Zjawisko zmian klimatu - przyczyny i ich konsekwencje, wpływ na klimat Polski. Przeciwdziałanie i adaptacja do zmian klimatu Agnieszka Nykiel Kierownik projektu www.pnec.org.pl Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć Energie Cités 31-016 Kraków, ul. Sławkowska 17 tel./faks: +48 12 429 17 93 e-mail: biuro@pnec.org.pl
Zmiany klimatu kilka faktów Klimat Ziemi od milionów lat podlega ciągłej ewolucji co potwierdzają okresy globalnego ocieplenia i ochłodzenia występujące w przeszłości geologicznej planety; Czynnikami wpływającymi na średnią roczną temperaturę, czy poziom mórz na Ziemi od zawsze były aktywność słoneczna, cykliczne zmiany orbit planety, grubość pokrywy śnieżno-lodowej, a także stężenie aerozoli i gazów cieplarnianych w atmosferze. Dotychczas zmiany temperatury następowały się w tempie ułamka stopnia Celsjusza/tysiące lat lub stulecia. W ostatnich dwóch stuleciach obserwujemy drastyczne przyspieszenie tempa zmian klimatycznych, co jest wynikiem skrócenia tego czasu do okresu dekad. Podstawowym czynnikiem kształtującym tempo zmian klimatycznych jest emisja dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych powstających m.in. podczas eksploatacji paliw kopalnych.
Efekt cieplarniany Ciało niebieskie pozbawione atmosfery pochłania i emituje promieniowanie bezpośrednio ze swojej powierzchni. Atmosfera zaburza ten proces wymiany ciepła, głównie poprzez ograniczenie ilości energii cieplnej wypromieniowywanej z powierzchni planety i dolnych warstw jej atmosfery bezpośrednio w przestrzeń kosmiczną. Efekt cieplarniany jest naturalnym i pożądanym zjawiskiem zachodzącym przy obecności gazów cieplarnianych w atmosferze; Bez atmosfery temperatura na Ziemi wynosiłaby 18 C; Naukowcy podejrzewają, że globalne ocieplenie, podobnie jak kwaśne deszcze, smog, dziura ozonowa są skutkami nadmiernej emisji zanieczyszczeń do atmosfery. W XX wieku średnia globalna temperatura na Ziemi wzrosła o 0,8 C;
Co świadczy o globalnym ociepleniu? Każda z ostatnich trzech dekad była cieplejsza niż wszystkie inne dekady od 1850r. Na półkuli północnej, lata 1983-2012 były prawdopodobnie najcieplejszym 30-leciem w ciągu ostatnich 1400 lat. Tempo podnoszenia się poziomu morza od połowy XIX w. jest większe niż średnie tempo w poprzednich dwóch tysiącleciach. W okresie 1901-2010, średni globalny poziom morza podniósł się o 0.19 [0.17-0.21] m; Masowe topienie kriosfery - w ostatnich dwóch dekadach swoją masę traciły lądolody Grenlandii i Antarktydzie, lodowce górskie cofały się prawie na całym świecie, zmniejszał się zasięg lodu morskiego w Arktyce i wiosennej pokrywy śniegowej na półkuli północnej. Lodowce górskie na wszystkich kontynentach w ciągu 50 lat średnio straciły 20% 30% swojej masy; Wzrost koncentracji dwutlenku węgla, metanu i tlenku azotu w atmosferze do poziomów niespotykanych w ciągu ostatnich 800 000 lat, w tym wzrost ilości CO 2 o 40% względem ery przedprzemysłowej, co jest wynikiem spalania paliw kopalnych i emisji związanych ze zmianami w użytkowaniu gruntów; Wzrost częstotliwości i gwałtowności ekstremalnych zjawisk pogodowych - huraganów i cyklonów, burz i nawalnych deszczy oraz długotrwałych, gorących susz;
Przyczyny zmian klimatu Zmiany parametrów orbity ruchu Ziemi wokół Słońca (w skali czasowej dziesiątek tysięcy lat); Oscylacje oceaniczne, tzn. proces quasi-okresowych wahań procesów wymiany ciepła między atmosferą a oceanem (np. ENSO El Niño Southern Oscillation); Wahania promieniowania słonecznego, zmiany aktywności Słońca (np. określane przez wskaźnik liczby plam słonecznych); Zmiany składu ziemskiej atmosfery (gazy cieplarniane, pyły zawieszone, aerozole); Zmiany właściwości powierzchni Ziemi (współczynnik odbicia, retencja wodna, przepuszczalność powierzchni, użytkowanie terenu, roślinność).
Antropogeniczne przyczyny zmian klimatu Spalanie paliw kopalnych (gazowych, ciekłych i stałych) i rozwój przemysłu; Wylesianie i degradacja powierzchni leśnych (17% światowej emisji CO 2 ); Produkcja cementu (4% światowej emisji CO 2 ); Składowanie odpadów; Zwiększona produkcja rolna i przemysłowe hodowle zwierząt; Transport.
Gazy cieplarniane Gazy cieplarniane - lotne substancje chemiczne, których budowa pozwala na zatrzymywanie i magazynowanie energii cieplnej oraz przekazywanie jej do powierzchni Ziemi w postaci promieniowania podczerwonego. Gazy cieplarniane powstają zarówno w naturalnych procesach przyrodniczych, jak również są wynikiem działalności człowieka. Poszczególne gazy charakteryzują się różnymi zdolnościami pochłaniania promieniowania podczerwonego. 1. Dwutlenek węgla Naturalne źródła emisji: aktywność wulkanów, aktywność życiowa fauny i flory; Antropogeniczne źródła emisji: spalanie paliw kopalnych i gazowych, transport, produkcja cementu i innych substancji z węglanów; Do kumulacji CO 2 w atmosferze dodatkowo przyczynia się wylesianie i ograniczanie powierzchni terenów rolniczych co powoduje mniejszą kumulację węgla w glebie i biomasie; Czas trwałości w atmosferze 7 lat.
Gazy cieplarniane 2. Metan Naturalne źródła emisji: rozkład szczątek roślinnych (bagna, oceany); Antropogeniczne źródła emisji: wydobywanie i spalanie paliw kopalnych, rolnictwo (hodowla bydła, uprawy ryżu), pożary oraz składowanie odpadów; Dwudziestokrotnie większy potencjał cieplarniany (zdolność zatrzymywania ciepła) od CO 2 oraz o wiele niższa żywotność (CO 2 50-200 lat życia w atmosferze, metan ok. 12 lat). 3. Podtlenki azotu Naturalne źródła emisji: rozkład azotanów przez bakterie; Antropogeniczne źródła emisji: odchody zwierząt hodowlanych, spalanie paliw kopalnych, transport, produkcja nawozów i środków chemicznych wymagających użycia azotu; Jedna z najwyższych wartości pod względem zdolności zatrzymywania ciepła - 300 razy większym niż w przypadku dwutlenku węgla. Żywotność w atmosferze 180 lat.
Gazy cieplarniane 4. Freony Antropogeniczne źródła emisji: stosowane powszechnie w XX w. w urządzeniach chłodniczych i klimatyzatorach, w przemyśle elektronicznym, w aerozolach, przy produkcji aluminium, urządzeń gaśniczych; Bardzo wysoki potencjał cieplarniany (nawet kilka tys. razy większy niż CO 2 ); Wysoka trwałość (pozostawanie w atmosferze przez tysiące lat); Na mocy Konwencji Wiedeńskiej oraz Protokołu Montrealskiego następuje stopniowe wycofywanie z produkcji i zużycia ww. substancji (gazów) jako niebezpiecznych dla warstwy ozonowej, aż do całkowitego ich wyeliminowania; 5. Para wodna Naturalne źródła emisji: para jest elementem systemu obiegu wody w przyrodzie, dostaje się do atmosfery w wyniku parowania z powierzchni akwenów i cieków wodnych, parowania lądów, spalania paliw; Jest głównym gazem cieplarnianym, odpowiada za powstawanie około 2/3 naturalnego efektu cieplarnianego. Jej ilość nie zależy od działalności człowieka. Zawartość pary wodnej jest różna w atmosferze Ziemi i zależna od czasu jak i miejsca geograficznego.
Gazy cieplarniane 6. Ozon Naturalne źródła emisji: powstaje elektrycznych w atmosferze naturalnie podczas wyładowań Antropogeniczne źródła emisji: emitowany w trakcie procesów dezynfekcji wody i biologicznej neutralizacji ścieków czy bielenia wielu surowców i półproduktów. Ozon obecny w stratosferze osłabia efekt cieplarniany, bo ogranicza dostęp promieniowania ultrafioletowego do najniższych warstw atmosfery. Ozon obecny w atmosferze potęguje efekt cieplarniany, gdyż absorbuje niektóre zakresy promieniowania zwrotnego Ziemi.
Udział gazów cieplarnianych w efekcie cieplarnianym O3 12% CFC 14% CH4 18% N20 6% CO2 50% GAZ GWP CO 2 1 CH 4 23 N 2 0 296 O 3 2000 CFC-11 CFCl3 4600 CFC-12 CF2Cl2 10600 Wskaźnik GWP (Global Warming Potential) - określa zdolność danego gazu cieplarnianego do zatrzymywania ciepła w atmosferze w odniesieniu do dwutlenku węgla (CO 2 ), traktowanego jako punkt odniesienia.
Najwięksi emitenci CO 2 na świecie Największy udział w zwiększaniu efektu cieplarnianego ma dwutlenek węgla. Aż 30% emisji CO 2 jest wynikiem produkcji energii. http://cache.eb.com/eb/image?id=90500&rendtypeid=4
Tendencje zmian klimatu w Polsce W Polsce systematyczną tendencję do wzrostu temperatury powietrza obserwuje się od końca XIX wieku ze znaczącym wzrostem od roku 1989; Zmiana struktury opadów, głównie w ciepłej porze roku - występowanie gwałtowniejszych krótkotrwałych opadów i w ich następstwie coraz częściej gwałtownych powodzi. Zanikanie opadów poniżej 1 mm/dobę; Większa częstotliwość występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych; Wydłużenie okresu wegetacyjnego; Zmiany częstości występowania mroźnych zim i ciepłych zim.
Przyrodnicze skutki zmian klimatu Topnienie lodowców i lądolodów Antarktydy i Arktyki; Wzrost średniego globalnego poziomu mórz i oceanów o zwiększenie objętości cieplejszych wód oceanicznych; o zatopienie obszarów przybrzeżnych i niektórych wysp; o modyfikacja prądów morskich; Rozmarzanie wiecznej zmarzliny o Uwalnianie do atmosfery dodatkowych ilości metanu i CO 2 ; o Uszkadzanie lokalnej infrastruktury: budynków, dróg, kolei, rurociągów; Nasilenie ekstremalnych zjawisk pogodowych upały, susze, huragany, powodzie;
Przyrodnicze skutki zmian klimatu Zmiana granic występowania stref roślinnych przesuwanie granicy tajgi i tundry oraz powiększanie się obszarów pustynnych i półpustynnych; Zmiany w zakresie stanu i produktywności lasów oraz zasięgu geograficznego niektórych gatunków drzew; Wpływ na wybrzeża i ekosystemy morskie - zjawisko erozji wybrzeża spotęguje się, a istniejące środki ochronne mogą okazać się niewystarczające dla zapobieżenia zalewaniu terenów przybrzeżnych na wielu obszarach; Zmiany w składzie gatunkowym flory i fauny, zagrożenie dla takich gatunków, jak np. niedźwiedzie polarne, foki.
Społeczno-gospodarcze skutki zmian klimatu Występowanie niedoborów wody pitnej w związku z powiększaniem obszarów objętych suszą; Sektor rolnictwa wpływ na zbiory, gospodarkę hodowlaną i lokalizację produkcji: o o o Zmniejszanie powierzchni upraw i obszarów hodowli zwierząt -> spadek produkcji roślinnej i zwierzęcej; Wzrost ryzyka wystąpienia nieudanych zbiorów będący efektem częstszego występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych; Przesuwanie w kierunku północnym granicy upraw niektórych roślin żywieniowych, wcześniejsze wiosenne zasiewy upraw;
Społeczno-gospodarcze skutki zmian klimatu Sektor energetyczny o Zmniejszenie sezonowych różnic w zapotrzebowaniu na energię; o Ryzyko uszkodzenia linii dystrybucyjnych i przesyłowych jako skutek częstszych zjawisk ekstremalnych; o Obniżenie sprawności elektrowni konwencjonalnych z otwartym obiegiem chłodzenia. Sektor turystyczny o szkody w związku ze zmniejszającą się pokrywą śnieżną w górach; o wzrost temperatury powietrza w tradycyjnych obszarach wypoczynku na wybrzeżach ciepłych mórz.
Społeczno-gospodarcze skutki zmian klimatu Zdrowie ludzi o wzrost zachorowań i przypadków śmiertelnych związanych z wzrostem temperatury, zwiększoną ekspozycją na światło słoneczne czy też ekstremalne zjawiska pogodowe: np. nadmierna śmiertelność z powodu upałów, występowanie inwazyjnych nosicieli chorób zakaźnych i rozprzestrzenianie się chorób tropikalnych, np. malarii; o wcześniejszy początek oraz wzrost sezonowej produkcji alergicznych pyłków, zwłaszcza w wysokich i średnich szerokościach geograficznych półkuli północnej. Konflikty polityczne i uchodźcy klimatyczni, pogłębianie ubóstwa; o jako następstwo coraz mniejszych zasobów wody i powierzchni ziem uprawnych; o migracje ludności w poszukiwaniu terenów dotkniętych w mniejszym stopniu skutkami zmian klimatu.
Skutki zmian klimatu prognoza dla Polski Skutki pozytywne: Wydłużenie okresu wegetacyjnego; Skrócenie okresu grzewczego; Wydłużenie sezonu turystycznego w lecie; Skutki negatywne: Niekorzystne zmiany warunków hydrologicznych (nasilenie procesu ewaporacji, dłuższe okresy bezopadowe przerywane gwałtownymi i nawalnymi opadami, obniżanie poziomu wód gruntowych, krótszy czas zalegania pokrywy śnieżnej); Zwiększenie częstotliwości występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych; Nasilenie zjawiska eutrofizacji wód śródlądowych i wód przybrzeża; Zwiększenie zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi w wyniku stresu termicznego; Wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną w porze letniej; Zmniejszenie potencjału chłodniczego elektrowni -> spadek mocy produkcyjnej.
Ramowa Konwencja ONZ w sprawie Zmian Klimatu (UNFCCC) Najważniejszą podstawą prawną do realizacji działań zmierzających do powstrzymania zmian klimatu jest Ramowa Konwencja ONZ w sprawie Zmian Klimatu (UNFCCC), którą podpisano w Rio de Janeiro w 1992 roku na Międzynarodowej Konferencji ONZ dotyczącej Środowiska i Rozwoju (nazywany także Szczytem Ziemi). Głównym celem Konwencji jest taka stabilizacja ilości gazów cieplarnianych w atmosferze, aby nie powodowały one znaczących zmian klimatu, a także ustabilizowanie ich emisji w takim okresie, aby ekosystemy w sposób naturalny mogły się przystosować do zachodzących zmian. Działania zmierzające do powstrzymania zmian klimatu nie mogą zagrażać wytwarzaniu żywności ani zasadom zrównoważonego rozwoju. Traktat określił założenia międzynarodowej współpracy ws. ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Konwencja weszła w życie w 1994 r. po ratyfikacji przez ponad 150 państw. Obecnie stronami Konwencji są 193 kraje. Polska ratyfikowała Konwencję 28 lipca 1994 r. Z czasem ustanowiono odpowiednie protokoły wprowadzające limity emisji.
Protokół z Kioto Protokół z Kioto z 1997 roku jest kluczowym uzupełnieniem Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu i jest on jednym z najważniejszych międzynarodowych instrumentów prawnych mających na celu walkę ze zmianami klimatu. Protokół został przyjęty w trakcie Trzeciej Konferencji Stron Konwencji Klimatycznej w 1997 r. Protokół zajmuje się emisjami sześciu gazów cieplarnianych: dwutlenku węgla (CO 2 ), metanu (CH 4 ), tlenku azotu (N 2 O), fluorowęglowodorów (HFCs), perfluorowęglowodorów (PFCs), sześciofluorku siarki (SF 6 ). Dokument sprecyzował obowiązki stron Konwencji w zakresie ograniczania antropogennych oddziaływań na zmiany klimatu i stanowi znaczny postęp w zakresie walki z globalnym ociepleniem, ponieważ zawiera cele wiążące i ilościowe. Wedle ustaleń zawartych w Protokole, państwa uprzemysłowione do 2012 roku mają obniżyć emisję sześciu gazów cieplarnianych o około 5% w porównaniu do poziomu z roku 1990. Warunkiem wejścia w życie protokołu była jego ratyfikacja przez co najmniej 55 krajów wprowadzających do atmosfery co najmniej 55%
Protokół z Kioto 31 maja 2002 r. Unia Europejska ratyfikowała protokół z Kioto, natomiast wszedł on w życie dopiero 16 lutego 2005 r. po ratyfikacji przez Rosję. Protokół ratyfikowało 141 krajów odpowiedzialnych za 61% globalnej emisji gazów cieplarnianych. Kilka krajów uprzemysłowionych odmówiło ratyfikacji protokołu, w tym m.in. Stany Zjednoczone. Traktat funkcjonujący od 16 lutego 2005 wygasł z dniem 31 grudnia 2012. W 2012 roku podczas konferencji klimatycznej ONZ w Dausze przedłużono Protokół z Kioto. Unia Europejska i Norwegia, Islandia, Monako, Szwajcaria i Liechtenstein zrzeszone w Europejskim Obszarze Gospodarczym zobowiązały się przedłużyć swoje zobowiązania wynikające z Traktatu do roku 2020. Do protokołu przystąpiła też Australia. Rosja, Białoruś i Ukraina nie zgodziły się na przedłużenie okresu obowiązywania protokołu. Z porozumienia wcześniej wycofały się także Kanada i Japonia. W ramach kolejnego okresu obowiązywania protokołu, UE zobowiązała się do redukcji emisji dwutlenku węgla o 20% w stosunku do roku bazowego 2005.
Przeciwdziałanie zmianom klimatu polityka klimatyczno-energetyczna UE Ramy polityki klimatyczno-energetycznej UE wyznacza tzw. pakiet klimatyczno-energetyczny, który: - określa konkretne cele do osiągnięcia w zakresie redukcji zużycia energii i emisji CO 2, - wprowadza mechanizmy mające umożliwić realizację tych celów. Pakiet 3x20% zakłada osiągnięcie do 2020 roku następujących celów: - redukcja emisji gazów cieplarnianych o 20%, - redukcja zużycia energii o 20%, - zwiększenie OZE w ogólnym bilansie energetycznym do 20%. Pakiet 2030 zakłada osiągnięcie do 2030 roku następujących celów: - redukcję emisji gazów cieplarnianych o 40%, - redukcja zużycia energii o 27%, - zwiększenie udziału OZE w ogólnym bilansie energetycznym do 27%. Cele 2030 zostały uzgodnione przez przywódców państw członkowskich UE podczas szczytu w Brukseli w październiku 2014 r., obecnie trwają prace nad przełożeniem ustaleń o charakterze politycznym na akty legislacyjne.
POROZUMIENIE BURMISTRZÓW to najbardziej ambitna inicjatywa gromadząca burmistrzów pionierskich miast i gmin europejskich, którzy zobowiązali się do przekroczenia celów energetycznych Unii Europejskiej 3x20% poprzez zwiększenie efektywności energetycznej oraz zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii na swoim terenie.
Przeciwdziałanie zmianom klimatu Zmiany klimatu są problemem globalnym, jednak każdy może przyczynić się do przeciwdziałania emisji gazów cieplarnianych - nawet małe zmiany mogą wprowadzić duże różnice Ślad węglowy - całkowita suma emisji gazów cieplarnianych wywołanych bezpośrednio lub pośrednio przez daną osobę, organizację, wydarzenie lub produkt. Jest rodzajem śladu ekologicznego. Ślad węglowy obejmuje emisje dwutlenku węgla, metanu, podtlenku azotu i innych gazów cieplarnianych wyrażonych w ekwiwalencie CO 2.
Przeciwdziałanie zmianom klimatu EFEKTYWNE OGRZEWANIE Zadbaj o odpowiednią izolację termiczną domu, uszczelnij drzwi i okna, jeśli to możliwe wykorzystuj odnawialne źródła energii (kolektory słoneczne, panele fotowoltaiczne, biomasa). Utrzymuj odpowiednią temperaturę w mieszkaniu, wykorzystuj termostaty w celu jej regulacji. Nie zastawiaj grzejników meblami, nie traktuj ich jak suszarki na pranie. Wietrz mieszkanie krótko i intensywnie. URZĄDZENIA DOMOWE Wyłączaj urządzenia elektryczne pozostawione w trybie czuwania, używaj listew zasilających z wyłącznikiem. Stosuj tryb oszczędzania energii w komputerze, a jeśli odchodzisz na dłuższą chwilę, wprowadź urządzenie w stan hibernacji. Stosuj urządzenia AGD o wysokiej klasie efektywności energetycznej. Gotuj tylko taką ilość wody, jakiej potrzebujesz. Stosuj garnki nowej generacji wraz z przykrywkami.
Przeciwdziałanie zmianom klimatu OSZCZĘDZANIE WODY Włączaj pralkę i zmywarkę tylko przy pełnym załadunku wybierając odpowiednio dostosowany program. Średnio zabrudzoną odzież pierz w niskich temperaturach, zrezygnuj z funkcji prania wstępnego. Zainstaluj perlatory. Bierz krótki prysznic zamiast kąpieli. Nie zwlekaj z naprawą cieknących kranów. OŚWIETLENIE Korzystaj z energooszczędnych żarówek. Maksymalnie wykorzystuj światło dzienne Wyłączaj światła w pomieszczeniach, w których nikt nie przebywa. Stosuj oświetlenie zewnętrzne z czujnikiem ruchu.
Przeciwdziałanie zmianom klimatu TRANSPORT Poruszaj się rowerem, pieszo, korzystaj z carpoolingu; Stosuj się do zasad ecodrivingu; Regularnie sprawdzaj ciśnienie opon - jeżeli jest ono o 0,5 bara za niskie, Twój samochód może zużywać nawet 2,5% więcej paliwa; Zdejmij bagażnik dachowy. Nawet pusty bagażnik może spowodować wzrost zużycia paliwa i emisji CO2 o nawet 10%; Szybka jazda kosztuje - zwolnij. Jazda z prędkością wyższą niż 120 km/h wymaga 30% więcej paliwa na kilometr niż jazda ok. 80 km/h. Utrzymanie stałej prędkości również powoduje mniejsze zużycie paliwa; Jeśli możesz podróżuj pociągiem emisja CO 2 będzie o 2/3 niższa niż gdybyś podróżował samochodem. ŚWIADOME ZAKUPY Wybieraj urządzenia energooszczędne, produkty poddawane recyklingowi, lokalne i sezonowe produkty żywnościowe oraz samochody charakteryzujące się niskim zużyciu paliwa i poziomie emisji CO 2.
Czym jest adaptacja do zmian klimatu? Adaptacja to zwiększenie odporności społeczeństwa i gospodarki na negatywne skutki obecnych i przewidywanych zmian klimatu Przygotowanie do skutków zmian klimatu obejmuje wiele sektorów gospodarki i dotyczy różnych obszarów działania: m.in. oszczędzanie wody, zmiany w praktykach rolniczych, budowa konstrukcji przeciwpowodziowych, zmiany w służbie medycznej i ochrona gatunków zagrożonych etc.
Kierunki działań adaptacyjnych w Polsce Sektor Gospodarka wodna Energetyka Przykładowe kierunki adaptacji Usprawnienie funkcjonowania sektora w warunkach nadmiaru i niedoboru wody; Dostosowanie systemu energetycznego do wahań zapotrzebowania na energię elektryczną i cieplną, m.in. poprzez wzrost wykorzystania stabilnych niskoemisyjnych źródeł energii i OZE; Strefa wybrzeża Rozbudowa i monitoring systemu ochrony przeciwpowodziowej i zapobieganie degradacji linii brzegowych oraz rozwój monitoringu stref przybrzeżnych;
Kierunki działań adaptacyjnych w Polsce Sektor Przykładowe kierunki adaptacji Rolnictwo Dostosowanie upraw do zmieniających się warunków i wahań termicznych oraz opadowych oraz warunków ekstremalnych; Obszary zurbanizowane i gospodarka przestrzenna Ochrona zasobów wodnych dla celów gospodarczych i bytowych, ochrona korytarzy ekologicznych; Budownictwo Dostosowanie do częstszych, silniejszych wiatrów, ekstremalnych upałów i opadów; Różnorodność biologiczna Utrzymanie obszarów wodnobłotnych i ich odtwarzanie; Lasy Przebudowa drzewostanów leśnych w celu ochrony przed wiatrołomami i szkodnikami;
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ www.pnec.org.pl Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć Energie Cités 31-016 Kraków, ul. Sławkowska 17 tel./faks: +48 12 429 17 93 e-mail: biuro@pnec.org.pl www.euronet50-50max.eu