Mennesson przeciwko Francji (wyrok - 26 czerwca 2014r., Izba (Sekcja V), skargi nr 65192/11) 1 Odmowa uznania w prawie francuskim pokrewieństwa legalnie ustanowionego w USA między dziećmi urodzonymi w rezultacie procedury macierzyństwa zastępczego i parą, która zaaranżowała prokreację tą metodą. Mennesson przeciwko Francji (wyrok - 26 czerwca 2014r., Izba (Sekcja V), skargi nr 65192/11) Skarżącymi byli mąż i żona Dominique i Sylvie Mennesson, obywatele francuscy, oraz Valentina Mennesson i Fiorella Mennesson, bliźniaczki posiadające obywatelstwo amerykańskie, urodzone w 2000 r. Ze względu na bezpłodność pani Mennesson para skorzystała z procedury macierzyństwa zastępczego w Stanach Zjednoczonych. Zarodki wyhodowane przy użyciu spermy pana Mennessona, zostały wszczepione do macicy innej kobiety. W rezultacie urodziły się bliźniaczki Mennesson. Postanowienie sądu w stanie Kalifornia stwierdzało, że państwo Mennesson byli ich rodzicami. Władze francuskie najpierw dokonały wpisu aktów urodzenia do francuskiego rejestru urodzeń, małżeństw i zgonów, a następnie go unieważniły, podejrzewając, że sprawa ta wiązała się z macierzyństwem zastępczym. Pozwy skarżących od tych decyzji zostały oddalone w ostatniej instancji przez Sąd Kasacyjny 6 kwietnia 2011 r. z tego powodu, że dokonanie takich wpisów do rejestru oznaczałoby legalizację macierzyństwa zastępczego, nieważnego ze względu na interes publiczny zgodnie z francuskim kodeksem cywilnym. Sąd stwierdził, że nie nastąpiło naruszenie prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, ponieważ unieważnienie wpisów nie pozbawiało dzieci prawnego związku z rodzicami uznanego zgodnie z prawem w stanie Kalifornia i nic nie stało na przeszkodzie, aby żyli z nimi razem we Francji. W skardze do Trybunału skarżący zarzucili, że wbrew najlepszym interesom dzieci, nie mogli oni doprowadzić we Francji do potwierdzenia istnienia relacji rodzic dziecko, które zostały wcześniej uznane zgodnie z prawem przed sądem zagranicą (art. 8 Konwencji). Zarzucili poza tym naruszenie w szczególności art.14 w połączeniu z art.8, ponieważ uważali, że w ten sposób ich dzieci były dyskryminowane w stosunku do innych dzieci. Trybunał przypomniał, że gwarantując prawo do poszanowania życia rodzinnego art. 8 zakłada istnienie rodziny. W sprawie X, Y i Z v. Wielka Brytania (wyrok z 22 kwietnia 1997r. ) zwrócił uwagę na istnienie «faktycznych związków rodzinnych» oznaczających stosowanie art.8 do dziecka urodzonego w drodze sztucznego zapłodnienia, z dawcą będącym partnerem transseksualnym swojej matki i zachowującym się jak ojciec od czasu jego urodzenia, oraz matką. Uznał również istnienie faktycznego życia rodzinnego w szczególności w sprawie Wagner i J.M.W.L. v. Luksemburg (wyrok z 28 czerwca 2007r.) między dzieckiem i matką adopcyjną w sytuacji odmowy zalegalizowania adopcji dokonanej zagranicą. Ważne są w tego rodzaju sytuacji są konkretne relacje między osobami wchodzącymi w grę. W tym przypadku z pewnością państwo Mennesson zajmowali się bliźniaczkami jak rodzice od czasu ich urodzenia, a cała czwórka żyła razem w sposób, niczym nie różniący się od życia rodzinnego w jego zwykłym kształcie. To wystarczyło do uznania, że art.8 miał w tej sprawie zastosowanie w części odnoszącej się do życia rodzinnego. Życie prywatne w rozumieniu tego przepisu łączy czasami aspekty tożsamości nie tylko fizycznej, ale również społecznej jednostki. Podobnie, jak w innych sprawach tego rodzaju, również w tym przypadku istniał bezpośredni związek między życiem prywatnym dzieci
2 Mennesson przeciwko Francji (wyrok - 26 czerwca 2014r., Izba (Sekcja V), skargi nr 65192/11) urodzonych z macierzyństwa zastępczego i prawnym potwierdzeniem pokrewieństwa. Art. 8 miał więc zastosowanie również w części dotyczącej życia prywatnego. Trybunał przypomniał, że takie podejście znalazło wyraz w szczególności wr wspomnianej sprawie Wagner i J.M.W.L. v. Luksemburg oraz w sprawie Negrepontis-Giannisis v. Grecja (wyrok z 3 maja 2011r.) obie dotyczące odmowy sądów prawnego legalizacji adopcji dokonanej zagranicą. Podobnie, jak w tamtych sprawach, również w tym przypadku doszło do ingerencji w korzystanie z prawa zagwarantowanego w art. 8 w części dotyczącej życia rodzinnego oraz życia prywatnego. Była ona przewidziana przez prawo i podjęta w realizacji uprawnionych celów - ochrony zdrowia oraz ochrony praw i wolności innych osób. Przy ocenie, czy była konieczna w społeczeństwie demokratycznym Trybunał przypomniał, że zakres swobody państwa różni się w zależności od okoliczności, dziedziny i kontekstu, a za istotny czynnik uważa się istnienie wspólnej płaszczyzny między systemami prawnymi państw Konwencji. Z jednej strony więc - przy braku zgody wśród państw Rady Europy co do znaczenia interesu wchodzącego w grę albo najlepszych środków jego ochrony zwłaszcza, gdy w sprawach rodzących delikatne kwestie moralne lub etyczne - swoboda ta jest szeroka. Z drugiej w razie obecności szczególnie ważnego aspektu istnienia i tożsamości jednostki, swoboda państwa jest zwykle ograniczona. W tym przypadku nie ma w Europie zgody ani co do legalności macierzyństwa zastępczego ani prawnego uznania więzi pokrewieństwa między rodzicami zlecającymi i dziećmi prawnie uznanymi zagranicą. Ten brak zgody wynikał z faktu, że posługiwanie się macierzyństwem zastępczym rodzi delikatne kwestie natury etycznej. Trybunał potwierdził m.in., że co do zasady państwom powinna przysługiwac szeroka swoboda, jeśli chodzi o decyzje nie tylko dotyczące zgody na ten sposób prokreacji, ale również dotyczące uznawania więzi pokrewieństwa między dziećmi legalnie poczętymi w drodze macierzyństwa zastępczego zagranicą i rodzicami zlecającymi. Wchodziła tu jednak w grę kwestia pokrewienieństwa, a więc istotny aspekt tożsamości jednostki. Margines swobody państwa musiał więc tym przypadku być ograniczony. Wybór dokonany przez państwo korzystające ze posiadanej swobody pozostaje jednak pod kontrolą Trybunału i do niego należy staranne zbadanie argumentów, które doprowadziły państwo do przyjętego rozwiązania oraz ocena, czy państwo zachowało przy tym właściwą równowagę między interesami państwa i jednostek bezpośrednio dotkniętych tym rozwiązaniem. Trybunał ma przy tym obowiązek pamiętać o podstawowej zasadzie, zgodnie z którą zawsze, gdy wchodzi w grę sytuacja dziecka, jego najlepszy interes musi przeważać. Sąd Kasacyjny w tym przypadku orzekł, że francuski porządek publiczny stał na przeszkodzie wpisowi do rejestru aktu urodzenia sporządzonego na podstawie postanowienia sądu zagranicznego. W prawie francuskim bowiem macierzyństwo zastępcze jest nieważne ze względu na porządek publiczny i sprzeczne z podstawową zasadą prawa francuskiego. W rezultacie nie może mieć wpływu na sytuację w sferze pokrewieństwa. Z tego wynikał wniosek, że postanowienie wydane w sprawie skarżących przez Sąd Najwyższy Kalifornii było sprzeczne z francuską koncepcją międzynarodowego porządku publicznego, i w rezultacie aktów urodzenia bliźniąt nie można było wpisać do francuskich ksiąg stanu cywilnego.
Mennesson przeciwko Francji (wyrok - 26 czerwca 2014r., Izba (Sekcja V), skargi nr 65192/11) 3 Brak możliwości doprowadzenia do uznania w prawie francuskim więzi pokrewieństwa między małżeństwem i bliźniaczkami był więc, według Sądu Kasacyjnego, skutkiem wyboru etycznego ustawodawcy francuskiego, który zakazał macierzyństwa zastępczego. Rząd podkreślił w związku z tym, że sędzia krajowy wyciągnął z tego właściwe wnioski odmawiając wpisania zagranicznych aktów stanu cywilnego dzieci urodzonych w procedurze macierzyństwa zastępczego poza Francją. Gdyby było inaczej, oznaczałoby to milczącą zgodę na obejście prawa krajowego i zakwestionowanie spójności istniejącego zakazu. Trybunał stwierdził, że w ten sposób Sąd Kasacyjny powołał się na klauzulę porządku publicznego w prawie miedzynarodowym właściwą dla prawa prywatnego międzynarodowego. Nie miał jej zamiaru kwestionować. Musiał jednak zbadać, czy w tym przypadku sędzia krajowy we właściwy sposób uwzględnił konieczność znalezienia właściwej równowagi między interesem zbiorowości w zapewnieniu, aby jej członkowie działali zgodnie z wyborem dokonanym przezeń w sposób demokratyczny oraz interesem skarżących w tym najlepszym interesem dzieci w pełnym korzystaniu z prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Sąd Kasacyjny orzekł, że niemożność wpisania aktów urodzenia amerykańskich bliźniaczek do francuskich ksiąg stanu cywilnego nie stanowiła zamachu ani na ich prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego ani na najlepszy interes dzieci, ponieważ nie pozbawiało to ich pokrewieństwa z matką i ojcem zgodnie z prawem kalifornijskim oraz nie uniemożliwiało im wspólnego życia we Francji. Trybuał uważał, że należało odróżnić z jednej strony prawo skarżących do poszanowania ich życia rodzinnego a z dugiej - prawo bliźniaczek do poszanowania ich życia prywatnego. W związku z kwestią prawa skarżących do poszanowania ich życia rodzinnego Trybunał stwierdził, że odmowa uznania w prawie francuskim więzi pokrewieństwa między państwem Mennesson i bliźniaczkami musiała nrgatywnie wpłynąć na ich życie rodzinne. Jak podkreślili skarżący, Sąd Apelacyjny w Paryżu uznał w tej sprawie, że sytuacja taka zrodziła konkretne trudności. Wskazał on m.in., że w raporcie z 2009r. dotyczącym zmian w ustawach bioetycznych Rada Stanu podkreśliła, że w rzeczywistości przy braku wpisu życie tych rodzin jest bardziej skomplikowane na skutek formalności wymaganych w związku z niektórymi wydarzeniami w ich życiu. Bez aktu stanu cywilnego francuskiego czy francuskich książeczek rodzinnych skarżący musieli przedstawiać amerykańskie akty stanu cywilnego wraz z tłumaczeniem przez tłumacza przysięgłego za każdym razem, kiedy dostęp do określonego prawa lub usługi wymagał dowodu pokrewieństwa. Poza tym prawdopodobnie często stykali się z podejrzeniem albo przynajmniej niezrozumieniem ze strony osób, do których się zwracali. Wskazali też na trudności z objęciem bliźniaczek ubezpieczeniem społecznym, zapisem do stołówki szkolnej, ośrodka opieki dziennej czy wnioskiem o przyznanie dodatku rodzinnego. Z drugiej strony, w rezultacie fakt, że według prawa francuskiego dzieci te nie były spokrewnione ani z panem Mennessonem ani z jego żoną powodował, że przynajmniej dotychczas nie miały obywatelstwa francuskiego. Okoliczność ta rodziła trudności w podróżach rodziny i niepewność nawet, jeśli pozbawioną podstaw, jak twierdził rząd co do prawa pobytu bliźniaków we Francji po osiągnięciu przez nie wieku dojrzałości i w rezultacie stabilności komórki rodzinnej. Rząd twierdził, że w związku w szczególności z okólnikiem ministra sprawiedliwości z 25 stycznia 2013r., po przedstawieniu amerykańskich aktów urodzenia, bliźniaczki mogły uzyskać obywatelstwo francuskie na podstawie art.18 kodeksu cywilnego, który przewiduje, że Francuzem jest dziecko, którego co najmniej jeden z
4 Mennesson przeciwko Francji (wyrok - 26 czerwca 2014r., Izba (Sekcja V), skargi nr 65192/11) rodziców jest Francuzem. Trybunał zauważył jednak, że istnienie takiej możliwości budziło wątpliwości. Zgodnie z tym przepisem obywatelstwo francuskie otrzymuje się ze względu na pochodzenie jednego lub drugiego z rodziców. Rówcześnie prawne ustalenie, kim są rodzice należy do istoty tej skargi. Rząd powołał się również na art. 47 k.c., z którego wynika, że akty stanu cywilnego dokonane zagranicą i zredagowane zgodnie z formą przyjętą w krajach w wchodzących w grę, są tak samo autentyczne, z wyjątkiem sytuacji, w których posiadane dokumenty budziły rozmaite poważne zastrzeżenia. Pojawiła się więc kwestia, czy w tej sprawie wchodził w grę taki przypadek wykluczenia w sytuacji, gdy dzieci pochodziły z macierzyństwa zastępczego zagranicą, co Sąd Kasacyjny uznał za nielegalne obejście prawa. Na wyraźne pytanie prezesa Trybunału w związku z tą kwestią rząd nie przedstawił żadnej konkretnej odpowiedzi. Zresztą, wniosek złożony w tym celu 16 kwietnia 2013r. w kancelarii sądu w Paryżu przez pana Mennessona pozostawał bez odpowiedzi przez jedenaście miesięcy z powodu tego, że jak wyjaśnił jego kanclerz sprawa była nadal w biegu w oczekiwaniu na zwrot wniosku o uwiarygodnienie wysłanego do konsulatu w Los Angeles. Należało uzupełnić ten opis o zrozumiałe obawy dotyczące możliwości zachowania życia rodzinnego między panią Mennesson i bliźniaczkami w razie śmierci jej męża albo ich separacji. Niezależnie od znaczenia potencjalnego ryzyka dla życia rodzinnego skarżących Trybunał uważał, że musiał poddać ocenie konkretne przeszkody do pokonania wynikające z odmowy uznania w prawie francuskim pokrewieństwa między małżeństwem i bliźniaczkami. Skarżący nie twierdzili, że wspomniane przez nich trudności były nie do pokonania ani nie wykazali, że brak potwierdzenia zgodnie z prawem francuskim ich pokrewieństwa uniemożliwiał im korzystanie we Francji z prawa do poszanowania życia rodzinnego. Mogli oni zamieszkać całą czwórką we Francji niedługo po urodzeniu się bliźniaczek i byli w stanie żyć razem w warunkach generalnie porównywalnych do innych rodzin. Nie było podstaw, aby uważać, że istniało ryzyko ich rodzielenia ze względu na ich status według prawa francuskiego. Trybunał zauważył m.in., że odrzucając zarzuty skarżących na podstawie Konwencji Sąd Kasacyjny podkreślił, że unieważnienie wpisów dzieci do akt stanu cywilnego nie uniemożliwiała im życia z państwem Mennesson we Francji. Trybunał doszedł do wniosku, że w tym przypadku sędziowie francuscy nie zbadali konkretnej sytuacji uważając w sposób dorozumiany, ale konieczny, że możliwe trudności praktyczne w życiu rodzinnym przy braku uznania w prawie francuskim więzi ustanowionej między nimi zagranicą nie przekroczyłyby granic, jakie nakłada obowiązek poszanowania przez państwo art.8 Konwencji. W rezultacie, ze względu z jednej strony na konkretne skutki dla życia rodzinnego braku uznania w prawie francuskim więzi pokrewieństwa między państwem Mennesson i bliźniaczkami, a z drugiej margines swobody Francji w tym przypadku, Trybunał uznał, że została zachowana właściwa równowaga między interesami skarżących i interesami państwa w sferze prawa do poszanowania życia rodzinnego. Pozostało ustalić, czy podobnie było, jeśli chodzi o prawo bliźniaczek do poszanowania ich życia prywatnego. Trybunał przypomniał, że poszanowanie życia prywatnego wymaga, aby każdy mógł ustalić szczególy swojej tożsamości jako istoty ludzkiej, co obejmuje również jego pokrewieństwo. Stanowi ono istotny aspekt tożsamości jednostki. W rezultacie obowiązującego prawa bliźniaczki znalazły się pod tym względem w sytuacji niepewności prawnej. Odmowa nadania
Mennesson przeciwko Francji (wyrok - 26 czerwca 2014r., Izba (Sekcja V), skargi nr 65192/11) 5 wszelkich skutków orzeczeniu sądu amerykańskiego i w rezultacie wpisu do akt stanu cywilnego wskazywałą, że potwierdzona w tej sposób więź pokrewieństwa nie jest uznawana we francuskim porządku prawnym. Inaczej mówić, Francja, nie ignorując faktu, że dzieci zostały gdzieindziej uznane za dzieci państwa Mennesson, uniemożliwiła nadanie im tego statusu we własnym porządku prawnym. Zdaniem Trybunału taka sprzeczność oznaczała zamach na ich tożsamość w społeczeństwie francuskim. Nawet, jeśli art. 8 Konwencji nie gwarantuje prawa do uzyskania konkretnego obywatelstwa, nie oznacza to, że nie jest ono elementem tożsamości jednostki. Trybunał już wcześniej wskazał, że chociaż ojcem biologicznym był Francuz, bliźniaczki stanęły wobec głębokiej niepewności co do możliwości uznania ich za obywatelki francuskie na podstawie art. 18 kodeksu cywilnego. Podobna niejasność musiała negatywnie wpływąc na sposób, w jaki definiowały swoją tożsamość. Trybunał stwierdził m.in., że odmowa uznania zgodnie z prawem francuskim za dzieci państwa Mennesson miała wpływ na ich prawa do spadku po nich. Zauważył, że rząd wskazał jednak, iż Rada Stanu podkreśliła, że przy braku uznania we Francji pokrewieństwa stwierdzonego zagranicą, w przypadku spadku po matce zlecającej dziecko urodzone zagranicą w drodze macierzyństwa zastępczego może dziedziczyć po niej tylko w razie wskazania go przez nią jako zapisobiorcę. Prawa spadkowe są więc ustalane tak, jaby wchodziły w grę osoby obce, a więc w sposóbmniej korzystny. Taka sama sytuacja istnieje w kontekście spadku po ojcu zlecającym, nawet jeżeli, jak w tym przypadku, jest ojcem biologicznym. Wchodzi w takiej sytuacji również element związany ze świadomością rodziny pochodzenia, którego dzieci urodzone w drodze macierzyństwa zastępczego zagranicą są pozbawione. Można założyć chęć władz francuskich zniechęcenia swoich obywateli do poszukiwania zagranicą metody prokreacji zakazanej na swoim terytorium. Z opisu tego wynika jednak, że skutki braku uznania w prawie francuskim więzi pokrewieństwa między dziećmi w ten sposób poczętymi i rodzicami zlecającymi nie ograniczały się do rodziców, którzy sami wybrali zarzucony przez władze sposób prokreacji: wchodzi również w grę sytuacja dzieci, których prawo do poszanowania ich życia prywatnego, z którego wynika możliwość każdego do ustalenia istoty swojej tożsamości, w tym pokrewieństwa, doznało poważnego uszczerbku. Pojawiła się więc poważna kwestia zgodności tej sytuacji z najlepszym interesem dzieci, którego poszanowanie powinno być wytyczną każdej dotyczącej ich decyzji. Analiza ta nabiera szczególnego znaczenia, jeśli jak w tym przypadku jeden z rodziców zlecających jest również rodzicem biologicznym dziecka. Ze względu na znaczenie pokrewieństwa biologicznego jako elementu tożsamości nie można uważać za zgodne z interesem dziecka pozbawianie go związku prawnego tego rodzaju w sytuacji, gdy została ustalona faktyczna sytuacja biologiczna a dziecko i rodzic domagali się jego pełnego uznania. Nie tylko związek między bliźniaczkami i ich ojcem biologicznym nie został przyznany, ale jego uzyskanie w drodze np. uznania ojcostwa czy adopcji albo ustalenia ojcostwa natrafiłoby na orzecznictwo zaporowe przyjęte w tych kwestiach przez Sąd Kasacyjny. Trybunał uważał, biorąc pod uwagę konsekwencje tej poważnej restrykcji, że stwarzając w ten sposób przeszkodę dla uznania jak i ustalenia w prawie krajowym więzi pokrewieństwa bliźniaczek z ich biologicznym ojcem państwo wyszło poza granice dozwolonej swobody. Ze względu na znaczenie najlepszego interesu dziecka przy poszukiwaniu równowagi interesów wchodzących w grę, Trybunał stwierdził, że prawo obu bliźniaczek do
6 Mennesson przeciwko Francji (wyrok - 26 czerwca 2014r., Izba (Sekcja V), skargi nr 65192/11) poszanowania ich życia prywatnego zostało naruszone. W rezultacie nie było naruszenia art.8 Konwencji, jeśli chodzi o prawo skarżących do poszanowania ich życia rodzinnego. Doszło natomiast do naruszenia tego przepisu, jeśli chodzi o prawo bliźniaczek do poszanowania ich życia prywatnego (jednogłośnie). Francja musi zapłacić każdemu z dzieci po 5 tys. euro jako zadośćuczynienie za krzywdę moralną oraz zwrócić wszystkim skarżącym łącznie koszty i wydatki. Tego samego dnia Trybunał wydał wyrok w podobnej sprawie: Labassee przeciwko Francji (wyrok z 26 czerwca 2014r., Izba (Sekcja V), skarga nr 65941/11) Uwagi: Macierzyństwo zastępcze rodzi nowe, nieznane wcześniej problemy, również na tle art.8 Konwencji, które sa rozmaicie rozwiązywane w różnych krajach. Zawsze jednak muszą być właściwie brane pod uwagę gwarancje wynikające z tego artykułu.