ZMIANY WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW JAKOŚCI WODY I OSADÓW DENNYCH STAWU ZNAJDUJĄCEGO SIĘ NA TERENIE SZKÓŁKI KONTENEROWEJ Małgorzata Wojtkowska 1, Paulina Kozińska 1, Leszek Orlikowski 2 1 Politechnika Warszawska, Wydział Instalacji Budowlanych, Hydrotechniki i Inżynierii Środowiska, ul. Nowowiejska 20, 00-653 Warszawa, e-mail: malgorzata.wojtkowska@is.pw.edu.pl, paulina_kozinska@wp.pl 2 Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Sz. Pieniążka w Skierniewicach, ul. Pomologiczna 18, 96-100 Skierniewice 1. WPROWADZENIE Jakość wód w zbiornikach wodnych jest kształtowana przez wiele czynników. Znaczący wpływ na stopień zanieczyszczenia wody w zbiornikach mają cieki, które je zasilają [Siemieniuk i in., 2008]. Wody w zbiornikach mogą być zanieczyszczane przez dopływające ścieki, a także niekontrolowane wycieki ze zbiorników, przewodów i szamb. Najczęściej, największy wpływ na jakość wody w zbiornikach mają zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego [Głowski i in., 2007]. Działalność rolnicza stanowi najpoważniejszą ingerencję człowieka w środowisko przyrodnicze. Pojęcie to obejmuje wszelką działalność związaną z uprawą roślin oraz chowem i hodowlą zwierząt, więc zalicza się do niej nie tylko uprawy rolne, ale także m.in. szkółkarstwo, hodowlę i nasiennictwo roślin rolniczych i ogrodniczych, warzywnictwo i ogrodnictwo [http://stat.gov.pl, dostęp: 10.12.2015]. Rolnictwo jest głównym użytkownikiem wody w Europie, a ponadto spływ resztek nawozów oraz środków ochrony roślin ma istotny wpływ na jakość wód powierzchniowych i podziemnych, co w ostatnim stuleciu wysunęło się na czoło problemów rolniczych. Podobny problem dotyczy leśnictwa, zwłaszcza szkółek leśnych, w których stosowane są także nawozy i środki ochrony roślin [Chełmicki, 1997; Kowalik, 2003]. Rolnicze i leśne użytkowanie zbiorników wodnych sprowadza się głównie do wykorzystywania ich do nawodnień. Źródłem wody mogą być zbiorniki retencyjne, stawy zasilane z rzek, rzeki lub jeziora. Zdolność retencyjna 1
zbiorników wodnych to gromadzenie wody i jej przetrzymywanie w określonym czasie. Zadaniem zbiorników wodnych jest regulacja i kontrola obiegu wody w środowisku, a także magazynowanie wody do celów bezpośredniego użycia. Naturalną retencją odznaczają się m.in. koryta i doliny rzeczne, jeziora i stawy. Retencja sztuczna charakteryzuje zbiorniki sztuczne, budowane w celu spełniania określonych funkcji. Nawodnienia stosuje się powszechnie w szkółkach oraz w uprawach warzyw i owoców, wykorzystując najczęściej wodę zgromadzoną w zbiornikach wodnych zlokalizowanych na terenie gospodarstw lub z pobliskich cieków wodnych. Zmagazynowana woda wykorzystywana jest do nawodnień przede wszystkim w okresie wegetacyjnym, czyli od połowy kwietnia do połowy października [Dziewoński, 1973]. Przy intensywnej ochronie i nawożeniu upraw, zbiorniki i cieki są narażone na zanieczyszczenia pozostałościami nawozów i środków ochrony, które mogą akumulować się w glebie, a następnie w wyniku wymywania, spływać wraz z opadami do wód powierzchniowych. Mogą być one również bezpośrednio zanieczyszczane w czasie wykonywania opryskiwań poprzez znoszenie cieczy z wiatrem [Doruchowski, 2008; Orlikowski, 2006]. W związku z powyższym celem niniejszych badań była analiza stężeń wybranych makro- (tlenowych i biogennych) oraz mikro- (metale ciężkie) wskaźników i ich zmian jakie zachodzą w wodzie i osadach dennych w zbiorniku wodnym usytuowanym na terenie szkółki, wykorzystywanym w okresie wegetacji jako źródło wody do podlewania roślin. 2. Materiał i metody badań Wybrany do badań zbiornik zlokalizowany jest w województwie lubelskim. Obiektem badań był staw położony w zlewni bezpośredniej rzeki Kurówki, którego wody użytkowane są rolniczo. Kurówka jest rzeką II rzędu (prawobrzeżny dopływ Wisły) płynącą w południowo-wschodniej Polsce przez tereny ogrodnicze z uprawą drzewek i krzewów roślin sadowniczych i ozdobnych. Staw jest usytuowany w pobliżu rzeki na terenie szkółki i wykorzystywany jest jako zbiornik retencyjny wody służącej do podlewania roślin. Do stawu spływa również nadmiar wody opadowej oraz używanej do podlewania roślin. Jest prawdopodobne, że wraz ze spływami wody do stawu spłukiwana jest także część nawozów i preparatów stosowanych do ochrony roślin oraz resztek podłoża z zarodnikami patogenów glebowych [Orlikowski, 2006]. Badania w wytypowanym obiekcie prowadzono w okresach intensywnego użytkowania wody tj. w okresie letnio - jesiennym w 2009 i 2010 roku. Do analiz chemicznych próbki wód były pobierane ze stawu około 0,5 do 0,7 m od brzegu, a osady denne, niezależnie od ich źródła, pobierano zawsze w tym 2
samym miejscu, gdzie woda miała możliwość przemieszczania się. W próbkach oznaczono wskaźniki jakości wody takie jak: wartość ph, tlen rozpuszczony, indeks nadmanganianowy, przewodność elektrolityczną właściwą, azot: amonowy, azotynowy, azotanowy, fosforany, natomiast w próbkach osadów dennych: wartość ph, suchą masę, uwodnienie, straty po prażeniu, pozostałość po prażeniu, substancje organiczne, węgiel organiczny oraz azot i fosfor ogólny. We wszystkich próbkach oznaczono także zawartość: miedzi, cynku, ołowiu i kadmu. Jakość wody rzecznej oceniono zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych [Dz. U. 2014 poz. 1482] oraz oceniono, czy są one wrażliwe na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych [Dz. U. Nr 241, poz. 2093]. 3. Wyniki i dyskusja 3.1. Jakość wody W tabeli 1 przedstawiono wyniki badań wody pobranej ze stawu -. Uzyskane dane wskazują na zróżnicowanie jakości wody w obydwu latach w trakcie trwania badań. W roku 2009 próbki wody były bardziej zakwaszone oraz wykazywały niższe stężenia substancji mineralnych. Woda w stawie była słabo zasolona, o czym świadczą niskie wartości przewodności właściwej, w zakresie od 296 do 635 µs/cm. Wartości te były zróżnicowane w różnych okresach badawczych, co może wynikać z gospodarczego użytkownika stawu. W zbiorniku woda charakteryzowała się wysokimi wartościami zanieczyszczeń organicznych (indeks nadmanganianowy). Przebieg zmian zawartości tlenu rozpuszczonego i indeksu nadmanganianowego w latach 2009 2010 przedstawiono na ryc. 1 i 2. Wskazują one na współzależność wskaźników tlenowych w wodach stawu. Wysokie wartości indeksu nadmanganianowego (od 12,5 do 69,6 mg/dm 3 ) w zbiorniku występowały w znacznej mierze w okresach przesycenia wody tlenem, co można tłumaczyć intensyfikacją procesu fotosyntezy. W wodzie stwierdzano również okresowo znaczne zawartości substancji biogennych (związków azotu i fosforu). Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r., średnia zawartość form azotu oraz fosforanów wskazywała na stan wód poniżej dobrego, zwłaszcza w roku 2009 (odnoszącą się do jednolitych części wód powierzchniowych w ciekach naturalnych, takich jak m.in. rzeka, niewyznaczonych jako jednolite 3
części wód sztuczne lub silnie zmienione - biorąc pod uwagę źródło zasilania w wodę badanego stawu). Wysokie stężenia szczególnie azotu azotanowego(iii) i azotu amonowego świadczyć może o ciągłym dopływie zanieczyszczeń, między innymi, trafiających ze spływem powierzchniowym do wód, wykorzystywanych mineralnych nawozów azotowych, których zużycie przekłada się bezpośrednio na ilość związków azotu (w tym amoniaku tzw. świeżego zanieczyszczenia wód ) [Augustyn i in., 2011]. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r., stwierdzono, iż badane wody nie są wrażliwe na zanieczyszczenie związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych, jednakże z uwagi na zawartość azotu azotanowego, należą one do wód, w których zachodzi eutrofizacja (biorąc pod uwagę źródło zasilania w wodę badanego stawu). Tab. 1 Charakterystyka jakości wody w stawie w latach 2009 i 2010 zakres i wartości średnie Oznaczenie 2009 2010 wartość ph 6,4-7,2 7,7-8,6 tlen rozpuszczony [mg/dm 3 ] indeks nadmanganianowy [mg/dm 3 ] przewodność elektrolityczna właściwa [µs/cm] azot amonowy [mg/dm 3 ] azot azotynowy [mg/dm 3 ] azot azotanowy [mg/dm 3 ] fosforany [mg/dm 3 ] 2,89-5,80 4,56 12,5 44,0 23,3 296 393 335,7 0,01-5,38 1,89 0,000-0,053 0,034 0,7 32,7 12,47 0,18 4,61 1,86 5,10-14,50 8,90 19,0-69,6 37,0 338 635 571,0 1,21-1,65 1,43 0,006-0,174 0,074 2,0-3,6 2,8 0,68-2,10 1,39 4
mg/dm 3 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Stężenie tlenu rozpuszczonego w wodzie 2009 r. 2010 r. VII VIII IX miesiące prowadzenia badań Ryc. 1 Zawartość tlenu rozpuszczonego w wodzie w zależności od roku i okresu pobierania próbek 80 70 Wartość indeksu nadmanganianowego w wodzie mg/dm 3 60 50 40 30 20 10 0 VII VIII IX miesiące prowadzenia badań 2009 r. 2010 r. Ryc. 2 Wartość indeksu nadmanganianowego w zależności od roku i okresu pobierania próbek 3.2. Charakterystyka osadów dennych 5
W tabeli 2 zamieszczo wartości średnie wybranych parametrów osadów dennych, pobranych ze stawu, w latach 2009 i 2010. Osady pobrane w stawie charakteryzowały się: zasadowym odczynem, niskim uwodnieniem oraz dużą zawartością substancji organicznych. W badanych osadach dennych średni udział azotu i fosforu ogólnego był znaczny i wynosił odpowiednio 2,7 i 0,11 g/kg s.m. (tab. 2). Tab. 2 Charakterystyka osadów dennych w stawie w latach 2009 i 2010 wartości średnie Wskaźniki Wartości wartość ph 7,6 sucha masa [%] 73,4 uwodnienie [%] 26,6 pozostałość po prażeniu [%] 56,9 strata po prażeniu [%] 16,6 substancja organiczna [%] 71,0 węgiel organiczny [%] 3,9 azot ogólny [g/kg s.m.] 2,7 fosfor ogólny [g/kg s.m.] 0,11 3.3. Metale ciężkie w toni wodnej i osadach dennych W badanych próbkach wody i osadów dennych oznaczono: cynk, miedź, ołów i kadm (tab. 3). Metale ciężkie obecne były we wszystkich pobranych próbkach wody. Przeprowadzone badania wskazują na znaczne stężenia cynku i miedzi w toni wodnej, przy dużo niższych stężeniach ołowiu i kadmu, co może wynikać z ich większej obecności w przyrodzie. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, w obu latach badawczych, zawartość miedzi przekraczała wartość graniczną wskaźnika jakości wód właściwą dla klasy I i II (odnoszącą się do jednolitych części wód powierzchniowych), natomiast zawartość kadmu i ołowiu przekraczała określone w ww. rozporządzeniu środowiskowe dopuszczalne wartości jakości wód dla wartości średniorocznych. 6
Tab. 3 Wartości średnie stężeń metali ciężkich w wodach i osadach dennych w latach 2009 2010 Oznaczenie Staw Zawartość metali w wodach [mg/dm 3 ] 2009 2010 Zn 0,28 0,36 Cu 0,09 0,12 Pb 0,02 0,11 Cd 0,01 0,04 Zawartość metali w osadach dennych [mg/kg s.m.] 2009 2010 Zn 97,28 35,56 Cu 36,19 13,09 Pb 20,09 6,57 Cd 2,67 0,94 Przeprowadzone badania wykazały także duży poziom akumulacji metali ciężkich w osadach dennych, zalegających obszar badanego zbiornika wodnego. Obecność cynku i miedzi w osadach wskazuje na dużą akumulację tych metali w fazie stałej, z jednoczesnym ich dopływem do toni wodnej. Osady denne biorą udział w procesie przemiany i obiegu materii w środowiskach wodnych. Między wodą a osadem dennym zachodzi ciągła wymiana materii, a na granicy faz zachodzą interakcje hydrochemiczne. W związku z tym, skład obu tych środowisk wzajemnie od siebie zależy [Choiński, 2007; Dojlido, 1995]. Wytrącenie się substancji z wody do osadu następuje przede wszystkim poprzez: sedymentację resztek organizmów i zawieszonych w wodzie cząstek mineralnych, fizykochemiczne i biochemiczne wytrącanie się rozpuszczonych i koloidalnych związków z wody (np. wodorotlenków metali) oraz sorpcję jonów z wody przez kompleks sorpcyjny osadów. Przechodzenie składników z osadu do wody zachodzi w wyniku procesów, takich jak: rozpuszczanie składników osadów dyfundujących do wody na skutek różnicy stężeń pomiędzy wodami interstycjalnymi (zawartymi w osadach) a wodą rzeki (zbiornika), desorpcji, mineralizacji organicznych komponentów osadu, a także zmiany, wpływającego na rozpuszczalność połączeń chemicznych w środowisku, potencjału oksydoredukcyjnego [Starmach i in., 1978]. Dla uzyskanych zawartości metali w toni wodnej i osadach dennych obliczono współczynnik zagęszczenia metalu w układzie osad/woda*10 2. 7
Najwyższy, średni współczynnik zagęszczenia osad/woda o wartości 5,3 odnotowano dla ołowiu. Dla pozostałych metali średnie wartości współczynników wynosiły: dla miedzi 2,6; dla cynku 2,2; dla kadmu 1,5. Wartości współczynników wskazują, iż docierające do wody metale, krótko występują w formie rozpuszczonej, a większość z nich tworzy trudnorozpuszczalne połączenia, które są sorbowane na zawiesinach, a następnie w wyniku sedymentacji deponowane są w osadach dennych [Wojtkowska, 2011]. Wysoki współczynnik zagęszczenia dla ołowiu wynika z faktu, iż większość związków ołowiu jest trudnorozpuszczalna w wodzie i z tego względu jego naturalna zawartość w wodach jest niska. Zawartość ołowiu w osadach dennych wód powierzchniowych stanowi wskaźnik ich zanieczyszczenia. W wodach ołów podlega intensywnej bioakumulacji. Wiązanie ołowiu w osadach jest zależne od ich uziarnienia oraz od zawartości substancji organicznych. Przy wartości ph > 6 oraz przy braku rozpuszczonych związków kompleksujących ołów jest całkowicie adsorbowany w osadach, głównie przez substancje humusowe [Dojlido, 1995; Kabata-Pendias i in.,, 1999]. Dopływ metali do stawu może następować na skutek spływu wody w czasie podlewania oraz z opadami atmosferycznymi. Woda, zawierająca rozpuszczone i zaadsorbowane formy metali ciężkich, wykorzystywana do nawadniania roślin w szkółce jest źródłem metali w glebie. Rośliny pobierają pierwiastki podstawowe, które są niezbędne do właściwego rozwoju, a wraz z nimi metale skumulowane w glebie. Ich działanie zależy od pobranej dawki, rodzaju pierwiastka, postaci chemicznej w jakiej występuje, a także od kondycji organizmu [Kabata-Pendias i in., 1999]. Toksyczne działanie niezbędnych mikroelementów (Zn, Cu) występujących w nadmiarze oraz zbędnych metali (Cd, Pb) na procesy życiowe roślin wynika przede wszystkim z interakcji z grupami funkcyjnymi molekuł wchodzących w skład komórek, a w szczególności białek (grupy -SH) i polinukleotydów. Efektem tych zjawisk może być ograniczenie pobierania składników pokarmowych, słabszy wzrost i rozwój roślin, a nawet ich obumieranie. Szkodliwy wpływ metali ciężkich obserwowany jest przy kontakcie z ich przyswajalną formą i określonymi stężeniami w środowisku rośliny [Baranowska-Morek, 2003]. Metale zbyteczne dla funkcjonowania organizmów, w małych ilościach wpływają obojętnie na organizmy, a po przekroczeniu pewnej granicy ich działanie staje się toksyczne [Gambuś i in., 2001]. Toksyczny potencjał metalu względem organizmów zależy także od charakterystyki fizykochemicznej wody, osadów i gleby. Obecność znacznych ilości substancji biogennych (azotu i fosforu) w fazie stałej (osady, gleba) jest ważnym czynnikiem ograniczającym pobieranie metali ciężkich przez rośliny, gdyż przy większych stężeniach łatworozpuszczalnych soli ortofosforanów, mogą wytrącać się trudnorozpuszczalne fosforany: cynku, kadmu, ołowiu i miedzi [Sady, 2001]. Jednak nawozy fosforowe, w zależności 8
od źródła pochodzenia fosforytów i apatytów użytych do ich produkcji, mogą już zawierać znaczne ilości metali ciężkich i przyczyniać się do wzrostu zanieczyszczenia środowiska, zwłaszcza kadmem [Domagała-Świątkiewicz i in., 2001]. W przypadku gleb oraz wód użytkowanych rolniczo, dodatkowym źródłem zanieczyszczenia ich metalami ciężkimi są: nawozy mineralne i organiczne, wapno, komposty z odpadów i osady ściekowe, które obok użytecznych składników, jakmateria organiczna, azot i fosfor, zawierają często znaczne ilości metali łatwokumulujących się w glebie. Istotnym źródłem metali ciężkich mogą być pestycydy, w skład których wchodzą grupy aktywne zawierające metale: arsen, miedź, rtęć, cynk lub ołów. Udział obecnie produkowanych pestycydów w zanieczyszczeniu gleb metalami ciężkimi znacznie się zmniejszył, ponieważ ich substancjami aktywnymi są najczęściej rożnego rodzaju połączenia organiczne. Ponadto spotyka się jeszcze np. związki miedzi i cynku w fungicydach (m.in. Miedzian 50WG) o działaniu zapobiegawczym [Domagała- Świątkiewicz i in. 2001]. 4. Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone w latach 2009 i 2010 badania wody i osadów dennych w stawie zlokalizowanym na terenie szkółki kontenerowej, w okresie wegetacji roślin wykazały podwyższone wartości wskaźników chemicznych. Jakość wody rzeki Kurówki, będącej źródłem zasilania, miała istotny wpływ na skład wody retencjonowanej w stawie, zawierającej znaczne ilości substancji organicznych i biogennych. Oceniając jakość wody, zgodnie z obecnie obowiązującymi prawodawstwem, należy stwierdzić, że zawartość form azotu i fosforanów, okresowo przekroczyła wartości graniczne wskaźników jakości wód (odnoszące się do jednolitych części wód powierzchniowych w ciekach naturalnych, takich jak rzeki) właściwe dla klasy II, wskazując na stan poniżej dobrego. Biorąc pod uwagę graniczne wartości związków azotu, określone w obowiązujących przepisach prawnych, stwierdzono, że badane wody nie są wrażliwe na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych, ale należą one do wód, w których zachodzi eutrofizacja. Osady pobierane ze stawu zaliczyć można do osadów organicznych, ze względu na znaczną zawartość substancji organicznych, a niewielką ilość związków mineralnych. Zarówno w toni wodnej, jak i w osadach dennych, obecne były metale ciężkie, które kumulowały się głównie w osadach. W toni wodnej występowały znaczące stężenia cynku i miedzi, natomiast największy współczynnik zagęszczenia metalu w układzie osad/woda wykazywał ołów. Kumulacja analizowanych metali ciężkich w roślinach może powodować nieodwracalne zmiany. Dodatkowo może następować zjawisko synergizmu, czyli wzmożonego działania kilku czynników. Z tego powodu, wskazane byłoby 9
przeprowadzenie badań nad wpływem składu wody na rozwój patogenów roślinnych, wnoszonych do toni wodnej, w tym gatunków Phytophthora [Orlikowski, 2006]. Uzyskane wyniki badań stanowią istotne informacje dla użytkownika wody i jej wpływu na stan zdrowotny roślin podlewanych wodą o zbadanej jakości. Bibliografia 1. Augustyn Ł., Kaniuczak J.: Zawartość związków azotowych i fosforanów w wodach powierzchniowych przeznaczonych do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia, Inżynieria Ekologiczna Nr 27, 2011; 2. Baranowska-Morek A.: Roślinne mechanizmy tolerancji na toksyczne działanie metali ciężkich, Problemy Nauk Biologicznych, Tom 52, Numer 2-3, s. 283-298, 2003; 3. Chełmicki W.: Degradacja i ochrona wód. Część pierwsza: jakość., Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1997; 4. Choiński A.: Limnologia fizyczna Polski., Wydawnictwo Naukowe im. Adama Mickiewicza, Poznań 2007; 5. Dojlido J.R.: Chemia wód powierzchniowych., Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995; 6. Domagała-Świątkiewicz I. i Sady W.: Jak ograniczyć nadmierną akumulację metali ciężkich w warzywach? Owoce-Warzywa-Kwiaty, (15), 27-28, 2001; 7. Doruchowski G., Ekspertyza: Techniczne i organizacyjne aspekty ochrony wód przed skażeniami środkami ochrony roślin- zagrożenia i rozwiązania. Stan aktualny i perspektywy., Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, 2008; 8. Dziewoński Z.: Rolnicze zbiorniki retencyjne., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1973; 9. Gambuś F., Gorlach E.: Pochodzenie i szkodliwość metali ciężkich, Aura Nr 6, 2001; 10. Głowski R., Kasperek R., Kościański S., Wiatkowski M.: Ocena sposobu użytkowania zbiorników zaporowych małej retencji województwa opolskiego., 10
Nauka, Przyroda, Technologie", tom 1, zeszyt 2, 2007, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu; 11. Kabata- Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków śladowych., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999; 12. Kowalik P.: Dyrektywa wodna Unii Europejskiej a rolnictwo. Gaz, woda i technika sanitarna, Nr 10, 2003; 13. Orlikowski L.B.: Relationship between source of water used for plant sprinkling and occurrence of Phytophthora shoot rot and tip blight in containerornamental nurseries. Journal of Plant Protection Research, Vol. 46, No. 2, s.163-168, 2006; 14. Sady W.: Czynniki ograniczające zawartość azotanów i metali ciężkich w warzywach., Przemysł Fermentacyjny Owocowo-Warzywny, (5), 21-23, 2001; 15. Siemieniuk A., Szczykowska J.: Ocena stanu zanieczyszczenia wody zbiorników małej retencji w regionie północno- wschodniej Polski, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, Polska Akademia Nauk, Nr 8, 2008; 16. Starmach K., Wróbel S., Pasternak K.: Hydrobiologia. Limnologia., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978; 17. Wojtkowska M.: Content of selected heavy metals in water and riverbed sediments of the Utrata river, Environment Protection Engineering, Vol. 37, No. 3, 57-64, 2011; 18. Główny Urząd Statystyczny, Portal Informacyjny, (2015), http://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystycepublicznej/1064,pojecie.html (dostęp: 10.12.2015); 19. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. 2014 r. poz. 1482); 20. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 roku w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz.U. 2002 r. Nr 241, poz. 2093). 11