Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Europa inwestuje w obszary wiejskie Publikacja współfinansowana ze środków Unii

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Europa inwestuje w obszary wiejskie Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju Małe Projekty Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013. Publikacja opracowana przez Gminę Janów. Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Pokaz rycerski Janów gmina pełna atrakcji urajska gmina Janów (ok. 5,9 tys. J mieszkańców) leży w powiecie częstochowskim, na terenie województwa śląskiego. Zajmuje ona płn.-wsch. część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Jej powierzchnia liczy 146 km², z czego na lasy przypada 50%, a na użytki rolne 45%. Pod względem administracyjnym tworzą ją 22 sołectwa, w tym Złoty Potok. Przez gminę biegną drogi krajowe nr 46 (Częstochowa Kielce) i droga wojewódzka nr 793 (Święta Anna Żarki). Do Częstochowy jest stąd 20 km, Katowic 60 km, a do Krakowa 90 km. Miejscowość Janów w II poł. XVII wieku założył Jan Aleksander Koniecpolski i prawdopodobnie wtedy otrzymała ona prawa miejskie. Natomiast ich utrata w 1870 r. była konsekwencją zmian administracyjnych na terenie Królestwa Polskiego pod zaborem rosyjskim. Nie jest jednak wykluczone, że lokacja miasta nastąpiła wcześniej. Za tą ostatnią hipotezą przemawia zachowany odcisk pieczęci wójta- -burmistrza Janowa z 1670 r. Środowisko naturalne gminy tworzą lasy mieszane (m.in. sosna, buk, grab i dąb), wapienne ostańce (378), jaskinie i schroniska skalne (35), źródła krasowe, stawy (22) oraz malownicza dolina rzeki Wiercicy i Pustynia Siedlecka. Pośród lasów i uroczych zakątków odnajdziemy wiele cennych zabytków. Większość z nich leży na terenie Złotego Potoku ( str. 3 i 4). Do ciekawych obiektów należą także kościoły w Janowie i Żurawiu oraz tajemnicze ruiny zamku Ostrężnik. Gmina Janów słynie z dużych, corocznych imprez plenerowych, w tym: Święta Pstrąga, Jurajskiego Lata Filmowego, Pustynnego Pikniku i Dni Gminy Janów. Prawdziwe niespodzianki dla turystów mają w swojej ofercie: Firma Lecholand z Piasku (Zaczarowany Las, Galeria Planet, Jurajska Karawana Konna), Stajnia Wiking w Złotym Potoku (przejażdżki konne) oraz Hotel Kmicic w Złotym Potoku (wypożyczalnia rowerów i sprzętu wodnego). Obok hotelu działa Jurajski Park Linowy. n Zaczarowany Las 2 Wspinaczka w Ostrężniku Pustynia Siedlecka Bogaty świat flory i fauny chronią cztery rezerwaty przyrody oraz Park Krajobrazowy Orlich Gniazd. Przez gminę biegną liczne szlaki piesze (5), ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne (7), trasy rowerowe (8) oraz szlaki konne (3). Jej atrakcyjne tereny przyciągają również grotołazów, miłośników wspinaczki skalnej i sportów motorowych. Punkty informacji turystycznej Urząd Gminy w Janowie ul. Częstochowska 1 tel. 34 327 80 48, www.janow.pl Gminna Biblioteka Publiczna w Janowie ul. Częstochowska 1, tel. 34 366 16 09 Schronisko PTSM w Siedlcu ul. Szkolna 8, tel. 34 327 85 12

Złoty Potok Kościół św. Jana Chrzciciela Osiedle Wały ierwsi ludzie w dolinie Wiercicy pojawili się ok. 80 tys. lat p.n.e. (paleolit P środkowy). Ich kamienne narzędzia zostały odnalezione w Grocie Niedźwiedziej na terenie Złotego Potoku. Natomiast od VIII do XI w. istniało tutaj słowiańskie Osiedle Wały. Jego pozostałością są wały ziemne, leżące na wzgórzu rezerwatu krajobrazowego Parkowe. Jak wskazują najnowsze badania dr Jacka Laberscheka, historyka mediewisty z Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Małopolski Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, początki Potoku sięgają XIII w. Jego założycielami byli rycerze herbu Szreniawa, przybyli na te ziemie z doliny rzeki Szreniawy, będącej lewym dopływem Wisły. To oni zapewne w XIII w. wznieśli i uposażyli miejscowy kościół św. Jana Chrzciciela. Później od nazwy miejscowości przyjęli nazwisko Potockich, która z czasem otrzymała przydomek Złoty (Potok Złoty), a od 2000 r. nosi nazwę Złoty Potok. Złotopotocka gałąź rodu Szreniawitów wywodziła się od Marcina (XIV w.), a ostatnimi jego członkami byli: Jan, Piotr, Serafin i Feliks (XV w.). Jednocześnie od schyłku XIV w. do II połowy XV w. część tych ziem należała do rycerskiego rodu Jelitczyków herbu Jelita. W XV w. obie rodziny posiadały tutaj dwory, wieże obronne, folwarki, karczmy i młyny. W 1477 r., po śmierci ostatniego przedstawiciela męskiej linii Jelitczyków, całość dóbr w drodze wykupu przejęli Potoccy-Szreniawici. I tak powstał ich wielowioskowy klucz majątkowy, który przyczynił się do rozwoju miejscowych ziem. Potoccy - -Szreniawici należeli wówczas do średniozamożnej szlachty i z rzadka piastowali godności w urzędach ziemskich Rzeczypospolitej. Następnie gospodarowali tutaj Silniccy, Korycińscy i Koniecpolscy. Po nich ziemie te przeszły w ręce kurlandzkiego księcia Birona, a dalej Szaniawskich, Pruszaków, Leskich, Skarżyńskich i Cypriana Pintowskiego. W 1851 r. zadłużone dobra Pintowskiego kupił dawny generał napoleoński, hrabia Wincenty Krasiński (1782-1858). Był on ojcem sławnego polskiego pisarza Zygmunta Krasińskiego (1812-1859). Poeta odwiedził tutejszy dworek tylko raz, latem 1857 r. ( str. 9). W latach 1852-1856 gen. Wincenty Krasiński przebudował istniejący obok niego dwór, nazywany też zamkiem, na neoklasycystyczny pałac. Po jego śmierci majątek otrzymał w spadku Zygmunt Krasiński. Później jego właścicielami były dzieci poety syn Władysław, a następnie córka Maria Beatrix Krasińska (od 1877 r.). Po ślubie tej ostatniej z hrabią Edwardem Raczyńskim (1881 r.) złotopotocki pałac rozbudowano i otrzymał on nowy wystrój wnętrz. Wtedy też w Potoku Złotym założono słynną hodowlę ryb łososiowatych, która istnieje po dziś dzień. Nosiwódka przy rynku Dworek-Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego Zygmunt Krasiński 3

Pałac Raczyńskich i dworek (z lewej) Przypałacowy lew 4 Dalsze dzieje miejscowości były związane z Karolem Raczyńskim i Stefanią z Czetwertyńskich, wywodzącą się z ruskiej dynastii Rurykowiczów. Po ich ślubie w 1906 r. przebudowany pałac zyskał nowy blask. Z początkiem XX w. dobra Raczyńskich liczyły ok. 6 tys. hektarów (lasów, pól i łąk). W latach międzywojennych prowadzili oni bardzo bogate życie towarzyskie. Jednym ze znamienitych gości pałacu był m.in. prezydent RP, Ignacy Mościcki ( str. 11). Hrabina Stefania zajmowała się także działalnością oświatowo-wychowawczą. Do jej ochronki dla dzieci w latach 1906-1907 uczęszczał przyszły wielki śpiewak, Jan Kiepura. Po wybuchu II wojny światowej działania obronne prowadził tutaj 74 Pułk Piechoty Armii Kraków (3 i 4 września 1939 r.). Jednym z jego poległych żołnierzy był mjr Jan Wrzosek, szef polskiej ekipy sportowej na olimpiadzie w Berlinie (1936 r.). Pamiątkowy obelisk ku czci majora ustawiono w miejscu wrześniowych walk (na wzgórzu rezerwatu Parkowe ), a jego mogiła znajduje się na złotopotockim cmentarzu. Zaraz po zakończeniu walk Niemcy zajęli pałac, a Raczyńskich wysiedlili do pobliskiego dworku. Okupanci nie czuli się tu jednak zbyt bezpiecznie, bo w okolicznych lasach działały silne oddziały partyzanckie AK, m.in.: Ponurego, Basy, Leona, Losa, Łosia i Twardego. Ten ostatni 9 listopada 1944 r. dokonał śmiałego ataku na Niemców w pobliżu Diabelskich Mostów. W potyczce zginęło jedenastu nieprzyjaciół. W styczniu 1945 r., tuż przed wkroczeniem Rosjan, Niemcy wywieźli z pałacu najcenniejsze dzieła sztuki i sprzęty. Potem to, co zostało, padło łupem żołnierzy rosyjskich i zwykłych szabrowników. Po wojnie na mocy dekretu o reformie rolnej PKWN z 1944 r., Raczyńscy zostali pozbawieni całego majątku, a ich ziemie rozparcelowano. Ostatni sukcesor Pstrągarnia Raczyńskich majątku, hrabia Karol Raczyński, zmarł w Łodzi 29.11.1946 r. Później trumnę z jego ciałem przywieziono do Potoku Złotego i złożono w podziemiach kaplicy grobowej Krasińskich kościoła św. Jana Chrzciciela. Przez ostatnich kilkadziesiąt lat złotopotocki pałac kolejno był siedzibą Technikum Rolniczego, Wojewódzkiego Ośrodka Postępu Rolniczego i Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego. Teraz opuszczony pałac nadal jest własnością skarbu państwa. O jego zwrot ubiega się rodzina Dembińskich, która jest spadkobiercą rodu Raczyńskich. Natomiast zdecydowanie więcej szczęścia miał dawny dworek Krasińskiego. W latach 1985-2007 był on jednym z oddziałów Muzeum Częstochowskiego, a obecnie jest siedzibą Muzeum Regionalnego im. Zygmunta Krasińskiego. Placówkę tę od 2008 r. prowadzi Gmina Janów ( str. 5). n Wystawa Ludzie Miejsca Obyczaje

Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego Dworek i staw Irydion wojnie w dworku mieszkali m.in. Po nauczyciele Technikum Rolniczego, które działało w sąsiednim pałacu Raczyńskich. Następnie istniało tu Muzeum Biograficzne im. Zygmunta Krasińskiego, będące jednym z oddziałów Muzeum Częstochowskiego (1985- -2007). Z początkiem XXI w. zły stan techniczny dworku poważnie zaniepokoił władze gminy Janów. Jednak z prawnego punktu widzenia nie mogły one wydatkować pieniędzy na remont zabytku. Ostatecznie Muzeum Częstochowskie zwróciło dworek Starostwu Powiatowemu w Częstochowie (skarbowi państwa). A to z kolei, umową użyczenia, przekazało go wraz z parcelą w gospodarowanie Gminie Janów (2007 r.). Wystawa stała Goście muzeum podczas 100-lecia OSP w Janowie i Złotym Potoku Po tym fakcie gmina wyremontowała dworek i otworzyła w nim Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego (21.04.2008 r.). Dziś placówka organizacyjnie podlega samorządowi gminnemu. Na zbiory muzeum składa się kilkaset zabytków własnych, które są eksponowane podczas wystaw czasowych. Ponadto placówka ma zabytki stanowiące depozyt Muzeum Częstochowskiego. To one tworzą stałą wystawę pn. Pamiątki po Krasińskich i Raczyńskich. Po 2009 r. muzeum pozyskało też cztery raporty płk. Zygmunta Chmieleńskiego z okresu powstania styczniowego 1863 r. ( str. 12) oraz inne dokumenty i fotografie rodu Raczyńskich ( str. 11, 14 i 15). W tym samym czasie zakupiono także interesujące pozycje kartograficzne i ikonograficzne, związane ze Złotym Potokiem. Muzeum cieszy się bardzo dużą popularnością. Każdego roku odwiedza go kilkanaście tysięcy osób. Poza turystami krajowymi i zagranicznymi (m.in. z Niemiec, Francji, Anglii i Węgier), przyjeżdżają tu liczne grupy dzieci i młodzieży szkolnej. Z myślą o tych ostatnich organizowane są ciekawe lekcje muzealne. Równie interesującą ofertę stanowią kilkudniowe warsztaty muzealne dla miłośników historii i kultury regionu. W 2013 r. muzeum zorganizowało wystawę czasową, upamiętniającą 150. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Z kolei tutejsze obchody XXII Europejskich Dni Dziedzictwa w 2014 r. uświetniły dwie prezentacje pt. Rezydencja Złotopotocka i jej komunikacja ze światem zewnętrznym oraz Historia rezydencji Złotopotockiej na przestrzeni wieków. n Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego Złoty Potok, ul. Kościuszki 11 tel. 34 329 11 62 www.janow.pl Godziny otwarcia: Sezon letni (1.04-31.10) Pn - Pt 9:00-17:00 Sb - Nd 10:00-18:00 Sezon zimowy (1.11-31.03) Pn - Pt 8:00-16:00 Sb - Nd 11:00-15:00 5

6 Opis i plan dworku muzeum worek z ok. 1829 r. leży na terenie zespołu D pałacowo-parkowego (38,5 ha) w płn. części Złotego Potoku. Obiekt ten, znajdujący się nad stawem Irydion, został dobudowany jako oficyna do istniejącego wcześniej dworu (tzw. zamku) Jana Aleksandra Koniecpolskiego z końca XVII w. Później na neoklasycystyczny pałac przebudował gen. Wincenty Krasiński (1852-1856). Otaczający je park, wg projektu Franciszka Szaniora (XIX/XX w.), tworzą m.in. klony, dęby, lipy, brzozy, tulipanowce i wiązy turkiestańskie. W dworku od 2008 r. działa Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego*, będące własnością gminy Janów. Obiekt ten w stylu klasycystycznym jest budynkiem parterowym, murowanym. Wzniesiony na planie czworoboku, posiada dziewięcioosiową elewację frontową, z krótkim skrzydłem od zachodu. W latach 60. XIX w. dobudowano do niego drewnianą werandę na kamiennej podmurówce. Południową fasadę dworku akcentuje ganek z dwoma parami kolumn toskańskich. Jego naczółkowy dach podbity jest gontem. Wnętrza obiektu posiadają drewniane stropy belkowe. Pierwotnie na jego poddasze gospodarcze prowadziły schody zewnętrzne. Jednak po odbudowie dworku z pożaru w 1952 r. zostały one przeniesione do sieni. n * Zabytki prezentowane na zdjęciach folderu (str. 7-10) są własnością Muzeum Częstochowskiego, w depozycie Muzeum Regionalnego w Złotym Potoku. Muzeum Częstochowskie wyraża zgodę na wykorzystanie tych zdjęć przez gminę Janów, dla celów promocyjnych (niekomercyjnych), bez możliwości dalszego ich powielania. Natomiast zabytki przedstawione na zdjęciach w dalszej części folderu (str. 11-15) są własnością Muzeum Regionalnego im. Z. Krasińskiego w Złotym Potoku. Dworek z werandą od strony płd.-zach. Powstanie styczniowe 1863 r. w zbiorach muzeum wystawa czasowa (2014/2015 r.) 16 15 14 13

17 12 Marmurowe popiersia Elżbiety i Zygmunta Krasińskich, portret ich dzieci oraz meble w stylu Ludwika XVI 11 1 Kierunek zwiedzania 9 8 7 10 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Hol muzeum - sień dworku Meble pałacowe Portret gen. Wincentego Krasińskiego Popiersie cesarza Karakalli Piec kaflowy Popiersie Zygmunta Krasińskiego Portret dzieci Krasińskich Popiersie Elżbiety Krasińskiej Portret Elżbiety Krasińskiej Portret dziecięcy Zygmunta Krasińskiego Pianino marki Erard 12 13 14 Obrazy religijne 15 16 17 Portret Marii Czetwertyńskiej Portret Stanisława Czetwertyńskiego Portret Elżbiety Krasińskiej wystawa stała wystawy zmienne pomieszczenia administracyjne Ganek dworku 7

Zwiedzanie muzeum Dworek od strony południowej 8 Hol muzeum 1 Hol muzeum sień dworu W holu muzeum prezentowane są m.in. zdjęcia z polowań, trofea myśliwskie i bogato rzeźbiona ława z ciemnego drewna. Tutaj też znajduje się kasa biletowa oraz stoisko z pamiątkami i wydawnictwami o tematyce jurajskiej (albumy, książki, foldery, pocztówki itd.). Po lewej stronie sieni widzimy drewniane schody, prowadzące na poddasze dworku. 2 Meble pałacowe W pierwszej sali prezentowane są najstarsze meble z poł. XIX w. Wśród nich znajdują się dwie serwantki (wypełnione bibelotami Krasińskich) i stolik intarsjowany. W następnych salach spotkamy XX-wieczne meble pałacowe, w stylu Ludwika XVI. Pałacowe meble i filiżanka Krasińskich 3 Portret gen. Wincentego Krasińskiego Hrabia gen. Wincenty Krasiński (1782-1858) herbu Ślepowron był ojcem wielkiego polskiego poety i dramatopisarza Zygmunta Krasińskiego. Podczas wojen napoleońskich, dowodził m.in. Pierwszym Pułkiem Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesarskiej (1807 r.). Brał udział w bitwach pod Wagram i Berezyną. Był namiestnikiem Królestwa Polskiego (1855-1856). Portret z XIX w. (nieznanego autora) przedstawia generała w stroju kawalera zakonu maltańskiego. 4 Popiersie cesarza Karakalli Marcus Aurelius Karakalla (ur. 4 kwietnia 188 r. n.e) był synem cesarza rzymskiego Septymiusza Sewera. Po śmierci ojca i zabójstwie brata pełnił urząd cesarza w latach 212-217. W akcie zemsty kazał ściąć toporem sławnego prawnika Aemiliusa Papinianusa, gdy ten odmówił napisania wywodu uzasadniającego bratobójstwo. W 217 r. n.e. poniósł śmierć z ręki dowódcy własnych pretorianów. Odlew popiersia z brązu (nieznanego autora) pochodzi z końca XVIII lub pocz. XIX w.

5 Piec herbowy Ten XIX-wieczny piec, zwany herbowym, został przeniesiony do Złotego Potoku z dworku Potockich w Moskorzewie. Jego kafle zdobi kilkadziesiąt średniowiecznych herbów rycerskich, m.in. Topór, Bełty, Trąby, Korczak, Nałęcz i Ostoja. W dolnym rzędzie znajduje się też herb rycerski przedstawiający krzyż równoramienny, tzw. swastykę. Krzyż ten pochodzi z Indii, a jego nazwa powstała z połączenia dwóch słów: Su dobrze i Asti jest. Symbol lewostronnej swastyki nosił m.in. herb Borejko. 6 Popiersie Zygmunta Krasińskiego Zygmunt Krasiński (1812- -1859), obok Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego uważany jest za jednego z największych poetów polskiego romantyzmu (m.in. Nie-Boska komedia i Irydion ). Jego rodzicami byli gen. Wincenty Krasiński i Maria z Radziwiłłów Krasińska. W 1827 r. ukończył liceum warszawskie. Następnie studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Studia przerwał w 1829 r., po czym wyjechał do Szwajcarii. Od tego czasu stale jeździł po Europie, mieszkając w Niemczech, Francji, Włoszech i Szwajcarii. Bywał też na ziemiach polskich, zatrzymując się w Opiniogórze (siedzibie rodowej Krasińskich), Warszawie, Krakowie i Częstochowie. Jego żoną była Elżbieta z Branickich, z którą miał czworo dzieci. W złotopotockim dworku swego ojca gościł tylko raz, latem 1857 r. (29.07.- -22.09.). To wtedy zmarła tu jego czteroletnia córka, Elżbieta (12 września). Dziesięć dni później opuścił kraj i już nigdy do niego nie wrócił. Zygmunt Krasiński zmarł w Paryżu 23 lutego 1859 r. Po śmierci jego ciało złożono w krypcie opiniogórskiego kościoła. W pobliskim pałacu Krasińskich działa obecnie Muzeum Romantyzmu. Autorem marmurowego popiersia z 1856 r. jest włoski rzeźbiarz Pietro Tenerani (1798-1869). 7 Portret dzieci Krasińskich Na portrecie widnieją dzieci Krasińskich, od lewej: Elżbieta, Maria, Zygmunt i Władysław. Elżbieta w wieku czterech lat zmarła podczas pobytu całej rodziny na terenie Potoku w dniu 12.09.1857 r. Przyczyną jej śmierci było uduszenie z powodu wrzodu gardła, którego nie potrafił usunąć miejscowy lekarz. Autorem portretu z poł. XIX w. jest niemiecki malarz Franz Xaver Winterhalter (1805-1873). 8 Popiersie Elżbiety Krasińskiej Elżbieta Krasińska (1820-1876) z domu Branicka była wnuczką gen. Stanisława Szczęsnego Potockiego. Kobieta ta słynęła z wielkiej urody i zamiłowania do malarstwa. W 1843 r. poślubiła Zygmunta Krasińskiego i miała z nim czworo dzieci. Związek ten nie należał do szczęśliwych, czego przyczyną był wieloletni romans poety z Delfiną Potocką. Autorem marmurowego popiersia Elżbiety Krasińskiej z II poł. XIX w. jest polski rzeźbiarz Henryk Stattler. 9 Portret Elżbiety Krasińskiej Elżbieta Krasińska, nazywana w domu Elizą, była o osiem lat młodsza od Zygmunta Krasińskiego. Małżeństwo poety z Elżbietą zostało zawarte pod naciskiem gen. Wincentego Krasińskiego. Zygmunt spotkał się z nią przed ślubem tylko trzy razy. W liście do przyjaciela, Adama Sołtana, z 1838 r. tak opisywał swoje wrażenia: Jej piękność żadnej żądzy nie obudziła we mnie (...) pełna świeżości była dla mnie niczym. Autorem portretu Elżbiety z poł. XIX w. jest niemiecki malarz Franz Xaver Winterhalter (1805-1873). 9

Zwiedzanie muzeum 10 Portret dziecięcy Zygmunta Krasińskiego Przedstawia on Zygmunta Krasińskiego w wieku czterech lat. Ten wielki poeta urodził się w Paryżu 19 lutego 1812 r., a jego ojcem chrzestnym był cesarz Francuzów, Napoleon I Bonaparte. Autorem portretu z 1819 r. jest Louis Rene Letronne (1790-1842). 11 Pianino marki Erard Pianino z I poł. XIX w. zakupił w Paryżu Zygmunt Krasiński. Ozdobione herbem Potockich - Pilawa miało być prezentem dla Delfiny Potockiej. Podobno w wyborze tego instrumentu o kontraltowym tonie uczestniczył sam Fryderyk Chopin. 12 Obraz religijny Ten XVIII-wieczny obraz (nieznanego autora) przedstawia Męczeństwo św. Pelagii z Tarsu, która poniosła śmierć za rządów cesarza Dioklecjana na terenie Azji Mniejszej (III w. n.e.). 13 Obraz religijny Obraz przedstawiający Zwycięstwo Eucharystii nad bałwochwalstwem pochodzi z XVIII w. Jego autor jest nieznany. Stefanii - księżnę Marię Czetwertyńską. Jego autorem jest Mojżesz Leibowski (1876-1942). 16 Portret Stanisława Światopełk Czetwertyńskiego Na obrazie z 1905 r. widnieje postać Stanisława Światopełk Czetwertyńskiego - ojca Stefanii Raczyńskiej. Jego autorem jest Mojżesz Leibowski (1876-1942). 10 Elżbieta i Zygmunt Krasińscy inscenizacja historyczna (2008 r.) Obrazy religijne (nr 13 i 14) oraz meble w stylu Ludwika XVI 14 Obraz religijny Przedstawia on jedną ze scen biblijnych. Autor obrazu z XVIII w. jest nieznany. 15 Portret Mari i z Broel Platerów Światopełk Czetwertyńskiej W 1906 r. nowy właściciel dóbr złotopotockich, Karol Raczyński, poślubił księżnę Stefanię Czetwertyńską. Jej ród wywodził się ze sławnej ruskiej dynastii Rurykowiczów. Obraz ten, pochodzący z początku XX w., przedstawia matkę 17 Portret Elżbiety Krasińskiej Elżbieta Krasińska głęboko przeżywała wieloletni romans Zygmunta z Delfiną Potocką. Trwał on niemal aż do śmierci poety. Jednocześnie obie kobiety zachowywały pozory wielkiej przyjaźni. Autorem XIXwiecznego portretu Elżbiety jest nieznany malarz. n

Pałac Raczyńskich Kronika rodziny Raczyńskich czerwcu 2009 r. jeden z największych polskich domów aukcyjnych W wystawił na licytacji w Warszawie przedwojenną kronikę Raczyńskich oraz zbiór fotografii członków tej rodziny. Szczęśliwym zrządzeniem losu o licytacji dowiedział się dyrektor złotopotockiego muzeum, Andrzej Kuźma, który wziął w niej udział i przebił dwóch pozostałych konkurentów. Dzięki temu zbiory muzeum powiększyły się o wspomnianą kronikę oraz 44 fotografie. Najstarsze z nich wykonano w latach 70. XIX w. Natomiast pozostałe pochodzą z okresu międzywojennego (do 1936 r.) i noszą sygnatury renomowanych atelier europejskich. Na ich odwrotach widnieją dokładne opisy. Edward Raczyński Kronika rodziny Raczyńskich z lat 1929-1936 nie ma charakteru księgi pamiątkowej, jakie prowadzono wtedy w rezydencjach polskiej arystokracji. Jest ona zbiorem wycinków prasowych, zdjęć i druków okazjonalnych, dokumentujących najważniejsze wydarzenia z życia Raczyńskich w przedwojennej Polsce. Na jej kilkudziesięciu stronach widnieją m.in. wklejone zaproszenia z okazji ślubów, chrzcin i rautów oraz stosowne odpowiedzi Raczyńskich pod postacią ręcznie pisanych liścików. Przez kronikę przewijają się nazwiska wielkich mężów stanu, w tym prezydenta RP, Ignacego Mościckiego, oraz przedstawicieli europejskich dworów królewskich. Zbiory muzealne Dowiemy się z niej o herbatkach, na które pani prezydentowa Mościcka zapraszała do Zamku Królewskiego w Warszawie Stefanię Raczyńską, i co podawano do stołu podczas oficjalnych przyjęć w Potoku Złotym. W kronice znajdziemy również podziękowania dla Karola Raczyńskiego, który w latach 1921-23 i 1928-35 pełnił funkcję prezesa Automobilklubu Polskiego. Był on właścicielem pierwszego auta na ziemiach polskich, francuskiego trójkołowca De Dion Bouton (1897 r.). Rok później, w Belgii ustanowił na nim rekord trasy Liège-Maestrich. Zawartość kroniki jest świadectwem sympatii politycznych rodziny Raczyńskich oraz wiernym odbiciem ich codziennego życia. Dla historyków taki dokument to bezcenne źródło informacji. n Otwarcie wystawy Kronika rodzinna Raczyńskich z życia polskiej arystokracji (2009 r.) 11 Karol Raczyński (ok. 1914 r.) Stefania Raczyńska (1895 r.)

Zbiory muzealne Płk Zygmunt Chmieleński (źródło: Wikimedia Commons) Powstanie styczniowe ostać płk. Zygmunta Chmieleńskiego, jednego z najwybitniejszych P dowódców powstania styczniowego cieszyła się uznaniem zarówno Polaków jak i Rosjan. Podstawowymi źródłami, które pozwalają odtworzyć kampanię oddziału płk. Zygmunta Chmieleńskiego w 1863 r. są pamiętniki powstańców m.in. wspomnienia obozowe z roku 1863-64 Zygmunta Napoleon Krzywdy, oraz informacje zawarte w źródłach rosyjskich i w prasie Rządu Narodowego. W tym kontekście dość skąpych przekazów źródłowych raporty Chmieleńskiego znajdujące się w zbiorach muzeum stanowią cenne uzupełnienie źródłowe korespondencji płk. Chmieleńskiego z Rządem Narodowym w Warszawie. Zachowały się cztery raporty sporządzone w obozie powstańczym w Złotym Potoku. Trzy z nich są rękopisami, w tym jeden jest odpisem dokumentu. Natomiast czwarty, najciekawszy pod względem graficznym, został sporządzony przy użyciu tzw. małej poligrafii. Dokumenty datowane na 15 lipca i 1 sierpnia 1863 r. opatrzone są pieczęcią OBÓZ POWSTAŃCÓW W ZŁOTYM POTOKU z podpisem płk. Z. Chmieleńskiego. Ich treść jest powtarzalna. Chmieleński informuje Rząd Narodowy w Warszawie o bitwie, którą stoczył pod Janowem 6-7 lipca 1863 r. Stanowiła ona jednocześnie rozpoczęcie samodzielnej kampanii wojskowej jego oddziału. W tychże informuje również o innych formacjach powstańczych w tym oddziału Oxińskiego. Ponadto zwraca uwagę na sytuację swojego oddziału po bitwie janowskiej. Wydaje się, że najbardziej intrygujący wątek przejawiający się w raportach to opis skarbu Chmieleńskiego. Skarbu zdobytego na Rosjanach w postaci jednego miliona rubli w złocie. Raporty płk. Zygmunta Chmieleńskiego są przykładem oryginalnej korespondencji pomiędzy oddziałami powstańczymi a Rządem Narodowym w Warszawie. Dają one wyobrażenie na obieg dokumentów w dobie powstania styczniowego 1863 r. n Raporty płk. Zygmunta Chmieleńskiego 12

Powstanie styczniowe w prasie francuskiej zbiorach muzeum znajduje się W kilka roczników prasy francuskiej: L`illustration (1863-1864) i Le Monde Illustré (1863-1864). Niektóre wydania gazet zawierają teksty oraz ilustracje, które dokumentują powstanie styczniowe 1863 r. Wśród nich są m.in. bezpośrednie korespondencje z pola walk pomiędzy oddziałami polskimi i rosyjskimi. Relacje z przebiegu kilkudziesięciu bitew i potyczek, w tym pod Pieskową Skałą, o Miechów oraz ataku powstańców na stację kolejową w Czyżynie. Dodatkowe informacje niosą ze sobą biogramy przywódców powstania, m.in. gen. Józefa Hauke-Bosaka. Teksty ilustrują doskonałe ryciny, które są dodatkowym źródłem wiedzy o obu stronach kampanii (taktyka walk, umundurowanie, uzbrojenie itd.). Niektóre są też wyrazem poparcia i sympatii państw Europy zachodniej dla zrywu narodowego Polaków. W rocznicę 150. lecia wybuchu powstania (2013 r.) placówka zorganizowała wystawę zmienną pt. Powstanie styczniowe w zbiorach Muzeum Regionalnego im. Zygmunta Krasińskiego w Złotym Potoku. Jej podstawą były zgromadzone w muzeum zabytki. n Rocznik L`illustration Ryciny z Le Monde Illustré Potyczka z Rosjanami w oklicach Lublina i Bitwa pod Pieskową Skałą (4 5 marca 1863 r.) 13

Zbiory muzealne Testament księcia Stanisława Światopełk Czetwertyńskiego (ojca hrabiny Stefanii Raczyńskiej) ednym z ostatnich nabytków muzeum jest maszynopis protokołu J otwarcia testamentu księcia Stanisława Światopełk-Czetwertyńskiego. Sporządzono go w Grodnie (25 kwietnia 1916 r.) po przeszukaniu biurka i sejfu zmarłego księcia. Świadkami tych czynności, co potwierdzają ich własnoręczne podpisy na dokumencie, byli: Maria Dembińska, Stefania z Czetwertyńskich-Raczyńska, Helena Czetwertyńska, Eustachy Sapieha, S. Dembiński. Z powodu nieobec- ności syna zmarłego, który przebywał wówczas za granicą, protokół zawiera m.in. ustalenia odnoszące się do legalizacji samego testamentu. Ponadto wyszczególnia spis gotówki oraz akcji znalezionych w kasie i biurku zmarłego. Jednocześnie potwierdza ustanowiony przez spadkodawcę podział tzw. gotowizny (pieniędzy) pomiędzy członkami rodziny i jego służbą. Jest to niezwykle rzadko spotykany rodzaj dokumentu w Polsce. n Protokół otwarcia testamentu księcia Stanisława Światopełk-Czetwertyńskiego. Zbiory muzealne Varia Nuty espół nut drukowanych do utworów Z wielkiego poety Zygmunta Krasińskiego (1812-1859), patrona Muzeum Regionalnego w Złotym Potoku oraz wielkiego wieszcza Adama Mickiewicza (1798-1855). Zespół stanowi 6 druków muzycznych: Czy pamiętasz śpiew do wiersza Z. Krasińskiego z Przedświtu przez Maryę Żuk-Skarszewską, Zawsze i wszędzie słowa Zyg- munta Krasińskiego, muzyka Władysława Żeleńskiego, O nie mów o mnie śpiew do wiersza Krasińskiego przez Maryę Żuk-Skarszewską, Władysławowi Noskowskiemu, Dwie pieśni na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu. No1. Pytasz się. Wiersz Zygmunta Krasińskiego. No2. Na rozdrożu. Krakowiak. Wiersz Władysława Noskowskiego. Z Nieboskiej komedii Zygmunta Krasińskiego z muzyką Władysława Żeleńskiego. Jaśnie Wielmożnej z hr. Potockich hr. Róży Raczyńskiej Dwie pieśni do słów Adama Mickiewicza utworu Władysława Żeleńskiego: 1. Polały się łzy 2. Słowiczku mój 14 ISBN 978 83 60503 78 0

Druki muzyczne pochodzą z początku XX w. i są ciekawym przykładem wykorzystania twórczości poetyckiej dla utworów muzycznych. W tej kategorii zbiorów muzeum posiada przykłady kartografii historycznej m.in. Mapę Powiatu Częstochowskiego z lat 60-tych oraz mapę Nadleśnictwa Złoty Potok. n Strony tytułowe druków muzycznych Księgi administracyjne i kopiały korespondencji Stefania i Karol Raczyńscy z synem (1907 r.). W 2011 r. Zespół Szkół im. Władysława Szafera w Złotym Potoku przekazał w depozyt muzeum księgi administracji dóbr złotopotockich z lat 1922-1939. W tym czasie właścicielem majątku był hrabia Karol Raczyński. Dokumentację tę tworzą księgi główne oraz księgi szczegółowe. Ogółem jest ich 29. Wśród tych ostatnich są m. in.: Plany Gospodarstwa Leśnego Obrębu Potok Złoty (1937 r.), Księga Dłużników i Wierzycieli (1931 r.) i księga Obrachunek Pensji Ordynacji (1923-1925). W księgach, oprócz klasycznych zapisów bilansowych, znajdują się również informacje, dotyczące prywatnych wydatków rodziny Raczyńskich (koszty podróży, zakupu samochodów, ubiorów, itp). Ich uzupełnieniem są tzw. kopiały korespondencji Zarządu Dóbr i Interesów hr. Karola Raczyńskiego. Zawierają one listy o charakterze prywatnym (kontakty towarzyskie), handlowym (m. in. sprzedaż pstrągów) oraz społeczno-charytatywnym (m.in. prowadzenie ochronki dla dzieci przez hr. Stefanię Raczyńską, sponsorowanie stacji meteorologicznej przez hr. Karola Raczyńskiego). Nadawcą korespondencji były również organizacje, stowarzyszenia i szkoły, pragnące odwiedzić dobra złotopotockie w celach turystycznych. Zawartość ksiąg i kopiałów korespondencji stanowi bezcenne źródło informacji o gospodarce majątku, sposobach jego zarządzania i kontaktach rodziny Raczyńskich. n Dawny budynek zarządu dóbr złotopotockich, obecnie siedziba Nadleśnictwa w Złotym Potoku 15

Ciekawe miejsca w Gminie Janów 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kościół św. Bartłomieja Lecholand (m.in. Zaczarowany Las) Cmentarz żydowski Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP Stajnia Wiking Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego CZĘSTOCHOWA Szczypie Skowronów Brus Zagórze PKP Lusławice 46 Pabianice Żuraw Lusławice Okrąglik Czepurka Piasek Kuźle 793 Ostrężnik 28 Rezerwat Ostrężnik 29 30 MYSZKÓW 2 Krzyże 19 18 21 26 20 22 24 23 25 1 7. Staw Irydion 8. Pałac Raczyńskich 9. Kapliczka św. Brata Alberta Chmielowskiego 10. Kościół św. Jana Chrzciciela 11. Staw Amerykan Śmiertny Dąb JANÓW Lipnik 5 6 9 7 8 10 11 12 Piekło Błonia 13 Siedlec 15 14 17 16 27 4 3 Rezerwat Parkowe Wiercica Ponik PKP Julianka 793 Złoty Potok 12. Pustynia Siedlecka 13. Jaskinia Na Dupce 14. Grota Niedźwiedzia 15. Źródło Spełnionych Marzeń 16. Obelisk mjr. Wrzoska 17. Młyn Kołaczew 18. Staw Nocy Letniej PRZYRÓW Wiercica Ponik Dziadówki Stawy Krasianów Szczecin Apolonka ISBN 978 83 60503 78 0 Poznań Rezerwat Kaliszak Gdańsk Bydgoszcz 19. Pstrągarnia Raczyńskich 20. Stawy Czarny i Zygmunt 21. Brama Twardowskiego 22. Źródła Elżbiety 23. Źródła Zygmunta 24. Osiedle Wały Olsztyn Warszawa Hucisko Bystrzanowice-Dwór Góry Gorzkowskie 31 46 Rezerwat Bukowa Kępa Białystok Wrocław Częstochowa Lublin JANÓW Katowice Kraków Rzeszów Kacze Błota Teodorów Sokole Pole Bystrzanowice Lgoczanka JĘDRZEJÓW 25. Skała z Krzyżem 26. Kamieniołom Warszawski 27. Diabelskie Mosty 28. Jaskinia Ostrężnicka 29. Okresowe Źródła Zdarzeń 30. Ruiny zamku Ostrężnik 31. Dworek w Bystrzanowicach-Dworze WYDAWCA: 40-319 Katowice, Pogodna 2 tel. 32 204 88 75, www.alatus.net.pl Redakcja i teksty: Jerzy Pleszyniak www.janow.pl Konsultacja redakcyjna: Gmina Janów Zdjęcia: Jerzy Pleszyniak, UG Janów i archiwum muzeum Copyright by ALATUS Katowice 2015 Wydanie II, zaktualizowane i poszerzone hotel schronisko PTSM, agroturystyka noclegi, pole namiotowe informacja turystyczna bar, restauracja ośrodek jeździecki