Dr Krzysztof Chaczko Instytut Pracy Socjalnej Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie Modernizacja systemu pomocy społecznej w Polsce Obecny system pomocy społecznej czerpie doświadczenia z następujących okresów rozwoju ustawodawstwa socjalnego w Polsce: 1. II Rzeczypospolitej; 2. PRL; 3. Ostatnich dwóch dekad III RP. 1. W II Rzeczpospolitej system opieki społecznej funkcjonował w oparciu o Ustawę o opiece społecznej z 16 sierpnia 1923 r., oraz rozporządzeń Prezydenta Polski i Ministra Pracy i Opieki 1. Art. 4 wspomnianej Ustawy mówił, iż obowiązek sprawowania opieki społecznej ciąży na związkach komunalnych, o ile w poszczególnych wypadkach pewne osoby fizyczne lub prawne na mocy przepisów czy innego tytułu prawnego nie są zobowiązane do pokrycia wydatków na niezbędne potrzeby życiowe 2. Oznaczało to, iż poza wyjątkami, związki komunalne a przede wszystkim gminy zobowiązane zostały do finansowania i udzielania opieki społecznej. Realizacja koncepcji usamorządowienia czy ulokalnienienia przedwojennej opieki społecznej (rys. 1) którą współcześnie traktujemy jako nowatorską i do której odwołuje się obecny system pomocy społecznej spotykała się w II RP także z krytyką. W 1938 roku J. Starczewski tak pisał w branżowym czasopiśmie Opiekun Społeczny : Rychło po wydaniu ustawy o opiece społecznej, okazało się, ze doskonała organizacja tej opieki jest tylko teorią. Odciążyło się państwo z wielu obowiązków ( ) Prawie cały ciężar sprawowania opieki społecznej i ponoszenia jej kosztów spadł na barki samorządu, któremu mimo to nie dano żadnych dodatkowych źródeł podatkowych ( ) Gminy, zwłaszcza uboższe, znalazły się w sytuacji tragicznej 3. 1 Zob. Ustawa o opiece społecznej z dnia 16 sierpnia 1923 r. (Dz. U. RP, 1923 r., nr 92, poz. 726); Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 6 marca 1928 r. o rozgraniczeniu obowiązków opiekuńczych związków komunalnych (Dz. U. RP, 1928 r., nr 26, poz. 233); Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 6 marca 1928 r. o opiekunach społecznych i komisjach opieki społecznej (Dz. U. RP, 1928 r., nr 29, poz. 267); Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki z dnia 11 kwietnia 1929 r. w sprawie ustanowienia opiekunów społecznych i sposobu wykonywania przez nich obowiązków (Dz. U. RP, 1929 r., nr 30, poz. 291). 2 Art. 4 Ustawy o opiece społecznej z dnia 16 sierpnia 1923 r. (Dz. U. RP, 1923 r., nr 92, poz. 726). 3 J. Starczewski, Ustawodawstwo o opiece społecznej w Polsce, Opiekun Społeczny 1938, nr 10, s. 3
Rys. 1. System opieki społecznej w II RP (l. 30 XX w.) Departament Opieki Ministerstwo Pracy i Opieki Rada Opieki Wojewódzkie Powiatowe Opiekunowie społeczni Gminne Źródło: M. Bornstein-Łychowska, 10 lat polityki społecznej państwa polskiego, Warszawa 1928, s. 10, oraz ustalenia własne. 2. Okres PRL-u stanowił pod względem instytucjonalnym zaprzeczenie funkcjonowania opieki społecznej w II RP (i nie ma potrzeby wspominania o nim w tym miejscu). Istotny dla dalszych ustaleń jest jednak katalog świadczeń pieniężnych funkcjonujący w tamtym okresie. Pieniężne zasiłki jednorazowe (doraźne) wprowadzano w pierwszych latach powojennych; w 1956 r. pojawiły się zasiłki okresowe a rok później zasiłki stałe 4. W następnych latach, za pomocą zarządzeń i instrukcji ministerialnych, ukształtował się następujący system świadczeń pieniężnych: a) Stałe zasiłki pieniężne dla mężczyzn w wieku 65 lat i kobiet 60 lat i powyżej oraz inwalidów I i II grupy jeżeli osoby te nie pracują, nie są uprawnieni do pobierania renty oraz nie posiadają żadnych środków utrzymania; 4 E. Burawska [bez tytułu], Opiekun Społeczny 1974, nr 2(55), s. 46.
b) Okresowe zasiłki pieniężne dla osób znajdujących się przejściowo w wyjątkowo ciężkich warunkach materialnych (np. utraty lub czasowej niezdolności do pracy jedynego żywiciela; osobom, w których sprawach toczy się postępowanie rentowe lub opuszczającym zakład karny czy rencistom znajdującym się w ciężkich warunkach materialnych, szczególnie wskutek choroby); c) Jednorazowe (celowe) zasiłki pieniężne dla osób wyszczególnionych w powyższych punktach, wypłacane w wypadkach szczególnie uzasadnionych dla zaspokojenia doraźnej potrzeby, a przede wszystkim na zakup żywności, opału, odzieży, bielizny lub niezbędnych sprzętów domowych 5. 3. Struktura pomocy społecznej w III RP (rys. 2) została uformowana przepisami Ustawy o pomocy społecznej z 1990 r., zaś ostatecznie ukształtowała się w 2004 r., kiedy to przyjęto kolejną ustawę w tej materii 6. W wymiarze instytucjonalnym system ten odwołuje się do przedwojennej koncepcji usamorządowienia zaś w konstrukcji świadczeń pieniężnych nawiązuje do rozwiązań powojennych. Po ponad dwóch dekadach funkcjonowania uznano, iż nastąpiła potrzeba modernizacji (przestarzałego) systemu. Wychodząc z założenia, iż skoro obecny model pomocy społecznej miał za główne zadanie łagodzenie społecznych kosztów reform gospodarczych lat 90-tych, to systemowo muszą z nim dominować działania ratownicze a nie aktywizujące 7. Ponadto słusznie stwierdzono, iż Doświadczenia jednostek organizacyjnych pomocy społecznej wskazują na konieczność zintensyfikowania działań w ramach pracy socjalnej. Obecne uwarunkowania organizacyjne uniemożliwiają skuteczne działania pracowników socjalnych, którzy są nadmiernie obciążeni pracami administracyjno-biurowymi ( ) Obecnie w ośrodkach pomocy społecznej 40% kadry stanowią pracownicy socjalni, co pozostaje w sprzeczności z głównym celem pomocy społecznej jakim jest świadczenie pracy socjalnej. 8 5 Zob. Zarządzenie nr 19/3 Ministra Pracy i Opieki z dnia 19 marca 1959 r. w sprawie udzielania pomocy społecznej w formie świadczeń pieniężnych przez właściwe do spraw pomocy społecznej organy prezydiów rad narodowych (Dz. Urz. MPiOS, 1959 r., nr 3, poz. 14); Instrukcja nr 27/64 Ministra Zdrowia i Opieki z dnia 17 sierpnia 1964 r. w sprawie udzielania pomocy społecznej w formie świadczeń pieniężnych przez właściwe do spraw pomocy społecznej organy prezydiów rad narodowych (Dz. Urz. MZiOS, 1964 r., nr 17, poz. 92); Instrukcja nr 5/68 Ministra Zdrowia i Opieki z dnia 29 lutego 1968 r. w sprawie pomocy społecznej w formie świadczeń pieniężnych (Dz. Urz. MZiOS, 1968 r., nr 6, poz. 33). 6 Zob. Ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (Dz. U., 1990 r., nr 87, poz. 506); Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U., 2004 r., nr 64, poz. 593). 7 Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw. Wariant I, Ministerstwo Pracy i Polityki, Warszawa 2014, s. 3-4. 8 Tamże, s. 5.
Rys. 2. System pomocy społecznej w III RP Administracja rządowa Administracja samorządowa Rada Ministrów Ministerstwo Pracy i Polityki Urzędy Marszałkowskie Departament Pomocy i Integracji Starostwa Powiatowe Urzędy Wojewódzkie Rada Pomocy Regionalne Ośrodki Polityki Urzędy Gminne Wojewódzkie Wydziały Polityki Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie Ośrodki Pomocy Pracownicy socjalni Źródło: Opracowanie własne.
Niewątpliwie wprowadzenie zmian systemowych, które zmodyfikują funkcjonowanie systemu pomocy społecznej i spowodują optymalizację adresowania udzielanej pomocy, wydaje się być rzeczą nad wyraz konieczną. Rządowa propozycja modernizacji systemu pomocy społecznej oparta została na realizacji czterech założeń: - Założenie nr 1 Wzmocnienie bezpieczeństwa socjalnego obywateli i rodzin przy jednoczesnym wzroście ich aktywności w rozwiązywaniu własnych problemów i trudności życiowych, poprzez: zmianę celów pomocy społecznej dla nadania priorytetu działaniom profilaktycznym i aktywizującym oraz przeformułowanie katalogu świadczeń pieniężnych i sposobu dostępności do tych świadczeń. - Założenie nr 2 Podniesienie efektywności systemu organizacyjnego pomocy społecznej, poprzez: wprowadzenie nowej struktury organizacyjnej systemu pomocy społecznej na szczeblu gmin i powiatów; wdrożenie do systemu pomocy społecznej niepublicznych podmiotów oraz wprowadzenie do systemu standardów usług socjalnych przy określeniu ich minimalnego oraz optymalnego poziomu. - Założenie nr 3 Wzmocnienie na poziomie gminy i powiatu skuteczności podstawowych narzędzi i instrumentów pracy socjalnej, poprzez: utworzenie nowych specjalności zawodowych pracowników socjalnych oraz wprowadzenie nowych form kontraktu socjalnego, ukierunkowanych na rodzinę oraz lokalną grupę społeczną, zmotywowaną na zmianę. - Założenie nr 4 Zmiany w obszarze instytucjonalnych form pomocy, poprzez: wprowadzenie rozwiązań, które spowodują poprawę funkcjonowania domów pomocy społecznej oraz usprawnią dostęp do świadczeń zdrowotnych udzielanych w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego mieszkańcom domów pomocy społecznej. 9 9 Tamże, s. 5-6.