Poradnik pisania pracy dyplomowej 1. Uwagi ogólne 1.1. Cel pisania pracy dyplomowej W kolegiach nauczycielskich i na innych studiach na poziomie licencjackim celem kształcenia jest nie tylko przygotowanie teoretyczne i praktyczne słuchaczy do prawidłowego wykonywania obowiązków zawodowych: np. nauczyciela nauczania początkowego, czy teŝ wychowawcy placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, ale równieŝ przygotowanie do doskonalenia swej pracy pedagogicznej, w tym równieŝ prowadzenia prac badawczych i popularyzowania swych osiągnięć. Dlatego teŝ w szczegółowych celach kształcenia w kolegiach nauczycielskich i innych szkołach wyŝszych uczelniach (licencjackich) zwraca się uwagę na wykształcenie umiejętności korzystania z literatury naukowej i metodycznej przydatnej w doskonaleniu swego warsztatu pracy pedagogicznej i na zdobycie podstawowych umiejętności metodologicznych pozwalających na podejmowanie badań i analiz środowiska wychowawczego i własnej pracy z dziećmi i młodzieŝą oraz ukształtowanie postawy nauczyciela wychowawcy o nastawieniu twórczym, badacza i nowatora w pracy dydaktycznej i opiekuńczo wychowawczej. Realizacja tych celów moŝliwa jest przede wszystkim na seminariach dyplomowych, na których pod kierunkiem promotora przygotowywane są przez słuchaczy prace dyplomowe. Celem seminarium jest przygotowanie słuchaczy do samodzielnego przygotowania pracy dyplomowej, to jest do wyboru tematu pracy, przedstawienia jego podstawowych tez zawartych w aktualnej literaturze naukowej, przyjęcia załoŝeń metodologicznych (lub projektowych) i prezentacji wyników badań (lub opracowanego projektu) oraz podsumowania i wniosków. Przy ustalaniu tematu pracy dyplomowej powinny być brane pod uwagę zainteresowania słuchacza specjalność oraz moŝliwości opieki naukowej nad daną pracą dyplomową w danej uczelni. Za pracę dyplomową moŝe być uznana wyłącznie praca przygotowana samodzielnie przez słuchacza. W wyjątkowych wypadkach, jeśli moŝna ustalić samodzielnie przygotowane przez słuchacza, za pracę dyplomową moŝe być uznana praca zespołowa lub projekt. Pracę dyplomową wykonuje słuchacz pod kierunkiem uprawnionego do tego nauczyciela kolegium, co najmniej ze stopniem doktora 1.2. Struktura pracy dyplomowej Praca dyplomowa w kolegiach nauczycielskich ma najczęściej charakter pracy badawczej lub projektowej, co oznacza przeprowadzenie badań diagnostycznych lub opracowania projektu metodycznego w wybranej placówce (w środowisku). KaŜda praca badawcza składa się z trzech podstawowych części. W pierwszej (określanej umownie jako część teoretyczna) - autor ma wykazać się znajomością i rozwagą w doborze aktualnej i reprezentatywnej literatury dotyczącej tematu pracy i umiejętnością krytycznej analizy podstawowych tez odnośnie tematu pracy. 1
W drugiej (określanej jako część metodologiczna lub metodyczna) autor ma wykazać się umiejętnością określenia załoŝeń metodologicznych zgodnych z rodzajem pracy i przyjętą orientacją badawczą. W trzeciej (określanej jako część empiryczna) autor ma wykazać się umiejętnością prezentacji i analizy zgromadzonych w toku badań materiałów i danych, opracowanie wniosków wynikających z analizy materiału badawczego co oznacza: KaŜda z wyŝej wymienionych części stanowi rozdział pracy (punkt), przy czym pierwsza część składa się niekiedy z dwóch rozdziałów (punktów), podzielonych na podrozdziały (podpunkty). Na początku pracy autor zamieszcza Spis treści i Wstęp, w którym określa cel i zakres tematyczny badań oraz przedstawia strukturę prezentowanej pracy i jej uzasadnienie, a w końcu pracy (po trzeciej części) - Podsumowanie i wnioski z przeprowadzonych badań i analiz. W pracy niezbędne jest przedstawienie spisu literatury wykorzystanej w toku pisania pracy (jako Bibliografia ) najczęściej z podziałem na: A. Pozycje zwarte (ksiąŝkowe), B. Artykuły - w których to punktach w układzie alfabetycznym prezentowane są poszczególne pozycje. W pracy dyplomowej wymagane są takŝe załączniki (Aneksy), którymi są: wzory narzędzi badawczych stosowanych w badaniach (np. kwestionariusz ankiety, wywiadu, karta obserwacji, druk testu, itp.), zbiorcze zestawienia wyników badań, kopie lub fragmenty waŝnych dokumentów, które były przedmiotem analizy w pracy. 1.3. Strona formalna pracy dyplomowej Przedmiotem oceny pracy dokonywanej przez promotora i recenzenta jest takŝe strona formalna (graficzna) pracy, w tym graficzna prezentacja tekstu, tabel, schematów i wykresów, co przyczynia się do zwiększenia jej czytelności, a tym samym zrozumienia treści w niej zawartych. W tym zakresie trudno ustalić szczegółowe zalecenia, a jedynie określić niektóre parametry podnoszące ogólną estetykę pracy dyplomowej. Estetyczny wygląd pracy zwiększa zapewne napisanie jej na komputerze, w najbardziej powszechnym edytorze tekstów - WORD, w którym moŝna ustawić wszystkie parametry edycji tekstu 1. Marginesy podstawowych stron tekstowych: górny: 2,5 3,0 cm; dolny: 2,5 3,0 cm; lewy: 3,5-4,0 cm; prawy: 2,5 cm Inne stosowane parametry marginesów nagłówek (od górnej krawędzi strony): 1,5-2,0 cm stopka (od dolnej krawędzi strony): 1,5-2,0 cm PowyŜsze parametry określa się w edytorze WORD do całego danego dokumentu ( pliku) otwierając kolejno: [PLIK - Ustawienie strony - Marginesy]. 2
2. Numeracja stron Zaleca się automatyczne wstawienie stron w nagłówku (góra strony - do prawej lub do środka)), przy czym strona tytułowa pracy - to strona 1, spis treści - to strona 2. Strony te nie są wpisywane, ale liczone. Oznacza to, Ŝe numerowanie stron zaczyna się od strony 3 - gdzie najcześciej jest początek Wstępu dopracy. Strony numeruje automatycznie funkcja WORD-a: [Wstaw- Numery stron] 3. Czcionki - rodzaj, styl i rozmiar Zalecane stosowanie czcionek: TIMES NEW ROMAN lub inne z rozszerzeniem CE, czyli czcionki zawierające znakowane litery polskie, jak np.: Arial, Book Antiqua, Bookman Old Style, Garamond Rozmiar czcionki tekstu podstawowego przy zastosowaniu TIMES NEW ROMAN - 12 lub 14, przy czym wielkość czcionki zwiększa się w tytułach rozdziałów lub podrozdziałów (róŝnicując odpowiednio), a zmniejsza w tabelach, zestawieniach i wykresach, itp. W przypadku zastosowania innej czcionki naleŝy odpowiednio wybrać wielkość czcionki tekstu podstawowego i odpowiednio do tego zróŝnicowana wielkość czcionki w tytułach rozdziałów lub podrozdziałów. WyróŜnienia w tekście moŝna uzyskiwać stosując zmienny typ czcionki: czcionkę pogrubioną, a w cytatach - kursywę lub teŝ ( rzadziej) czcionkę podkreśloną. Tytuły rozdziałów i podrozdziałów pogrubione i odpowiednio powiększone ze zróŝnicowaniem wielkości czcionek. Tytuły rozdziałów wypośrodkowane z odstęp 1-2 wierszy od tekstu podstawowego. Tytuły podrozdziałów z odpowiednio mniejszą czcionka od tytułu rozdziału z akapitem, ale z czcionką większą lub pogrubiona w stosunku do tekstu podstawowego. Czcionki zastosowane w tytułach rozdziałów i podrozdziałów nie powinny być wersalikami lub kapitalikami (chyba, Ŝe decyzja promotora będzie inna). Teksy podstawowy pisany z akapitami (standardowy akapit 1,25 cm lub mniejszy); Akapity oznaczają nowa myśl prezentowanych treści lub podjecie nowego zagadnienia. Parametry czcionek (rodzaj, styl, rozmiar) ustawia się w funkcji: [FORMAT - Czcionka] ; 4. Odstęp między wierszami Zalecany odstęp między wierszami tekstu podstawowego, to: 1,5 (półtora wiersza). Odstęp moŝe być w niektórych miejscach zwiększony (podwójny), jeŝeli tego wymaga od[powiednie rozmieszczenie tekstu na stronie lub zmniejszony. W tabelach, zestawieniach i wykresach stosuje się najczęścięj odstęp pojedynczy między wierszami Parametry odstępu ustawia się w funkcji [FORMAT Akapit-Odstęp między wierszami] 1.4. Zasady stosowania przypisów Zaleca się przestrzeganie następujących zasad przy stosowaniu przypisów: przypisy na kaŝdej ( tzw.: dolne) stosuje się wg róŝnych sposobów numeracji: a/ od nowa na kaŝdej stronie b/ ciągła w kaŝdym podrozdziale lub rozdziale, c/ ciągła w całej pracy; - 3
przy czym ostatni sposób nie jest zalecany ze względu na moŝliwość pomyłek w oznaczeniu przypisów lub i przesunięcia ich numeracji; stosowanie przypisów ujednoliconych w całej pracy odnosi się do kaŝdego cytowanego dosłownie fragmentu tekstu ( koniecznie z cudzysłowie lub kursywą) i tekstu streszczonego z określonej pozycji ksiąŝkowej lub artykułu; przypisem oznacza się równieŝ wszelkie wyliczenia i klasyfikacje z wyjątkiem tych, które piszący pracę sam opracował na podstawie posiadanej wiedzy i doświadczenia, przy czym teksty wyliczeń powinny być oznaczane punktami (np.: a, b, c, d... lub 1., 2., 3..., albo i., ii, iii...) lub wybranymi wyróŝnikami ( strzałki, kropki, kreski, itp.); treści zawarte w wyliczeniach lub klasyfikacjach powinny być krótkie, a liczna punktów ograniczona do najwaŝniejszych, a w przypadku dłuŝszych tekstów klasyfikacyjnych zaleca się najpierw wyliczyć ich syntetyczne skróty(tytuły), a potem zawrzeć opis w normalnym tekście, wyróŝniając kaŝdy nowy fragment opisu akapitem.; bez przypisu zamieszcza się w pracy te teksty, które piszący sam sformułował na podstawie posiadanej wiedzy i doświadczenia, a dotyczy to w szczególności syntez, sądów i opinii danej sprawie; stosowane są niekiedy przypisy po kaŝdym po kaŝdym podrozdziale lub rozdziale z zastosowaniem numeracji ciągłej. 1.5. Formatowanie wykresów i tabel przeglądowych 2. Uwagi dotyczące treści i formatowania karty tytułowej. 3. Zawartość i konstrukcja spisu treści pracy. 4. Treść i konstrukcja wstępu do pracy 5. Część teoretyczna pracy dyplomowej. 5.1.Uwagi do konstrukcji i zawartości merytorycznej. 5.2. Przedmiot oceny części teoretycznej 1. Czy Autor(ka) wykazał(a) się znajomością i rozwagą w doborze literatury dotyczącej tematu pracy, wykazując tym samym orientację w przedmiocie badań i analiz? 2. Czy Autor(ka) przeprowadził(a) krytyczną analizę literatury i materiałów źródłowych? 3. Czy analiza oparta była o reprezentatywną literaturę dla wybranego przedmiotu badań? 4. Czy Autor(ka) wykazała się w pracy umiejętnością krytycznego korzystania z piśmiennictwa naukowego? 5. Czy Autor(ka) posiada umiejętność naukowego wykładu treści będącej przedmiotem badań i analiz, a w tym: prawidłowego i syntetycznego przedstawiania treści zwartych w literaturze naukowej w formie streszczeń; 4
właściwego doboru i prezentacji w pracy cytatów definicyjnych, klasyfikacji i znaczących sądów poprawnego i logicznego wykładu myśli róŝnych autorów i ich właściwej interpretacji? 6. Czy Autor(ka) posiada umiejętność poprawnej pod względem stylu i słownictwa prezentacji tez zawartych w literaturze naukowej i ich logicznego wiązania oraz syntetycznego podsumowania? 7. Czy Autor(ka) przedstawia tezy zawarte w literaturze jasno, rzeczowo i obiektywnie? 8..Czy Autor(ka) opanował(a) umiejętności konstruowania pracy naukowej i technikę jej pisania (doboru cytatów i streszczeń, stosowania przypisów, itp.)? 6. Część metodologiczna pracy dyplomowej.. 6.1. Uwagi do konstrukcji i zawartości merytorycznej.. Propozycja tytułu rozdziału: ZałoŜenia metodologiczne badań własnych Propozycję tytułów podrozdziałów 1. Przedmiot, (zakres) cel i problemy badań 2. Metody, techniki i narzędzia badań 3. Charakterystyka środowiska badań i grupy badawczej Ew.: Jeśli dane o środowisku i grupie prezentowane będą w części empirycznej pracy, to trzeci podrozdział powinien mieć tytuł: 3. Organizacja i przebieg badań Propozycję zawartości merytorycznej poszczególnych podrozdziałów. 1. Przedmiot, (zakres) cel i problemy badań Plan szczegółowy. W nawiązaniu do części teoretycznej napisać kilka zdań o przedmiocie (temacie) podejmowanym w swojej pracy i jego znaczeniu w pedagogicznej działalności. Określić na podstawie zalecanej literatury metodologicznej definicje badania naukowego, jego struktury ( procedura badań), przedmiotu i celu badań uzupełniają te definicje o informacje związane z wybranym tematem pracy. Określić na podstawie zalecanej literatury metodologicznej definicje i rodzaje problemów badawczych, uzupełniając te definicyjne określenia o własne wpisując ustalone problemy badawcze ( problem ogólny i problemy szczegółowe) wraz z uzasadnieniem, Ŝe tako sformułowane problemy badawcze pozwolą na osiągniecie (zrealizowanie) określonego w pracy celu badań. 2. Metody, techniki i narzędzia badań Plan szczegółowy. W nawiązaniu do procedury badań określić znaczenie doboru właściwych metod i technik badawczych, podając definicje metody badań. 5
Określić rodzaje metod stosowanych w pedagogicznych badaniach empirycznych (zalecony podział wg T. Pilcha: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1995). Podać jaka metoda zastosowana została w badaniach własnych, podając, Ŝe jej zastosowanie było zgodne ze definicyjnym jej rozumieniem ( podać definicje zastosowanej metody). Podać jakie techniki zastosowane zostały w badaniach własnych, podając, Ŝe ich zastosowanie było zgodne ze definicyjnym ich rozumieniem ( podać definicje zastosowanych technik). Podać jakie zostały opracowane i zastosowane narzędzia w badaniach własnych, podając, Ŝe ich zastosowanie było zgodne z zastosowanymi technikami badań. Dokonać charakterystyki zastosowanych narzędzi badawczych, podając ich konstrukcje, wzory opracowań, ilość i rodzaje pytań, itp. 3. Charakterystyka środowiska badań i grupy badawczej Plan szczegółowy. W nawiązaniu do celu i problemów badań zebrać i zaprezentować podstawowe informacje o środowisku, w którym przeprowadzone były badania. Dokonać charakterystyki badanej grup odwołując się do metodologicznych zasad doboru grup badawczych i wykorzystując dane metryczkowe. Zalecana literatura do opracowania rozdziału metodologicznego Frankfort-Nachmias Ch, Nachmias D.: Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań 2001 Konarzewski K.: Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna. Warszawa 2000. Nowak S.: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985. Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1995. Wroczyński R. Pilch T.: Metodologia pedagogiki społecznej. Wrocław 1974 Zaczyński W.: Praca badawcza nauczyciela. Warszawa 1995. A takŝe inne opracowania metodologiczne, słownikowe i encyklopedyczne, jak np.: W. Okonia, J.Pietera, W. Szewczuka i innych. 6.2. Przedmiot oceny części metodologicznej 1. Czy załoŝenia metodologiczne są zgodne z określonym rodzajem pracy (teoretyczna, empiryczna, historyczna ) i przyjętą orientacją badawczą? 2. Czy w pracy właściwie sformułowano problemy badań (ogólny i szczegółowe) i zadania badawcze? 3. Czy odpowiednio do określonych problemów badawczych sformułowano hipotezy badawcze i określono zmienne? 4. Czy adekwatnie do celu i problemów badań dobrano metodę i techniki badawcze? 5. Czy odpowiednio do zamierzeń badawczych dobrano lub opracowano narzędzia badawcze i jaka jest ich wartość diagnostyczna? 6
6. Czy zgodny jest z celem i problemami badawczymi dobór i charakterystyka grupy i środowiska? 7. Czy przyjęte w załoŝenia metodologiczne zostały konsekwentnie zrealizowane? 8. Jaki jest twórczy wkład Autora w opracowanie załoŝeń metodologicznych badań własnych i ich realizację ( nowatorstwo w: konstruowaniu narzędzi badawczych, przeprowadzeniu badań, prezentacji i analizie wyników, itp) 7. Część empiryczna pracy dyplomowej 7.1. Uwagi do konstrukcji i zawartości merytorycznej. 7.2. Prezentacja wyników badań w tabelach i wykresach. 7.3. Przedmiot oceny części empirycznej 1. Czy wyniki badań prezentowane są w czytelnych tabelach, zestawieniach i wykresach? 2. Czy analiza wyników badań jest w logicznym związku z przyjętymi w pracy problemami badawczymi? 3. Czy analiza i interpretacja wyników badań ma charakter jakościowy i nawiązuje do tez i ocen prezentowanych w części pierwszej pracy? 4. Czy Autor(ka) zawarł(a) ocenę i podsumowanie analizowanych wyników badanego zjawiska? 5. Czy wnioski z badań są uzasadnione wynikami badań i jaką mają wartość teoretyczną i praktyczną. 8. Podsumowanie i wnioski - konstrukcja i zawartość treściowa. 9. Konstrukcja i zawartość bibliografii. 10. Aneksy w pracy dyplomowej - rodzaje i formy prezentacji Opracowanie autorskie. Wykorzystanie w publikacjach i innych pracach jedynie z podaniem źródła fkb Źródło: Metodyka badań empirycznych w pracy dyplomowej. Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne 2004, nr 8, s.59-66. 7