Warszawa, dn. maja 2017 r. MINISTERSTWO RODZINY, PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ PODSEKRETATRZ STANU Elżbieta Bojanowska DAS.III.0700.5.2017.MSz Pan Marek Kuchciński Marszałek Sejmu RP odpowiadając na interpelację poselską nr 12037 z dnia 10 maja 2017 r. złożoną przez Panią Iwonę Michałek, Pana Michała Cieślaka oraz Pana Grzegorza Piechowiaka Posłów na Sejm RP, w sprawie sytuacji osób starszych w Polsce, proszę o przyjęcie następujących informacji. Polityka społeczna wobec osób starszych stanowi jeden z priorytetów Rady Ministrów. Aktualnie w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej prowadzone są prace nad przygotowaniem dokumentu wyznaczającego kierunki polityki senioralnej w Polsce do roku 2030 pod roboczym tytułem: Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo. Solidarność. Uczestnictwo. Dokument opracowywany jest we współpracy z Radą ds. Polityki Senioralnej organem opiniodawczo-doradczym Ministra Rodziny. Stworzenie kompleksowego dokumentu strategicznego dotyczącego polityki społecznej wobec osób starszych, zwierającego cele, kierunki, działania oraz ich realizatorów pozwoli na usystematyzowanie działań publicznych na rzecz osób starszych w Polsce oraz przyczyni się do osiągnięcia ich celu jakim jest poprawa jakości życia osób starszych przy zachowaniu bezpieczeństwa oraz jak najdłuższej samodzielności. W celu podnoszenia jakości życia seniorów oraz przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu Ministerstwo Rodziny Pracy i Polityki Społecznej oraz inne instytucje publiczne prowadzą szereg działań w zakresie realizacji polityki społecznej wobec osób starszych. Do najważniejszych z nich, realizowanych przez Ministerstwo Rodziny należy zaliczyć: I. Program Wieloletni Senior + ; II. Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych (Program ASOS); III. Kampanię Bezpieczny i Aktywny Senior ; 1
IV. Projekt pn. Profesjonalizacja usług asystenckich i opiekuńczych dla osób niesamodzielnych - nowe standardy kształcenia i opieki. Program wieloletni Senior + na lata 2015-2020 Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej realizuje Program Wieloletni Senior + na lata 2015-2020 skierowany do jednostek samorządu terytorialnego. Celem Programu jest zwiększenie aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym seniorów poprzez rozwój sieci placówek Senior + : Dziennych Domów Senior + i Klubów Senior +. W ramach Programu jednostki samorządu terytorialnego mogą ubiegać się o uzyskanie środków finansowych przeznaczonych na: 1. Jednorazowe wsparcie finansowe na utworzenie lub wyposażenie placówki: a. do 300 tys. zł w przypadku Dziennego Domu Senior + ; b. do 150 tys. zł w przypadku Klubu Senior +, 2. Zapewnienie funkcjonowania już istniejących placówek: a. do 300 zł na jedno miejsce w Dziennym Domu Senior + ; b. do 200 zł na jedno miejsce w Klubie Senior +. W 2017 roku na realizację Programu Senior+ przeznaczono środki finansowe w wysokości 30 mln zł. W całej Polsce otworzonych zostanie: 35 Dziennych Domów Senior + na łączną kwotę 9 mln zł; 96 Klubów Senior + na łączną kwotę 11 mln zł. w których utworzone zostaną łącznie 3.335 miejsca pobytu. W ramach programu dofinansowane zostało funkcjonowanie już istniejących placówek: 124 Oferty na łączną kwotę ok. 8,5 mln zł zapewniających łącznie 3.423 miejsca pobytu. Łącznie, w Polsce, na koniec 2017 będzie działo ok. 260 placówek Senior + zapewniających 6758 miejsc dziennego pobytu dla osób starszych. Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych (Program ASOS) Ministerstwo Rodziny realizuje także Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych (Program ASOS). Celem programu jest poprawa jakości i poziomu życia osób starszych oraz zagospodarowanie ich potencjału poprzez umożliwienie im aktywności społecznej. Organizacje pozarządowe i inne podmioty uprawnione działające na rzecz osób starszych mogą ubiegać się o dofinansowanie od 20 do 200 tysięcy zł w ramach 4 priorytetów: I. Edukacja osób starszych; II. Aktywność społeczna promująca integrację międzypokoleniową; 2
III. Partycypacja społeczna osób starszych; IV. Usługi społeczne dla osób starszych. W ramach edycji 2017 konkursu złożono 1647 ofert, 370 ofert otrzymało dofinansowanie na łączną kwotę 38 mln zł. W projektach weźmie udział 179 043 osób starszych. Kampania informacyjna pn. Bezpieczny i Aktywny Senior Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej od grudnia 2016 r. realizuje kampanię informacyjną pn. Bezpieczny i Aktywny Senior. Celem głównym kampanii jest podwyższenie świadomości polskiego społeczeństwa na temat kwestii związanych z bezpieczeństwem oraz aktywnością osób starszych. Uwrażliwienie społeczeństwa na kwestie związane z osobami starszymi pozwoli na wzmocnienie tradycyjnej roli osób starszych w rodzinie i społeczeństwie jako osób kształtujących tożsamość rodzinną, regionalną i narodową. Zagwarantowanie bezpieczeństwa seniorom jest podstawowym elementem polityki społecznej wobec osób starszych, bez którego niemożliwe będzie osiągnięcie jej pozostałych celów. Celami kampanii w tym obszarze jest wzmacnianie świadomości społecznej na temat bezpieczeństwa osób starszych, a co za tym idzie ograniczenie liczby nadużyć popełnianych na szkodę osób starszych, ochronę interesów konsumentów (seniorów) oraz promocję zdrowego i bezpiecznego stylu życia wśród seniorów. W ramach pierwszego etapu kampanii podjęta została tematyka wyboru bezpiecznej placówki całodobowego pobytu. Przygotowany został film informacyjny, ulotki oraz informator. Materiały zostały przekazane wszystkim Urzędom Wojewódzkim oraz partnerom celem dalszej dystrybucji. Współpraca z partnerami (Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, Pocztą Polską S.A. oraz Telewizją Polska S.A.) w ramach kampanii pozwoli także na dotarcie do możliwie szerokiej grupy odbiorców. W ramach pierwszego etapu kampanii: rozdysponowano ponad 19 tys. ulotek m.in. w urzędach (gmin, szpitalach i przychodniach, placówkach pomocy społecznej), placówkach pocztowych, placówkach ZUS; ponad 1.400 razy obejrzano film informacyjny na stronie Ministerstwa Rodziny, który jest także emitowany na ekranach multimedialnych na Salach Obsługi Klientów ZUS, oraz w placówkach Poczty Polskiej; rozdysponowano ponad 400 plakatów informacyjnych; 3
prowadzona jest szeroka kampania w mediach społecznościowych Ministerstwa Rodziny, Poczty Polskiej, ZUS oraz TVP S.A. na stronach internetowych, Twitterze, Facebook u; w ramach kampanii realizowane są felietony tematyczne w programach TVP S.A. m.in. w Pytaniu na Śniadanie. Projekt pn. Profesjonalizacja usług asystenckich i opiekuńczych dla osób niesamodzielnych - nowe standardy kształcenia i opieki. Ponadto w ramach drugiej osi priorytetowej Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój (PO WER) Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji w ramach działania 2.8 rozwój usług społecznych świadczonych w środowisku lokalnym planowana jest realizacja projektu pn. Profesjonalizacja usług asystenckich i opiekuńczych dla osób niesamodzielnych - nowe standardy kształcenia i opieki. Celem głównym projektu jest profesjonalizacja opieki nad osobami starszymi o różnym stopniu niesamodzielności w ich miejscu zamieszkania. Podwyższenie kwoty minimalnej emerytury oraz minimalnej kwoty renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy W związku z sytuacją materialną osób starszych oraz prognozowaną sytuacją demograficzną (w szczególności w kontekście wysokości emerytur obliczanych na nowych zasadach ) Rada Ministrów podjęła działania mające na celu poprawę sytuacji materialnej osób starszych o najniższych dochodach. Podwyższona została kwota minimalnej emerytury oraz minimalnej kwoty renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Od 1 marca 2017 r. minimalna emerytura wzrosła o ponad 100 zł do kwoty 1000 zł brutto. Do tej pory najniższa emerytura wynosiła 882,56 zł. Najniższa renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy wzrosła do 750 zł. W ten sposób, świadczenia te po raz pierwszy w historii przekroczyły netto poziom 50% minimalnego wynagrodzenia. Prawo do minimalnej emerytury zyskały kobiety, mające co najmniej 20 lat stażu pracy i mężczyźni mogący się wykazać 25 lat stażu. Wszystkie świadczenia zostały także zwaloryzowane. Liczba świadczeniobiorców z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych objętych gwarantowaną podwyżką świadczeń wyniesie ok. 5,2 mln osób. Wprowadzone podwyżki mają charakter powszechny i są odczuwalne dla osób starszych. Działania w zakresie wsparcia osób niepełnosprawnych W kwestiach dotyczących wsparcia osób niepełnosprawnych uprzejmie informuję, iż jego głównym źródłem są środki finansowe ulokowane w Państwowym Funduszu 4
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, który powstał na mocy ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Od 1997 r. zasady działania i wydatkowania środków finansowych Funduszu reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2016 r. poz. 2046 i 1948). PFRON posiada osobowość prawną i jest państwowym funduszem celowym w rozumieniu przepisów ustawy o finansach publicznych. Wsparcie dla osób niepełnosprawnych udzielane ze środków Funduszu można podzielić na działania obejmujące ich aktywizację zawodową oraz aktywizację społeczną. W roku 2016 wydatki PFRON w układzie budżetu zadaniowego w obszarze zabezpieczenia społecznego i wspierania rodziny oraz w obszarze rynku pracy ukształtowały się następująco: Podzadanie 13.1.3.Wyrównywanie szans zawodowych i integracja społeczna osób niepełnosprawnych 1 220 294 tys. zł Podzadanie 14. 1.5 Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych 3 499 986 tys. zł. Łączne wydatki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (wraz z kosztami obsługi zadań) wyniosły w 2016 r. 4 720 280 tys. zł. Według ustawy budżetowej na rok 2017 r. budżet PFRON został zaplanowany w wysokości 4 881 237 tys. zł z następującym ukierunkowaniem wydatków: Podzadanie 13.1.3.Wyrównywanie szans zawodowych i integracja społeczna osób niepełnosprawnych 1 283 313 tys. zł Podzadanie 14. 1.5 Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych 3 597 924 tys. zł. Osoba niepełnosprawna może ubiegać się o pomoc w zakresie zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze, likwidacji barier funkcjonalnych (architektonicznych, w komunikowaniu się i technicznych), jak również uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym. Sprawy każdorazowo rozpatrywane są indywidualnie, przy uwzględnieniu rodzaju i stopnia niepełnosprawności osoby ubiegającej się o dofinansowanie, jej potrzeb wynikających z niepełnosprawności oraz faktycznej możliwości osiągnięcia celów rehabilitacji określonej w ustawie o rehabilitacji (...). Przy rozpatrywaniu wniosku ocenie podlega indywidualna sytuacja osoby niepełnosprawnej i wpływ dofinansowanego zadania na jej funkcjonowanie. Zadania te zlecone zostały do realizacji do jednostek samorządu terytorialnego. Samorządy terytorialne, w szczególności powiatowe i gminne, odgrywają nieocenioną rolę w procesie integracji osób niepełnosprawnych. To właśnie one mają zasadniczy wpływ na kształtowanie polityki społecznej na własnym terenie i to od ich aktywności oraz od zaangażowania całej społeczności lokalnej zależy w zasadniczym stopniu dokonanie korzystnych zmian w sytuacji 5
niepełnosprawnych współmieszkańców i ich rodzin. Niestety nie są dostępne szczegółowe dane o udzielonej pomocy finansowej w podziale na wiek. Innym źródłem wsparcia dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin jest udzielana pomoc finansowa w ramach świadczeń rodzinnych, zasiłku dla opiekuna osoby niepełnosprawnej, czy też Programu Rodzina 500+. Na podstawie wstępnych danych ze sprawozdań rzeczowofinansowych wydatki w 2016 r. na świadczenia związane z orzeczoną niepełnosprawnością wyniosły: zasiłek pielęgnacyjny 1 683 mln zł, świadczenie pielęgnacyjne (ze składkami na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne) 2 268 mln zł, zasiłek dla opiekuna (ze składkami na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne) 345 mln zł, specjalny zasiłek opiekuńczy (ze składkami na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne) 310 mln zł, dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego 160 mln zł Należy dodać, że w ramach realizowanego Programu Rodzina 500+ dla rodzin spełniających kryterium dochodowe do świadczenia wychowawczego na pierwsze dziecko, w których składzie znajduje się dziecko niepełnosprawne przeznaczone są środki w wysokości 1,1 mld zł rocznie. Niepełnosprawność jest także jednym z powodów udzielania pomocy społecznej, wymienionych w przepisie art. 7 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 930 ze zm.) obok długotrwałej lub ciężkiej choroby. Rodziny z osobami niepełnosprawnymi lub osoby niepełnosprawne mogą korzystać ze świadczeń na ogólnych zasadach, określonych w ww. ustawie. Świadczenia z pomocy społecznej przyznawane są przez ośrodki pomocy społecznej właściwe dla miejsca zamieszkania osoby/rodziny i mogą mieć formę pieniężną lub niepieniężną. Ich celem jest umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby możliwości. Prawo do świadczeń pieniężnych przysługuje: osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej 634 zł, osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kryterium dochodowego na osobę w rodzinie 514 zł, rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie. 6
Do świadczeń pieniężnych, które mogą być przyznane osobom niepełnosprawnym z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności na podstawie przepisów ustawy o pomocy społecznej należą: zasiłek okresowy, zasiłek celowy, pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie. Zasiłek okresowy (wypłacany przez samorząd gminny) przyznawany jest osobom i rodzinom, w szczególności ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego. W roku 2015 zasiłek okresowy przyznano 471 518 osobom. Liczba przyznanych świadczeń wynosiła 2 730 666 na kwotę ogółem 908 902 632 zł. Zasiłek celowy (wypłacany przez samorząd gminny) może być przyznany w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej. W roku 2015 zasiłki celowe przyznano 844 410 osobom, w tym 143 705 osobom specjalne zasiłki celowe, na ogólną kwotę 719 133 844 zł, w tym 72 887 873 zł na specjalne zasiłki celowe. Osobie albo rodzinie gmina może przyznać pomoc w formie pieniężnej lub rzeczowej, w celu ekonomicznego usamodzielnienia. W roku 2015 ww. pomoc przyznano tylko 32 osobom, z czego: w naturze - 21 osobom, w formie zasiłków - 9 osobom oraz 2 osobom w formie pożyczki, na ogólną kwotę 9 243 zł. Dostępność do usług społecznych w województwach: kujawsko-pomorskim, świętokrzyskim i wielkopolskim W zakresie dostępności usług społecznych dla osób starszych zamieszkujących województwa wymienione w przedmiotowej interpelacji uprzejmie informuję, że osoby starsze, podobnie jak inne grupy osób mogą skorzystać ze świadczeń pomocy społecznej gwarantowanych ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 930 z późn. zm.). Do świadczeń niepieniężnych, z których najczęściej korzystają osoby starsze należy zaliczyć między innymi: Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania W 2016 roku usługi opiekuńcze przyznano ogółem 99 368 osobom na ogólną kwotę 451 479 699 zł, a świadczeń wyniosła 33 813 200, z tego specjalistyczne usługi opiekuńcze przyznano 5 159 osobom, z liczbą świadczeń 1 208 823, na kwotę 18 331 516 zł. Natomiast specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi przyznano ogółem 13 847 osobom na łączną kwotę 96 165 668 zł, w liczbie świadczeń 4 168 619. Poniższa tabela przedstawia dane w ww. zakresie we wskazanych w interpelacji województwach. 7
WYSZCZEGÓLNIENIE osób korzyst. kujawsko pomorskie świadczeń kwota świadczeń osób korzyst. świętokrzyskie świadczeń kwota świadczeń wielkopolskie osób korzyst. świadczeń kwota świadczeń Usługi opiekuńcze 5 714 1 960 890 25 307 066 3 627 1 674 257 24 283 984 9 889 4 019 582 55 508 701 w tym: specjalistyczne usługi opiekuńcze 291 126 458 1 309 490 462 65 638 1 740 476 195 66 563 1 517 454 Specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi 1 906 419 621 14 216 882 1 007 250 212 6 616 532 1 020 448 222 8 902 787 Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze w ośrodkach wsparcia W 2016 roku ogółem w Polsce funkcjonowało 1 941 1 ośrodków wsparcia o łącznej liczbie miejsc 86 360, z których skorzystały 136 224 osoby, w tym 770 środowiskowych domów samopomocy, o łącznej liczbie miejsc 28 262, z których skorzystało 31 345 osób. Poniższa tabela przedstawia dane dotyczące liczby ośrodków wsparcia, w tym środowiskowych domów samopomocy wraz z miejsc i liczbą uczestników wg stanu na koniec 2016 roku w województwach: kujawsko-pomorskim, świętokrzyskim i wielkopolskim. WYSZCZEGÓLNIENIE kujawsko pomorskie jednostek miejsc osób korzyst. jednostek świętokrzyskie miejsc osób korzyst. jednostek wielkopolskie miejsc osób korzyst. Ośrodki wsparcia 129 6 056 9 591 81 3 680 5 529 184 7 094 11 598 w tym: środowiskowe domy samopomocy 44 1 620 1 759 36 962 1 097 62 2 083 2 245 1 Wyłączając placówki utworzone w ramach Programu wieloletniego Senior+ na lata 2015-2020, o których informacje zostały zawarte na stronie 2. 8
Rodzinne domy pomocy oraz domy pomocy społecznej WYSZCZEGÓLNIENIE kujawskopomorskie domów miejsc mieszkań ców domów świętokrzyskie miejsc mieszkań ców domów wielkopolskie mieszkań miejsc ców Rodzinne domy pomocy 0 0 0 8 51 39 2 7 8 Domy pomocy społecznej dla osób w podeszłym wieku 8 593 587 1 35 28 10 759 707 Domy pomocy społecznej dla osób w podeszłym wieku oraz osób niepełnosprawnych fizycznie 1 120 120 4 334 308 0 0 0 Domy pomocy społecznej dla osób w podeszłym wieku oraz osób przewlekle somatycznie chorych 0 0 0 0 0 0 1 136 134 Domy pomocy społecznej dla osób somatycznie chorych 10 933 930 6 678 673 18 2 063 2 051 Jeżeli chodzi o wskaźnik zaspokojenia potrzeb dotyczący umieszczenia osób w podeszłym wieku w domach pomocy społecznej, to uprzejmie informuję, że w 2015 roku wskaźnik dla całego kraju wynosił 67,1, a w 2016 roku 62,1. i we wskazanych województwach przedstawia poniższa tabela. kujawskopomorskie świętokrzyskie wielkopolskie WYS ZCZEGÓLNIENIE 2015 2016 2015 2016 2015 2016 Liczba osób w podeszłym wieku umieszczonych w domach pomocy społecznej 61,6 55,8 86,5 95,1 56,9 56,2 Zmiany w przedmiocie funkcjonowania domów pomocy społecznej Zmiany w przedmiocie funkcjonowania domów pomocy społecznej wprowadzone zostały Rozporządzeniem Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 24 stycznia 2017 zmieniającym rozporządzenie w sprawie domów pomocy społecznej (Dz. U. poz. 224), w ramach którego ujednolicono wskaźnik zatrudnienia na 0,5 na jednego mieszkańca domu dla wszystkich typów domów z wyłączeniem domów pomocy społecznej dla osób starszych przy jednoczesnym obniżeniu procentowego udziału osób niebędących pracownikami domu, a wliczanych do wskaźnika zatrudnienia pracowników zespołu terapeutyczno opiekuńczego do 10%. 9
Obecnie trwają prace nad zmianą rozporządzenia w przedmiotowej sprawie. Potrzeba ta wynika przede wszystkim z konieczności zmiany niektórych przepisów, których stosowanie w praktyce napotyka pewne trudności, w szczególności interpretacyjne, dotyczące używanego w rozporządzeniu pojęcia nowo powstających domów. Dlatego też projekt zakłada rezygnację z pojęcia nowo powstających domów pomocy społecznej oraz ujednolicenie wymogu standardu dla wszystkich domów (nowych i starych). Jednocześnie informuję, iż kwestie dotyczące: przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na wiek należą do właściwości Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania; dostępności do opieki geriatrycznej należą do właściwości Ministerstwa Zdrowia; wprowadzenia obligatoryjnego pełnomocnika dla osób w wieku 80+ należą do właściwości Ministerstwa Sprawiedliwości organu właściwego w sprawach z zakresu funkcjonowania sądownictwa w Polsce. 10