński i starogardzki.38 Ważną strukturą w organizacji duszpasterskiej diecezji były też parafie podstawowe formy zorganizowanego życia religijnego. W drugiej połowie XVI wieku (1577 r.) na Kujawach było 118 kościołów parafialnych.39 W części pomorskiej diecezji znajdowało się około 148 kościołów parafialnych. Z ogólnej sumy 266 parafii w 1583 r. lub według innych danych z 272 kościołów, 190 kościołów znajdowało się we władaniu innowierców.40 Zdarzało się, że jeden kapłan musiał obsługiwać dwa lub trzy kościoły.41 Sytuacja zatem nie była optymistyczna, a rozwój protestantyzmu w diecezji nie przebiegał spokojnie, bowiem innowiercy, szczególnie w części pomorskiej diecezji przejmowali kościoły i dominowali swoimi reformatorskimi poglądami i zachowaniami42. Biskup Stanisław Karnkowski w listach do kardynała Hozjusza wyrażał ubolewanie nad stanem diecezji. Za głównego sprawcę tego stanu uważał Andrzeja Prażmowskiego, który, jak pisał wynosił i znosił ministrów, założył szkołę dla dzieci szlacheckich, agitował na reformację mieszkańców miast królewskich w Brześciu, Nieszawie, Radziejowie, Bydgoszczy i Inowrocławiu. Pod jego wpływem szlachta zamykała w swych posiadłościach kościoły, znosiła klasztory, wypędzała księży 43. Pocieszał tylko biskupa fakt, że wśród innowierców kujawskich panowała niezgoda. Nadto poważnym utrudnieniem pracy duszpasterskiej był brak odpowiedniego wykształcenia wśród duchowieństwa oraz niski jego poziom moralny, a także słabe przygotowanie do pracy duszpasterskiej w obliczu oddziaływania innowierców. 38 Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. IX. 39 J. Kłoczowski, Uwagi wstępne. Chrześcijaństwo polskie XVI-XVIII wieku, w: Kościół w Polsce, pr. zb. pod red. J. Kłoczowskiego, t. II, Kraków 1970, s. 281-282; Zob. S. Chodyński, Włocławska diecezja, w: Encyklopedia Nowodworskiego, t. XXXII, Płock 1913, s. 60. 40 Zob. S. Chodyński, Monumenta historica wladislaviensis, t. I, Wladislaviae 1881, s. 24. 41 Tamże, t. VII, Wladislaviae 1887, s. 77-78. 42 J. Kłoczowski, Uwagi wstępne..., s. 39-53. 43 L. Dombek, Reformacja na Kujawach w XVI wieku, Prace Wydziału Nauk Humanistycznych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, seria C, 4(1966) s. 60-61.

128 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [14] Taki stan rzeczy w obliczu rozwijającej się reformacji wymagał głębokiej naprawy i natychmiastowej promulgacji nowych wymogów działalności duszpasterskiej jakie przyniosły uchwały Soboru Trydenckiego i podporządkowania się im oraz zdecydowanego podjęcia ich w zarządzeniach synodalnych. Stąd jak zobaczymy synody biskupa Karnkowskiego realizowały trud poważnej i gruntownej reformy duszpasterstwa, a tym samym podejmowały niejako ofensywną akcję duszpasterską, która nie była jednak łatwą i prostą do przeprowadzenia. Powyższa sytuacja powodowała również, iż Karnkowski opierając się na zastanej sieci dekanalnej podjął próbę uaktywnienia działalności dziekanów, czemu dał wyraz na pierwszym swoim synodzie odbytym 1568 r.44 Powodowane to było tym, iż istniejące dekanaty na czele z dziekanami nie zawsze spełniały swoje zadania, a poprzednicy biskupa Karnkowskiego na stolicy biskupiej niejednokrotnie zaniedbywali mianowanie dziekanów lub też istnieli oni tylko nominalnie. Biskup Karnkowski przypominając polecenie synodu prowincjonalnego warszawskiego z 1561 r., który nakazywał przywrócenie urzędu dziekana w celu czuwania nad karnością, dyscypliną i życiem podległego sobie duchowieństwa,45 reaktywował ich działalność, mianował brakujących dziekanów i zobowiązał ich do zbierania dwa razy w roku kapłanów na kongregacje dekanalne, by tępić wszelkie nadużycia stanu kapłańskiego i wspólnie radzić nad sprawami duszpasterstwa. Podkreślając rolę i znaczenie urzędu dziekańskiego, biskup Karnkowski zobowiązywał dziekanów, aby wyznaczali miejsce zebrań dekanalnych dwa razy w roku i gromadząc duchowieństwo przeegzaminowali ich z nauki i życia oraz przekazywali potrzebne wiadomości z teologii i prawa46. Stworzyło to lepsze i dogodniejsze 44 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 45. 45 I. Subera, Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, Warszawa 1981, s. 106. 46 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 66.

[15] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 129 warunki dla duszpasterskiej kontroli proboszczów przez dziekanów oraz wychodziło naprzeciw odnowie duszpasterstwa, na co zwracał szczególną uwagę Sobór Trydencki. 4. Powołanie do życia seminarium duchownego Bezpośredni związek z odnową duszpasterstwa miało powołanie do życia przez biskupa Karnkowskiego seminarium duchownego we Włocławku, a także podjęcie działań zmierzających do utworzenia seminarium duchownego dla pomorskiej części diecezji w Gdańsku. Zdawał sobie bowiem sprawę, że konieczna jest instytucja kształtująca i przygotowująca przyszłych kapłanów przede wszystkim do pracy w duszpasterstwie. Stąd mając na uwadze dekret Tridentinum Cum adolescentium aetas z dnia 8 maja 1563 r., który zobowiązywał każdą diecezję do posiadania własnego seminarium duchownego,47 nadto dostrzegając pilną potrzebę kształcenia kandydatów do kapłaństwa i ich praktycznego przygotowania do duszpasterstwa, przedstawił zgromadzonym na synodzie w 1568 r. naglącą konieczność założenia seminarium duchownego.48 Określił na ten cel środki materialne na sumę 1000 złotych polskich w stosunku rocznym. Od biskupa Karnkowskiego miała pochodzić kwota 600 złotych, z trzech opactw cysterskich diecezji: Koronowa, Pelplina i Oliwy po 100 złotych oraz wspólnie 100 złotych mieli złożyć trzej prepozyci zakonni kartuski, benedyktynek żarnowieckich i dominikanek żukowskich.49 Za zgodą swej kapituły katedralnej i zebranego na synodzie duchowieństwa, ufundował je 16 marca 1568 r., jako pierwsze na ziemiach tzw. rdzennej Polski, a trzecie w obecnych granicach Polski.50 47 Conc. Trid., sess. XXIII, c. 18 de ref. 48 Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. XIII, 47; Zob. S. Librowski, Czterechsetlecie fundacji Seminarium Włocławskiego (1568-1968), Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 17(1968), s. 179. 49 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. 47. 50 A. Petrani, Nauka prawa kanonicznego w Polsce w XVIII i XIX wieku, Lublin 1961, s. 14-15; zob. S. Librowski, Właściwie, które seminarium w Polsce jest najstarsze?, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 17(1968), s. 185-189.

130 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [16] Fundacja seminarium włocławskiego została zatwierdzona wraz ze statutami synodu 22 maja 1568 r. przez Piusa V.51 Posiadając potwierdzenie fundacji seminarium, po rocznych przygotowaniach i realizacji zaplanowanych na synodzie oraz przewidzianych później środków materialnych, dnia 16 sierpnia 1569 r., na zebraniu generalnym kapituły katedralnej i za jej zgodą, biskup Karnkowski wydał dokument erekcji Seminarium Duchownego we Włocławku.52 W dyspozycji dokumentu erekcyjnego położył ogólne zręby organizacyjne nowej instytucji. Wytyczył kwestie utrzymania seminarium, określił kierownictwo naukowe i wychowawcze, podał precyzyjnie program nauczania.53 Seminarium włocławskie zaczęło funkcjonować zaraz po swej fundacji, a przynajmniej po erekcji. Brak należytego pomieszczenia, zarazy nawiedzające miasto biskupie oraz brak trwałego funduszu na utrzymanie seminarium nie sprzyjały jego rozwojowi. Opaci w Koronowie, Oliwie i Pelplinie oraz przełożeni klasztorów w Kartuzach, Żarnowcu i Żukowie nie wywiązywali się ze swych zobowiązań podpisanych na synodzie w 1568 r.54 Na skutek powyższych trudności i okoliczności nie zdołał biskup rozwinąć, a nawet utrzymać swego dzieła. Przechodząc w roku 1581 na stolicę gnieźnieńską, musiał pozostawić seminarium bez profesorów i alumnów.55 Dostrzegając szerzący się protestantyzm w części pomorskiej diecezji, w wyniku którego zagrożony został nie tylko katolicyzm, ale i polskość tych ziem, pragnął zabezpieczyć miejscowej ludności opiekę duszpasterską przez dostarczenie odpowiednio przygotowanego 51 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. 47; zob. S. Librowski, Czterechsetlecie fundacji..., s. 181. 52 S. Librowski, Czterechsetlecie erekcji Seminarium Włocławskiego (1569-1969), Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne 18(1969), s. 125. 53 Tamże, s. 127; zob. S. Szczeblewski, Seminaria duchowne diecezji włocławskiej, Ateneum Kapłańskie 72(1969), s. 238-239. 54 Secunda synodus dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 82. 55 S. Librowski, Czterechsetlecie fundacji..., s. 183.

[17] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 131 duchowieństwa. Dlatego myślał o stworzeniu fundacji na założenie jeśli nie seminarium, to przynajmniej kolegium jezuickiego w Gdańsku56. Przeniesiony z Włocławka do Gniezna, nie zdołał zrealizować swoich planów. Zdołał tylko przeznaczyć trzecią część alumnów w ufundowanym seminarium włocławskim (8 na 24 alumnów) na potrzeby części pomorskiej diecezji. 5. Obowiązki i zadania duszpasterskie proboszczów Synody biskupa Karnkowskiego, szczególnie pierwszy z 1568 r., dużą wagę przywiązywały do obowiązków duszpasterskich beneficjatów duszpasterzy, głównie proboszczów. W oparciu o zarządzenie Soboru Trydenckiego i konstytucji Piusa IV, wszyscy beneficjaci obejmujący beneficja duszpasterskie zobowiązani byli przy instalacji do złożenia wyznania wiary57. Złożenie publicznego wyznania wiary miało według obydwu synodów urzeczywistniać nieskazitelność wiary u osób duchownych oraz stanowić fundamentalny element budowania wspólnoty Kościoła opartej o soborowy wykład wiary i dyscypliny kościelnej. Następnym elementem owocnego prowadzenia duszpasterstwa były polecenia synodalne wzywające proboszczów i duszpasterzy do rezydencji. To duchowni zdaniem biskupa Karnkowskiego więcej niż inni muszą czuwać, pracować i trudzić się w Winnicy Pańskiej, gdyż są pasterzami. Z tego powodu zobowiązani byli na stale przebywać w swoich parafiach i opuszczać je jak najrzadziej. Winni znać swoich parafian, ofiarować za nich Mszę św., głosić im słowo Boże, szafować sakramenty, budować ich przykładem własnego życia i dobrych dzieł, otaczać ojcowską opieką biednych i potrzebujących oraz rozwijać różne formy kultu Bożego. Wypełnienie tych wszystkich zadań nie byłoby możliwe bez rezydencji duszpasterza, który nie 56 S. Szczeblewski, Seminaria duchowne..., s. 255-256. 57 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. 56-57; Secunda synodus dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 82.

132 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [18] może być najemnikiem opuszczającym swoją trzodę 58. Polecenie to raz jeszcze i to dwukrotnie, tylko w formie krótszej, powtarzał prawodawca synodalny na synodzie w 1579 r.59 Synod z 1568 r. polecał proboszczom co też należało do obowiązków duszpasterskich poznanie heretyków i publicznych grzeszników, zwłaszcza gorszycieli naruszających dni świąteczne, bluźnierców, konkubinariuszy, cudzołożników i lichwiarzy. Byli oni zobowiązani odwodzić ich od zła, a w wypadkach potrzeby, nazwiska tego rodzaju parafian mieli donieść biskupowi60. Do zadań i obowiązków duszpasterskich synod z 1568 r. zaliczał także troskę proboszczów o ludzi biednych, wdowy, sieroty i chorych. W pierwszym rzędzie powinni oni doznawać pomocy duchowej swoich duszpasterzy, a także i materialnej. Gdy zaś sami duszpasterze nie byli w stanie świadczyć takiej pomocy materialnej, winni zachęcić do spełnienia tej powinności chrześcijańskiej osoby zamożniejsze. Specjalną opieką duszpasterską proboszczowie powinni otoczyć pracowników kościelnych, nauczających w szkołach oraz ich rodziny61. Szczególnym zadaniem duszpasterskim proboszczów, według biskupa Karnkowskiego, było otoczenie opieką duszpasterską nauczycieli pracujących w szkołach parafialnych, gdyż to oni przekazywali prawdy wiary i uczyli dzieci i młodzież dobrych obyczajów. Karnkowski stwierdzał w statucie synodalnym z 1568 r. że szkoła jest tym miejscem, gdzie rozstrzyga się przyszłość Kościoła i Rzeczypospolitej. Dlatego w dobie zagrożenia reformacją uczniowie potrzebują nie tyle nauczycieli, co świadków, a szkoła winna być integralną częścią Kościoła 62. Stąd opieka duszpasterska nad uczącymi w szkole 58 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. 51-52. 59 Secunda synodus dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 82-83. 60 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. 52. 61 Tamże, s. 52-53. 62 Tamże, s. 72.

[19] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 133 parafialnej była elementem ważnym. Nadto synod stawiał konkretne wymagania wszystkim uczącym w szkole parafialnej63. 6. Przekaz wiary i nauczanie Bardzo znaczącą dziedziną odnowy duszpasterstwa był przekaz wiary, głównie jej obrona i troska o jej nieskazitelność oraz nauczanie. To od nich zdaniem biskupa Karnkowskiego zależał wzrost poziomu życia religijno-moralnego wiernych diecezji kujawsko- -pomorskiej. Stąd jak wspomniano już na synodzie w 1568 r. w rozdziale De fidei professione et eius forma nakazywał wszystkim kapłanom duszpasterzom złożenie wyznania wiary określając jego formę i sposób64. To samo z jeszcze większym naciskiem czynił na synodzie w 1579 r.65 Professio fidei stanowiło konieczny warunek wszelkiej pracy duszpasterskiej, która winna prowadzić do świętości i strzeżenia depozytu wiary, bowiem jak twierdził biskup Karnkowski wiara jest fundamentem religii, bez której ani Kościół nie ma racji swego istnienia, ani ludzie nie mogą podobać się Bogu, a w naszych czasach trzeba ukazać ludziom w czyich rękach znajduje się prawdziwy skarbiec wiary chrześcijańskiej 66. Celem zachowania czystości depozytu wiary w działaniach duszpasterskich, statut synodalny z 1568 r. nie pozwalał proboszczom dopuszczać do głoszenia kazań tych duchownych, którzy byli podejrzani o herezję czy jej sprzyjanie67. Jednocześnie zabraniał pod karą interdyktu wszystkim 63 Na stanowisko nauczyciela nie wolno było proboszczowi zatrudnić osoby podejrzanej o herezję i prowadzącej niemoralny tryb i styl życia. Każdy kierownik szkoły parafialnej winien być zatwierdzony przez biskupa lub jego oficjała. Nauczyciele musieli składać wyznanie wiary, co stanowiło warunek konieczny do zatrudnienia, a także zobowiązani byli do dobrego przykładu życia w dziedzinie moralności i metod nauczania. Tamże, s. 72-73. 64 Tamże, s. 56-57. 65 Secunda synodus dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 82. 66 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. 39 i 80-81. 67 Tamże, s. 71.

134 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [20] głoszącym słowo Boże korzystania z opracowań heretyckich lub sugerowania się ich wypowiedziami i naukami, bowiem komentarze heretyckie mogą się jedynie przyczynić do upadku słuchających68. Poważnym zagrożeniem dla czystości wiary i efektywności działań duszpasterskich była działalność wędrownych kapłanów, kaznodziejów i egzorcystów, głoszących słowo Boże bez zgody miejscowego biskupa. Stąd na synodzie z 1579 r. zagroził proboszczom, pod karą suspensy, dopuszczania do praktyk duszpasterskich obcych kapłanów, którzy nie mieli na to pisemnej zgody biskupa lub jego wikariusza69. Mając na uwadze wzrost poziomu życia religijno-moralnego wiernych biskup Karnkowski w swoich statutach synodalnych zwracał również uwagę na dziedzinę nauczania religijnego. W pierwszym rzędzie zwracał uwagę na sprawę głoszenia słowa Bożego przez duszpasterzy. W rozdziale De parochorum officio, et aliorum curam animarum habentium wzywał na samym wstępie duszpasterzy do głoszenia zdrowej nauki, wolnej od wszelkiego błędu i herezji, mającej na celu nauczanie prawd wiary i moralności; podkreślał, iż w parze z przepowiadaniem powinien iść odpowiedni poziom życia duchowego nauczających. Treść nauczania kaznodziejskiego winna stanowić całość nauki objawionej zawarta przede wszystkim w Składzie Apostolskim, Modlitwie Pańskiej, Dekalogu i sakramentach św., nadto treścią przepowiadania powinny być według ustawodawcy synodalnego zagadnienia z sakramentologii, a także zobowiązania wypływające z faktu przyjęcia chrztu. Biskup Karnkowski przypominał wielką odpowiedzialność przed Bogiem za wszelkie zaniedbania duchowieństwa w tym względzie, one bowiem gorliwie wykonane będą prawdziwym światłem dla błądzących oraz pobudzą i ożywią skuteczność i owocność pracy duszpasterskiej. Polecał kaznodziejom, aby posługiwali się komentarzami do Pisma Świętego, ale tylko uznanych przez Kościół doktorów, zarówno dawnych, jak i nowszych. Kategorycznie zabraniał korzystania z komentarzy wydanych przez 68 Tamże, s. 72. 69 Secunda synodus dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 84.

[21] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 135 innowierców oraz zabronionych przez indeks rzymski. Nakazywał, aby głoszący słowo Boże zaopatrzyli się w odpowiednie pomoce, tj. książki zawierające wykład wiary katolickiej. Wskazywał na pomocną i konieczną rolę Katechizmu Rzymskiego i postyllę wykład Ewangelii Jakuba Wujka, opracowany w języku polskim, które miały być do diecezji sprowadzone70. Pierwszy synod potrydencki diecezji włocławskiej nakazywał duszpasterzom, aby po skończonym niedzielnym kazaniu głośno razem z wiernymi odmawiali Modlitwę Pańską, Pozdrowienie Anielskie oraz Skład Apostolski, aby w ten sposób wierni mieli okazję i sposobność nauczyć się i zapamiętać te modlitwy. W okresie Wielkiego Postu i Adwentu duszpasterze do powyższych modlitw odmawianych z wiernymi mieli dodawać jeszcze Dziesięć przykazań Bożych oraz spowiedź powszechną71. Ponadto, zgodnie z postulatem Tridentinum, biskup nakładał na głoszących słowo Boże obowiązek pouczania wiernych czym jest Msza święta, jakie zawiera w sobie tajemnice i duchowe owoce oraz wyjaśniania poszczególnych prawd wiary zawartych w Katechizmie Rzymskim, a przede wszystkim dotyczących sakramentów. Nadto kaznodzieje zostali zobowiązani do przypominania wiernym wykazu dni świątecznych z jednoczesną zachętą zmierzającą do godnego ich przeżywania72. Z powyższych zarządzeń synodalnych wynikała troska ustawodawcy o podniesienie wiedzy religijnej wśród wiernych, co miało służyć także odnowie duszpasterstwa. Religijność bowiem wieku XVI bogata była w obrzędy, ale uboga doktrynalnie. Głoszenie kazań miało stanowić zaporę dla sensualizmu religijnego i przyczyniać się do odnowy duszpasterstwa73. W dalszym ciągu statut synodalny biskupa Karnkowskiego z 1568 r. przypominał, iż nikomu poza proboszczami oraz kaznodzieją 70 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae Anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. 57. 71 Tamże, s. 57. 72 Tamże. 73 J. Kracik, Katolicka indoktrynacja doby saskiej w parafiach zachodniej Małopolski, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 20(1973) z. 6, s. 14.

136 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [22] katedralnym i kolegiackimi nie wolno wygłaszać kazań bez uprzedniej aprobaty biskupiej. Kaznodzieje zakonni mogli głosić słowo Boże w kościołach swojego zakonu, po uprzednim jednak okazaniu biskupowi zezwolenia własnych przełożonych. Powyższy zakaz został obwarowany sankcją karną nieokreśloną74. Powyższe zarządzenia zostały skrótowo ponownie przypomniane na synodzie w 1579 r.75 Oprócz nauczania zasad wiary i postępowania poprzez głoszenia słowa Bożego, biskup Karnkowski mając na celu odnowę życia religijno-moralnego i duszpasterstwa, zwracał uwagę na rolę nauczania katechetycznego, które miało stanowić drugą formę nauczania prawd wiary i moralności. Statuty synodalne oby synodów zobowiązywały proboszczów do nauczania, zarówno dorosłych jak i dzieci, pacierza i podstawowych prawd wiary. A zatem przedmiotem tego nauczania miała być: Modlitwa Pańska, Zdrowaś Mario i Skład Apostolski, Dekalog, znaczenie i wartość Mszy świętej, przystępowania do spowiedzi i Komunii świętej oraz podstawy pobożności chrześcijańskiej76. Fundamentem i podstawą tego nauczania miał być Katechizm trydencki. Biskup Karnkowski nakazywał proboszczom nauczać wiernych pacierza i znaku Krzyża po kazaniu w czasie sprawowanej Mszy świętej, natomiast prawd wiary i moralności w czasie każdej sposobności. Polecał także, aby proboszczowie odwiedzali domy powierzonych swojej opiece duszpasterskiej parafian i pilnie interesowali się tym, jaka jest ich wiedza religijna. Nadto mieli obowiązek napominania rodziców, aby lepiej czuwali nad religijną edukacją dzieci77. Zarządzenie biskupa Karnkowskiego miało na celu rozszerzenie nauczania 74 Acta synodi dioecesana Wladislavienae anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia., s. 57. 75 Secunda synodus dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Z. Chodyński, Statuta synodalia., s. 82 83. 76 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia..., s. 56-57; Secunda Synodus Dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Tamże, s. 82-83. 77 Secunda synodus dioecesana Stanislai Karnkowski, Wladislaviae Anno Domini 1579 celebrata, Tamże, s. 83.

[23] ODNOWA DUSZPASTERSKA W DIECEZJI WŁOCŁAWSKIEJ 137 religijnego w zakresie prawd katechizmowych, które było bardzo zaniedbane, co też miało służyć odnowie duszpasterstwa. Nauczanie religijne w szkołach parafialnych to kolejna forma przekazywania prawd wiary i zasad moralności chrześcijańskiej, co także miało swoje znaczenie dla odnowy duszpasterstwa, a o co tak dobitnie apelował Sobór Trydencki78. Nauczanie szerszego ogółu wiernych w tym okresie wynikało przede wszystkim z pojawienia się i gwałtownego rozszerzania reformacji. Pragnąc ożywić wiarę i życie religijno-moralne oraz przywiązanie do Kościoła katolickiego, biskup Karnkowski upatrywał w nich przeciwdziałanie reformacji oraz wzmocnienie katolicyzmu szerokich mas społeczeństwa, a także wzrost uświadomienia religijnego i poziomu kultury chrześcijańskiej, co miało również służyć odnowie duszpasterstwa79. Zdawał sobie sprawę, że narastającym zagrożeniom dla wiary katolickiej ze strony innowierców mogą stawić czoło tylko ludzie wykształceni. Stąd też pragnął, aby szkoły parafialne służyły przede wszystkim praktycznym potrzebom Kościoła, a także wychowaniu chrześcijańskiemu dzieci i młodzieży. Stąd na synodzie z 1568 r., w rozdziale De Scholis, pod groźbą kar kościelnych bliżej nie sprecyzowanych, nakazywał by rządcy kościołów prowadzili szkoły parafialne, troszczyli się o nie i za- 78 Obowiązek zakładania i utrzymania szkół na terenie parafii w całym Kościele Zachodnim nakazał Sobór Laterański IV (1215 r.). Sprawa ta nabrała szczególnej aktualności na forum Soboru Trydenckiego, gdzie zapotrzebowanie na szkoły parafialne znalazło swe odbicie w uchwałach soborowych. Od połowy XVI wieku do pierwotnych celów szkolnej edukacji na stopniu elementarnym dołączono jeszcze jeden motyw: wykształcenie i wychowanie religijno-moralne. Należy pamiętać, że w Polsce szkoła, oprócz szpitala, aż do czasów Komisji Edukacji Narodowej, faktycznie jeszcze znacznie dłużej była agendą parafii, znajdującą się pod bezpośrednią opieką proboszcza oraz nadrzędnych władz kościelnych, które wytyczały linię rozwoju szkolnictwa podczas synodów zarówno prowincjonalnych, jak i diecezjalnych oraz przeprowadzały kontrolę, przede wszystkim podczas wizytacji kanonicznych. Zob. S. K. Olczak, Szkolnictwo parafialne w Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku, Lublin 1978, s. 7. 79 S. K. Olczak, Rola Kościoła w nauczaniu elementarnym w Polsce, Ateneum Kapłańskie 95(1980) z. 3, s. 400; por. D. Olszewski, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Katowice 1982, s. 163.

138 KS. J. GRĘŹLIKOWSKI [24] trudniali w nich odpowiednich nauczycieli. Do ich obowiązków należało nie tylko przekazywanie prawd wiary, ale także uczenie dzieci i młodzieży dobrych obyczajów. Nie tylko przekazywanie wiedzy religijnej, ale również wychowywanie młodego pokolenia do życia zgodnego z nauką Kościoła, jak to określił i podał Sobór Trydencki80. Biskup Karnkowski stwierdzał, że szkoła jest tym miejscem, gdzie rozstrzyga się przyszłość Kościoła i Rzeczypospolitej. Dlatego w dobie zagrożenia reformacją uczniowie potrzebują nie tyle nauczycieli, co świadków, a szkoła winna być integralną częścią Kościoła 81. Stąd na stanowisko nauczyciela nie wolno było zatrudnić osoby podejrzanej o herezję i prowadzącej niemoralny tryb i styl życia. Biskup zarządzał, że nikt nie może być kierownikiem szkoły parafialnej, jeśli nie będzie zatwierdzony przez niego lub jego oficjała. Nadto przypominał i nakazywał nauczycielom, złożenie wyznania wiary, co stanowiło warunek konieczny do zatrudnienia w szkole, a także dobrego przykładu w dziedzinie moralności i pobożności. Nauczającym w szkołach polecał trzymać się wypróbowanych metod nauczania. Zwracał też uwagę, iż ważniejsze jest wyrobienie właściwej postawy wychowanka, niż ilość wiedzy, a więc formacja przed informacją. Powołując się na postanowienia synodu prowincjalnego synod zalecał posługiwanie się w szkołach parafialnych Katechizmem rzymskim82. Odnowie duszpasterstwa i jego ożywieniu miało służyć postanowienie synodalne czyniące kapitułę katedralną odpowiedzialną za całość nauczania w mieście biskupim Włocławku, wskazując na rolę szkoły katedralnej83. Kapituła sprawując troskę nad szkołą, głównie za pomocą kanonika scholastyka, stawiała wymagania wobec uczących, a było ich kilku: rektor, nazywany niekiedy magistrem, bakałarz, też niekiedy zwany magistrem i kantor. Rektor szkoły sam dobierał 80 Acta synodi dioecesanae Wladislaviae anno 1568 per Stanislaum Karnkowski episcopum celebratae, Z. Chodyński, Statuta synodalia, s. 72. 81 Tamże, s. 72. 82 Tamże, s. 72-73. 83 Tamże, s. 72-73; zob. W. Kujawski, Włocławek w czasach nowożytnych i jego dzieje kościelne, w: Włocławek. Dzieje miasta (pod red. J. Staszewskiego), t. I, Włocławek 1999, s. 248.