Kobiety w polityce. pod redakcją Joanny Marszałek-Kawy

Kobiety w polityce pod redakcją Joanny Marszałek-Kawy

Recenzenci: Redaktor prowadzący: Daniel Kawa Redaktor techniczny: Iwona Banasiak Korekta: Zespół Projekt okładki: Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek Toruń 2009 ISBN 978-83-7611- Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową: tel./fax 056 648 50 70, marketing@marszalek.com.pl Wydawnictwo Adam Marszałek, ul. Lubicka 44, 87-100 Toruń, tel. 056 664 22 35, 056 660 81 60, e-mail: info@marszalek.com.pl, www.marszalek.com.pl Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, 87-148 Łysomice, tel. 056 678 34 78

SPIS TREŚCI Barbara Brodzińska-Mirowska Kobiety w lokalnej polityce............................................ 5 Barbara Brodzińska-Mirowska Prawa wyborcze kobiet i udział kobiet w wyborach...................... 23 Bernadetta Darska Kobiety w przestrzeni publicznej, czyli to, co niewidoczne, jest znaczące Na przykładzie Świata bez kobiet i Rykoszetem Agnieszki Graff............ 44 Urszula Kluczyńska Kobiety na drugiej linii władzy? Wizerunki kobiet (bez)pośrednio angażujących się w politykę........................................... 60 Krystyna Pohl Pierwsze po Bogu................................................... 84 Wojciech Stankiewicz Żelazne Damy polityki............................................. 89 Kinga Dudzińska, Renata Runiewicz-Jasińska Uczestnictwo kobiet w polityce Pierwszej Republiki Litewskiej............. 114 Wioletta Knapik Skąd biorą się kobiety w polityce? miejsko-wiejski kontekst społeczny..... 131 Dorota Zaworska-Nikoniuk Uczestnictwo kobiet w polityce i kariery polityczne kobiet upowszechniane w magazynach luksusowych i prasie feministycznej....... 163

Monika Bolach Znacząca nieobecność poszukiwanie kobiecego podmiotu w polityce...... 188 Magdalena Szpunar Kobiety w polityce aktywne czy pasywne?............................ 201 Joanna Orzeł Sytuacja społeczno-polityczna kobiet na ziemiach polskich w XIX wieku...................................................... 214 Joanna Marszałek-Kawa Brakuje nam solidarności, czyli dlaczego kobiety nie głosują na kobiety?.... 230

Barbara Brodzińska-Mirowska KOBIETY W LOKALNEJ POLITYCE 1 Kwestia politycznego zaangażowania kobiet jest wciąż szeroko dyskutowana. Dotychczasowe wyniki badań dostarczają wielu danych wskazujących czynniki, które w największym stopniu wpływają na partycypację kobiet w życiu politycznym. Szczególną uwagę zwracają kwestie społecznego postrzegania ról, jakie odgrywają w społeczeństwie kobiety i mężczyźni 2. Nie ma bowiem wątpliwości, że czynniki, które w największym stopniu determinują uczestnictwo kobiet w szeroko pojętym życiu publicznym to kwestie kulturowe i związane z nimi stereotypy płci, a także obowiązki związane z prowadzeniem domu, które wciąż najbardziej obciążają przede wszystkim kobiety. Należy w tym miejscu podkreślić, że w ciągu ostatnich kilku lat znaczącej zmianie uległ model rodziny. Następuje powolna ewolucja w kierunku partnerskich relacji i nie ma wątpliwości, że służy to aktywności kobiet w życiu społecznym, w tym także politycznym. Niniejsze rozważania traktują o roli aktywności politycznej kobiet, ze szczególnym uwzględnieniem szczebla lokalnego. Analiza aktywności politycznej kobiet na szczeblu samorządowym wydaje się bardzo ciekawa z dwóch powodów. Po pierwsze, ze względu na specyfikę pracy na niższym szczeblu po drugie, ze względu na cechy specyficzne lokalnych elit politycznych. Najważniejszym aspektem, który skłania do zagłębienia 1 Artykuł jest fragmentem jednego z rozdziałów książki autorki pt. Uwarunkowania aktywności politycznej kobiet na szczeblu lokalnym na przykładzie Rady Miasta Torunia w latach 2002 2006, Toruń 2008. 2 Zob. M. Jeziński, M. Wincławska, B. Brodzińska, Płeć w życiu publicznym, Toruń 2009.

6 Barbara Brodzińska-Mirowska zagadnienia politycznej partycypacji kobiet na szczeblu lokalnym jest kwestia, czy i ewentualnie w jakim zakresie doświadczenie na szczebli lokalnym wpływa na podejmowanie aktywności na poziomie ogólnopolskim. W literaturze przedmiotu więcej uwagi poświęca się na analizy zaangażowania politycznego kobiet na szczeblu centralnym niż lokalnym 3. Jednak proces rekrutacji do samorządu lokalnego jest równie ciekawy. Lokalne elity polityczne 4 Badania polskiej elity politycznej realnie rozpoczęły się dopiero po 1990 roku. Jednak elity lokalne badano już od lat sześćdziesiątych 5. Wyniki tych badań, choć prowadzonych w odmiennych warunkach społeczno- -politycznych, dają pewien obraz lokalnych elit. Na potrzeby niniejszych rozważań warto przytoczyć jedne z nowszych wyników badań zrealizowanych przez naukowców z Instytutu Spraw Publicznych w 2004 roku. Wywiady z radnymi przeprowadzone zostały w sześciu powiatach z różnych części Polski. Generalnie rzecz biorąc badania te potwierdziły pewien obraz lokalnych elit politycznych, który został przedstawiony przez Jerzego Wiatra w 2001 roku (analizy prowadzone były wówczas w większej ilości powiatów i na liczniejszej próbie) 6. 3 Bardzo ciekawy jest też aspekt politycznej aktywności kobiet w Parlamencie Europejskim, a także mechanizmów, które mogą zwiększyć poziom politycznej partycypacji kobiet na arenie międzynarodowej, zob. A. Pacześniak, Kobiety w Parlamencie Europejskim, Wrocław 2006; por. A. Pacześniak, Partycypacja kobiet we władzy ustawodawczej, na przykładzie polskiej parlamentu w latach 1997 2001, Wrocławskie Studia Politologiczne 2003, nr 3, s. 61 71. 4 Teorię elit politycznych szczegółowo opisuje Marek Żyromski, zob. Teorie elit a systemy polityczne, Poznań 2007. 5 Zob. J. Bartkowski, Lokalne elity władzy w Polsce w latach 1966 1995, Warszawa 1996. 6 Przyszłość polskiej sceny politycznej, ISP, Sympozjum 9 lutego 2005, http://isp.org. pl/, s. 20, 21.04.2007.

Kobiety w lokalnej polityce 7 Na początek warto odpowiedzieć na pytanie co może i powinno przynieść badanie elit lokalnych. Przede wszystkim należy podkreślić, że elity średniego szczebla zajmują bardzo ważne miejsce w polskiej demokracji. Dlaczego? Ponieważ to one są kluczowym ogniwem powiązań między elitami narodowymi i masami 7. Mogą spełniać tę funkcję tylko wtedy kiedy posiadają autonomię w stosunku do władz centralnych. Jacek Wasilewski zwraca także uwagę, że na szczeblu lokalnym mamy do czynienia ze specyficznym powiązaniem przywództwa politycznego i politycznej reprezentacji. Najprościej rzecz ujmując owa specyfika polega na tym, że w sytuacji potrójnej transformacji 8 istnieje duże zapotrzebowanie na przywódcę-mentora, który wytłumaczy bieżące wydarzenia i wskaże kierunek działania. Na poziomie lokalnym wymaga się reprezentacji politycznej wywodzącej się z tradycji Jana Jakuba Rousseau, którą można nazwać ludową pisze Wasilewski 9. Wyborcy życzą sobie, aby decyzje podejmowane przez ich reprezentantów odzwierciedlały wolę narodu 10. Jest to trudne zwłaszcza w obliczu dość zawężonego kręgu osób, spośród których rekrutują się elity lokalne. Niestety szanse wejścia do elit są zdecydowanie nierówno rozłożone, co jest szczególnie istotne w kontekście omawianego tu zagadnienia. Zjawisko to opisał Robert Putman nazywając je prawem wzrastającej dysproporcji. Prawo to mówi, że im wyższa pozycja w strukturach władzy, tym słabiej reprezentowane są osoby o niskich cechach statusowych. Prawo Putmana dobrze ilustruje poniższy schemat: 7 J. Wasilewski, Powiatowa elita polityczna, Warszawa 2006, s. 15. 8 Mówiąc o potrójnej transformacji zwraca się szczególną uwagę na zmiany polityczno-administracyjne, zmiany ekonomiczno-własnościowe i transformacją ponadnarodową związaną bezpośrednio z wejściem do Unii Europejskiej, szerzej: J. Wasilewski (red.), Wprowadzenie, s. 14. 9 Ibidem, s. 18. 10 Trafną definicję reprezentacji politycznej przedstawiła Hanna Pitkin. Jej zdaniem reprezentacja polityczna polega na podejmowaniu działania w interesie osób reprezentowanych, w sposób, który uwzględnia ich stanowisko, zob. H. Pitkin, The concept of Representation, [za:] A. Dudzinska, O idei reprezentacji, [w:] J.Wasilewski (red.), Powiatowa, s. 245.

8 Barbara Brodzińska-Mirowska Wykres 1. Wzrastająca dysproporcja w procesie rekrutacji elit Elity krajowe Elity regionalne Elity lokalne Społeczeństwo Źródło: J. Wasilewski (red.), Zarys socjologicznego portretu elity politycznej sześciu powiatów, [w:] Powiatowe, s. 59. Generalnie rzecz biorąc im wyższy szczebel władzy, tym dysproporcje między elitą a społeczeństwem są coraz większe. Im wyżej w strukturze władzy, tym więcej osób lepiej wykształconych i zamożniejszych zajmuje kierownicze stanowiska. Elita szczebla centralnego jest najmniej podobna do większości populacji. Polski model rekrutacyjny wygląda nieco inaczej, bowiem nie występuje tu dysproporcja wzrastająca. W Polsce silna dysproporcja zaczyna się już na najniższym szczeblu władzy. Innymi słowy już elity lokalne różnią się od składu społecznego. Osoby o niższym statusie nie mają więc możliwości zdobycia doświadczenia, co zupełnie wyklucza je z gry politycznej 11. Ten model jest o wiele mniej korzystny niż model dysproporcji wzrastającej. Po pierwsze, z gruntu eliminuje bardzo dobrych kandydatów na radnych, tylko z powodu ich niższego statusu. Oczywiście wymieniając minusy modelu rekrutacji nie można zapominać, że wiele osób dokonuje 11 J. Wasilewski, Powiatowa, s. 60.

Kobiety w lokalnej polityce 9 swoistego samowykluszczenia, bowiem z różnych przyczyn uczestniczyć w życiu politycznym nie chce 12. Warto poznać cechy charakterystyczne dla elit lokalnych. Z badań wynika, że bez względu na szczebel władzy członkowie lokalnych elit politycznych to przede wszystkim dojrzali mężczyźni. Choć mogłoby wydawać się, że na najniższych szczeblach władzy jest więcej kobiet, te i wcześniejsze badania potwierdzają, że tak nie jest. Badania dowiodły także, że na szczeblu lokalnym jest też bardzo mało młodych ludzi. Grupa badawcza zakwalifikowała wręcz kobiety i młode osoby do grup w pewnym sensie wykluczonych ze sprawowania władzy lokalnej 13. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać nie tylko w systemie politycznym, ale także w systemie norm i wartości społecznych, o czym była mowa we wstępie. Przedstawiciele elit szczebla niższego są też z reguły dobrze wykształceni. Przeważają osoby z wykształceniem wyższym. Taki stan jest zupełnie nieporównywalny z wykształceniem ludności. Potwierdza to zatem, że elity polityczne zarówno na szczeblu lokalnym jak i centralnym są do siebie bardzo podobne pod względem pochodzenia społecznego. Inaczej rzecz ujmując reprezentują podobne środowisko. Uzyskane dane pokazują zatem, że lokalne elity tworzą przedstawiciele lokalnych wyższych sfer 14. Pojawia się pytanie o poziom uczestnictwa politycznego kobiet na szczeblu lokalnym. Szczególnie istotne jest także wskazanie mechanizmów, które mogą zachęcać kobiety do politycznej aktywności na niższych szczeblach. Aby dowiedzieć się jakie zmiany nastąpiły w omawianej kwestii w ostatnim dwudziestoleciu warto prześledzić pokrótce wybory samorządowe od 1990 roku do 2006 roku. 12 Zob. A. Dudzińska, O idei reprezentacji, [w:] J. Wasilewski (red.), Powiatowe, s. 245 257. 13 J. Wasilewski (red.), Zarys, s. 41. 14 Ibidem, s. 44.

10 Barbara Brodzińska-Mirowska Kobiety w samorządzie w latach 1990 2006 Wiele badań w tej materii przeprowadziła Renata Siemieńska i Małgorzata Fuszara. Dowiodły one, że na szczeblu samorządowym kobiet jest także mniej niż mężczyzn. Warto w tym miejscu dodać, że w państwach europejskich jest dokładnie odwrotna tendencja. Kobiety częściej angażują się w politykę lokalną niż centralną. Zwykle zwiększenie reprezentacji parlamentarnej, poprzedzała większa aktywność na szczeblu lokalnym 15. Można zadać pytanie dlaczego aktywność kobiet na tym gruncie powinna być wyższa niż jest? Pieśniewska uważa, że w działanie kobiet ma częściej lokalny charakter z założenia, bowiem dotyczy spraw dla nich ważniejszych i konkretnych. Z drugiej strony działalność kobiet na szczeblu lokalnym cieszy się większą akceptacją społeczną. Poza tym kobietom łatwiej połączyć aktywność polityczną na własnym terenie z wykonywaniem jej pozostałych ról społecznych 16. To zdaniem Pieśniewskiej może być powód, dla którego relatywnie więcej kobiet ubiega się o mandat w radzie gmin, czyli na niższym szczeblu 17. Optymistyczny jest fakt, że od początku lat dziewięćdziesiątych liczba kobiet-radnych w Polsce powoli rośnie. Szczegóły przedstawia Tabela 1. Tabela 1. Udział kobiet w radach wszystkich szczebli w latach 1990 2002 Rok Udział kobiet wśród ogółu radnych 1990 11,0 % 1994 17,8% 1998 15,7% 2002 17% Źródło: A. Titkow, Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Warszawa 2003, s. 218. 15 M. Fuszara, Kobiety w polityce, Warszawa 2007, s. 141. 16 J. Pieśniewska, Środowisko lokalne i ponadlokalne jako kontekst wyników wyborczych kobiet w wyborach samorząd, [w:] Płeć, wybory, władza, red. R. Siemieńska, Warszawa 2005, s. 122. 17 Wykluczyć należy z tej analizy Warszawę, ponieważ tam relatywnie więcej kobiet ubiega się o mandat, z przyczyn wskazanych już w na początku niniejszych rozważań,

Kobiety w lokalnej polityce 11 Wybory samorządowe, które odbyły się w maju 1990 roku były de facto pierwszymi w pełni demokratycznymi wyborami. Kobiet wśród kandydatów było wówczas 15%, to stosunkowo niewiele w odniesieniu do liczby kobiet zasiadających w radach przed 1989 r. (22%). Wybory zaowocowały wyborem do rad 11% kobiet. Więcej kobiet wybrano w miastach niż na wsiach. Siemieńska zwraca uwagę, że w miastach uprzemysłowionych o wiele częściej wybierano kobiety przewodniczącymi rad. Ogólnie kobiety stanowiły 7,7% przewodniczących rad 18. Z badań wskazanej autorski wynika również, że większość radnych (kobiet i mężczyzn) wybranych w 1990 roku po raz pierwszy zasiadała w radzie. Takie deklaracje otrzymano od 74% mężczyzn i 78% kobiet. W tym wypadku różnice były niewielkie. Należy jednak podkreślić, że kobiety i mężczyźni różnili się od siebie w kwestii wcześniejszej działalności. 22% mężczyzn i 14% kobiet było wcześniej członkami PZPR. Dość znacząca część należała także do związków zawodowych i Solidarności. Z wypowiedzi badanych wynika, że to mężczyźni częściej byli ofiarami represji tuż przed zmianą ustroju politycznego 19. Ponad 80% radnych deklarowało swoje poparcie dla Solidarności 3% było przeciwnych. W 1994 roku, w kolejnych wyborach samorządowych sytuacja polityczna była nieco inna. Partie, które wyrosły z ruchu solidarnościowego straciły poparcie. Pojawił się sentyment do przeszłości i zwrot bardziej na lewą stronę. W 1994 roku mniej osób niż przez czterema laty deklarowało przynależność do Solidarności w 1981 roku. Więcej osób należało w przeszłości do PZPR. Duża liczba wybranych radnych nie należała do związków zawodowych (89% mężczyzn i 70% kobiet). Co łączyło wybranych radnych z 1990 i 1994 roku? Mianowicie to, że wśród osób niezrzeszonych w związkach było więcej mężczyzn niż kobiet. Zdaniem Siemieńskiej może być dowodem na to, że organizacja jest dla kobiet bardziej a mianowicie tam gdzie więcej kobiet z wyższym wykształceniem, większa jest akceptacja dla nietradycyjnych ról kobiecych. 18 R. Siemieńska, Kobiety: nowe wyzwania. Starcie przeszłości z teraźniejszością, Warszawa 1996, s. 116. 19 Ibidem, s. 116.

12 Barbara Brodzińska-Mirowska skuteczną drogą wejścia do świata polityki 20. Ponadto warto wskazać, że w 1994 roku więcej kobiet startowało w wyborach (17,8%), więc nie dziwi fakt, że więcej z nich zostało wybranych radnymi (13,2%). Wybrani radni byli nieco starsi od swoich poprzedników z 1990 roku. Największą grupę wśród kobiet stanowiły radne w wieku 41 50 lat (42%). Godne podkreślenia jest to, że nastąpił wzrost poziomu wykształcenia wśród wybranych radnych, przede wszystkim wśród kobiet. Jest to o tyle ciekawe, że jeszcze na początku lat 80. kobiety miały gorsze od mężczyzn wykształcenie. W roku 1994 było dokładnie odwrotnie. Ogółem wśród wybranych radnych 54% kobiet i 35% mężczyzn posiadało wykształcenie wyższe 21. W 1998 roku wśród kandydatów do rad kobiety stanowiły 21%, ale mandaty otrzymało tylko 15,7% kobiet. Porównując lata wcześniejsze widać niewielki wzrost kobiet starających się o mandat. Warto jednak podkreślić, że w wielu okręgach ani jedna kobieta nie kandydowała. Rok 1998 był szczególny ze względu na reformę ustawy o samorządzie terytorialny. Tu ciekawie przedstawiają się dane dotyczące kobiet kandydujących do poszczególnych rad. Szczegóły przedstawia Tabela 2. Tabela 2. Kobiety wśród kandydatów do poszczególnych rad w 1998 roku Szczebel samorządowy Kobiety wśród kandydatów w % Sejmik wojewódzki 19,7% Rada Powiatu 20% Rada Gminy 21,27% Rada Miasta st. Warszawy 28,9% Rada Dzielnic Warszawy 34,04% Źródło: R. Siemieńska, Nie chcę, nie mogą, nie potrafią, Warszawa 2000, s. 81. Według Siemieńskiej te dane wskazują, iż w środowiskach, w których duża liczba kobiet posiada wykształcenie wyższe (Warszawa), a tym samym akceptuje mniej tradycyjne role, zwykle jest więcej kandydatek do Rady. Wybory z 1998 roku przyniosły zmiany jeśli chodzi o grupy 20 21 Ibidem, s. 117. Ibidem, s. 118.

Kobiety w lokalnej polityce 13 wiekowe wybranych radnych. O ile w poprzednich wyborach najwyższy odsetek kobiet był w grupach wiekowych 40 44 i 45 49, o tyle w 1998 roku wybrano więcej kobiet w wieku 35 39 i 50 59 22. Nasuwa się zatem wniosek, że coraz więcej młodych kobiet, mimo obciążeń rodzinnych, częściej decyduje się na działalność polityczną. Pieśniewska odwołuje się także do czynników mających wpływ na poziom aktywności politycznej kobiet przedstawionych przez ONZ. Otóż raport ONZ, dotyczący związku między cechami państwa, a poziomem aktywności politycznej, pozwolił na sformułowanie kilku hipotez dotyczących omawianego zagadnienie. Przede wszystkim niska aktywność polityczna ma związek, jak już wielokrotnie wspominano, z opieką nad dziećmi, osobami starszymi, czy z obowiązkami domowymi. Jednak jest jeszcze jedna zależność, która mówi, że wysoki odsetek kobiet pracujących sprzyja większej ich aktywności w życiu politycznym. W raporcie ONZ zwrócono uwagę, że znaczenie mają także wydatki państwa na sektor publiczny, bowiem daje to większe możliwości edukacyjne i tworzy nowe miejsca pracy, gdzie chętniej pracują kobiety. Autorka próbuje przenieść wskazane zależności na grunt aktywności samorządowej. Udowadnia, że wskazane w raporcie czynniki znajdują potwierdzenie również na najniższych szczeblach władzy. Bowiem rozwój gminy oraz średnie wynagrodzenie mają silny wpływ na partycypację kobiet w lokalnym życiu politycznym. Znaczenie ma też gęstość zaludnienia gminy. To może być wytłumaczeniem dlaczego najwięcej kobiet startowało w województwie dolnośląskim i mazowieckim (tu gęstość zaludnienia jest duża, a zarobki powyżej średniej krajowej). W mazowieckim nie bez znaczenia jest wpływ Warszawy, która, jak już wspomniano, jest bardzo specyficzna. Najmniej kandydatek odnotowano w województwie podkarpackim i podlaskim, gdzie procent zaludnienia jest niewielki, średnie wynagrodzenie niższe, a wiele ludzi utrzymuje się z rolnictwa 23. Przed wyborami w 2002 roku wydawało się, że liczba kobiet na szczeblu lokalnym zwiększy się. Warto zauważyć, że na listach SLD UP i UW 22 23 R. Siemieńska, Nie chcą, nie mogą, czy nie potrafią, Warszawa 2000, s. 81. J. Pieśniewska, Środowisko, s. 124 126.

14 Barbara Brodzińska-Mirowska obowiązywał system kwotowy gwarantujący kobietom 30% miejsc 24. Siemieńska zauważyła jednak, że pozostałe partie, które takich rozwiązań nie wprowadziły, ostatecznie także zwiększyły liczbę kobiet na listach wyborczych. Fuszara podkreśla, że mimo wprowadzenia takich zasad mężczyźni przeważali wśród kandydatów. Na listach do Rad Gmin stanowili oni ponad 74%, kobiety tylko 26%. Do Rad Powiatów podobnie, mężczyźni 76%, kobiety 24%, do rad sejmików wojewódzkich mężczyzn było 72%, a kobiet 28% 25. Analiza struktury płci potwierdza, iż do sejmiku wojewódzkiego kandyduje nieco więcej kobiet. W gminach do 20 tysięcy i powiatach odsetek kobiet kandydujących jest relatywnie mniejszy 26. Jednakże wyniki wyborów te klasyfikacje nieco zmieniają, bowiem najwięcej radnych jest w radach gmin, a najmniej właśnie w sejmikach. Warszawa stanowi pewien wyjątek. Odsetek zarówno wybieranych, jak i kandydujących kobiet jest wyższy i wynosi ok. 30%. Duże rozbieżność występują w poszczególnych województwach. Jak wskazuje Fuszara w województwie łódzkim w sejmiku zasiada 22% kobiet, natomiast w województwie świętokrzyskim, kobiety zajmują tylko 3% miejsc. W województwie kujawsko-pomorskim kobiety stanowią średnio 21,21% radnych. W niektórych gminach liczba kobiet przekracza 60% (gdzieniegdzie wynosiła nawet 67%) 27. Mimo to w 191 gminach nie wybrano w 2002 roku ani jednej kobiety. 24 System kwotowy zastosowano w wyborach parlamentarnych w 2001 roku z dobrym skutkiem, bowiem więcej kobiet zostało wówczas posłankami. Były przesłanki, aby twierdzić, że system przyniesie zadawalające efekty także na szczeblu lokalnym. Fuszara przypomina jednak, że w trakcie wyborów samorządowych w 2002 roku prasa rozpisywała się o próbach ominięcia przez SLD-UP 30% progu, które de facto same przyjęły. Były przypadki, w których radne, które w pracy samorządowej się sprawdziły były umieszczane na niższych miejscach. Niektóre komentowały to jako chęć pozbycia się przez mężczyzn poważnych konkurentek, zob. M. Fuszara, Kobiety w, s. 143 146. 25 Ibidem, s. 144. 26 R. Siemieńska, Płeć, wybory, s. 76. 27 M. Fuszara, Równe szanse, czy szklany sufit? Kobiety w samorządzie lokalny, [w:] A. Totkow (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Warszawa 2003, s. 218.

Kobiety w lokalnej polityce 15 Również w wyborach samorządowych istnieje korelacja między miejsce na liście, a otrzymaniem mandatu 28. Kobiety zajmujące pierwsze miejsca na liście stanowiły w 2002 roku 24% ogółu kandydatów, 24,4% zajmowało drugie miejsce a 26,7% trzecie 29. Kolejną kwestią, na którą zwracają uwagę obie badaczki to prowadzenie przez kobiety kampanii wyborczych. Otóż kobiety są temu dość niechętne. Wielokrotnie te, które sprawowały drugą kadencję, do kampanii miały dość sceptyczne nastawienie. Po wyborach w 2002 roku przeprowadzono badania, które miały wskazać jak społeczeństwo ocenia liczbę kandydatek do rad. I tak 23% mężczyzn i 38% kobiet uznało, że było ich za mało. Już 71% mężczyzn i 58% kobiet uznało liczbę kandydatek za optymalna. Natomiast 4% mężczyzn i 1% kobiet stwierdziło, że było ich za dużo 30. Wybory samorządowe z 2006 roku, były bardzo specyficzne ze względu na dość skomplikowaną sytuację polityczną. Przede wszystkim dużo kontrowersji wzbudził termin wyborów wyznaczony przez prezydenta na 12 listopada, czyli po święcie narodowym. Druga sprawa dotyczyła zmiany sposobu podziału mandatów, bowiem w 2006 roku obowiązywała zasada zblokowania partii i podziału mandatów w danym bloku. Czy te wybory można uznać za zwrot w kwestii reprezentacji kobiet? Zdecydowanie nie. W zasadzie nie ma zbyt dużej różnicy w porównaniu z wcześniejszymi wyborami, jeśli chodzi o procent kobiet wśród kandydatów. Dane Państwowej Komisji Wyborczej wskazują, że spośród wszystkich kandydatów do rad (gminnej, powiatowej i wojewódzkiej) kobiety stanowiły 28,66%, mężczyźni zaś 71,34%. Te wyniki zbliżone są więc do tych z 2002 roku. Średnia wieku kandydatek to 44 lata, w przypadku mężczyzn to 45 lat. Wśród kandydatów na wójta, bur- 28 W trakcie kampanii wyborczej 2002 prasa wielokrotnie informowała o przypadkach pozbawiania lokalnych liderek pierwszych miejsc na liście wyborczej. Najgłośniejszy był jednak przypadek Jolanty Gontarczyk, która była wcześniej liderem listy wojewódzkiej, członkiem zarządu oraz przewodniczącą Komisji Współpracy z Zagranicą i wiceprzewodniczącą Prezydium Klubu Radnych, po bardzo owocnej kadencji straciła pierwsze miejsce na liście, zob. M. Fuszara, Kobiety, s. 144. 29 R. Siemieńska, Płeć, wybory, s. 79. 30 Ibidem, s. 84.

16 Barbara Brodzińska-Mirowska mistrza i prezydenta miasta kobiety stanowiły w 2006 roku niewielki procent, bowiem tylko 11,87%. Zdecydowanie zaś w tej grupie przeważali mężczyźni, stanowili oni 88,13% wszystkich kandydatów. Średnia wieku nieco wyższa niż wśród kandydatów do rad u mężczyzn 48 lat, u kobiet 47 lat 31. Tuż przed wyborami zwracano jednak uwagę na znów niewielki udział w nich kobiet. Bardzo ciekawie przedstawiają się dane dotyczące procentowego udziału kobiet na konkretnych listach wyborczych. Dane przedstawia Tabela 3. Tabela 3. Procentowy udział kobiet na listach wyborczych największych partii w 2006 roku Partia polityczna Procentowy udział kobiet na listach LPR 35% Samoobrona 30% Prawo i Sprawiedliwość 28% Platforma Obywatelska 28% Lewica i Demokracji 27% Polskie Stronnictwo Ludowe 24% Źródło: P. Szumlewicz, Mało kobiet w wyborach samorządowych, www.lewica.pl, 18.03.2007. Przedstawione dane mogą wydać się dość zaskakujące. Najwięcej kobiet znalazło się bowiem na listach LPR i Samoobrony. PiS i PO na swoich listach wystawiły tyle samo kobiet 28%. Ciekawie wygląda sytuacja na listach lewicy, bowiem programowo jest ona prokobieca. Z przytoczonych danych wynika jednak, że LiD wystawiła tylko 3% więcej kobiet niż PSL, który w tej klasyfikacji zajmuje miejsce ostatnie. 31 Dane pochodzące z Państwowej Komisji Wyborczej www.pkw.gov.pl, 18.03.2007.

Kobiety w lokalnej polityce 17 Czynniki determinujące udział kobiet w polityce lokalnej Jeśli mowa o mechanizmach warunkujących polityczną aktywność kobiet, to są one podobne zarówno na poziomie centralnym, jak i lokalnym. Badania prowadzone przez Siemieńską wykazują, że od lat 90. liczba kobietradnych, powoli, ale systematycznie się zwiększa. Od 11% w 1990 roku do 17,76% w 2002 roku 32. M. Fuszara, poruszając zagadnienie udziału kobiet we władzy samorządowej, podkreśla, że społeczeństwo od kilku lat popiera działania, zmierzające do zwiększenia aktywności kobiet w zwłaszcza na szczeblu lokalnym 33. Bogusława Budrowska, Danuta Duch-Krzystoszek, Anna Titkow, po przeprowadzeniu analizy karier kobiet-radnych wyróżniły cztery grupy motywów, dla których kobiety decydują się podjąć działania polityczne 34 : 1) model tradycji społecznikowskiej, 2) model aktywności politycznej, 3) model ucieczkowy, 4) model kobiety pracującej. Autorki na podstawie wyników badań oprócz powyższych modeli wyszczególniły także pewne charakterystyczne sytuacje w jakich kobiety wchodzą na ścieżkę lokalnej polityki. Wśród tych ścieżek karier wymieniane są (1) ścieżka społecznikowska, (2) kariera mimo woli, (3) do samorządu przez partię. Powyższe rozważania zachęcają do podsumowania czynników, które w największym stopniu wpływają na niskim poziom aktywności w lokalnym życiu politycznym. Wydaje się, że można zaliczyć do nich: (1) specyfikę systemu wyborczego (2) brak obiektywnych kryteriów ustalania 32 R. Siemieńska, Płeć, wybory, s. 75. 33 Badania opinii publicznej przeprowadzone w 2000 roku potwierdzają tę tendencją, 50% badanych było zdania, że co najmniej połowę osób działających na szczeblu lokalnym powinny stanowić kobiety, zob. M. Fuszara, Zmiany w świadomości kobiet w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, [w:] eadem, Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci, ISP, Warszawa 1997, s. 24. 34 B. Budrowska, D. Duch-Krzystoszek, A. Titkow, Ścieżki karier kobiet i mężczyzn, [w:] A. Titkow (red.), Szklany sufit, s. 114.

18 Barbara Brodzińska-Mirowska list partyjnych (3) niewielkie zaplecze partyjne (szczególnie potrzebne w trakcie przygotowywania i prowadzenia kampanii wyborczej). Nadal za silnie determinujące uznać należy (4) obciążenie obowiązkami rodzinnymi, a (5) także normy społeczne. Fuszara wskazuje jeszcze kilka innych. Po pierwsze, problem późnego wejścia do polityki, poddawanie w wątpliwość kompetencje kobiet, pretensjonalne traktowanie, przejawiające się w zdrabnianiu imion, pseudokomplementy, traktowanie kobiet jako tych łagodzących obyczaje, nieuczestniczenie kobiet w procesach decyzyjnych. Po drugie, nie należy zapominać o barierach w reprezentacji interesów kobiet, tu przede wszystkim należy wspomnieć o swego rodzaju oporze przed implementacją mechanizmów wyrównujących szanse, bariery podczas selekcji kandydatów, podkreślanie tradycyjnej roli przez niektóre kobiety, zwłaszcza z prawicy. Ponadto w sferze politycznej wciąż brakuje osób wrażliwych na interesy i sprawy kobiet, a dodatkowo kobiety charakteryzuje ogromny samokrytycyzm 35. Kwestia zaangażowania w życie polityczne wymaga dużej umiejętności w zakresie komunikacji z wyborcami. Powstaje pytanie, czy kobiety, które zamierzają ubiegać się o mandaty swoich radnych wiedzą w jaki sposób prowadzić kampanie wyborcze i w jakim zakresie są w stanie zdobyć na nie środki. Czy w takim samym zakresie jak mężczyźni? Być może oddolne inicjatywy z zakresu marketingu politycznego dla kobiet aktywnych politycznie, mogą w tej kwestii coś zmienić. Zdobycie tego typu umiejętności niewątpliwie zwiększyłoby poczucie skuteczności działania. A nade wszystko pokazałoby w jaki sposób zaplanować komunikowanie polityczne na szczeblu samorządowym w okresie międzywyborczym tak, aby zwiększyć szansę na reelekcję. Dłuższe i bogatsze doświadczenia z dużym prawdopodobieństwem mogą rozbudzić polityczne ambicje wśród kobiet radnych i zaowocować kandydowaniem w wyborach parlamentarnych. 35 M. Fuszara, Kobiety w polityce: bariery w działalności politycznej kobiet i próby ich przezwyciężenia, referat wygłoszony przez Panią profesor na ogólnopolskiej konferencji naukowej Kobiety w polskiej transformacji 1989 2009. Podsumowania, interpretacje, prognozy, Poznań 28 20 maja 2009.

Kobiety w lokalnej polityce 19 Kobiecy lęk przed sukcesem, czy na pewno? Istnieje spora grupa czynników psychologicznych, które bezpośrednio związane są z aktywnością polityczną. Okazuje się, że to właśnie poczucie skuteczności politycznej oraz dobra samoocena są cechami, które charakteryzują osoby zaangażowane w politykę 36. Z założenia ludzie, którzy uważają własne działanie za mało skuteczne, niemające przełożenia na konkretny obszar działania, rzadziej podejmują działalność polityczną. Stwierdzenie to ma jednak pewne ograniczenia. Przede wszystkim nie można jasno określić związku jaki zachodzi między poczuciem politycznej skuteczności, a stopniem politycznego zaangażowania. Może przecież zdarzyć się taka sytuacja, w której jednostka podejmuje aktywność polityczną, nie dając wiary w efektywność swoich inicjatyw. W wyniku kilku zupełnie niezależnych czynników, może okazać się, że podjęte przez nią działania przyniosły niespodziewanie bardzo dobre rezultaty. Z biegiem czasu jednostka nabierze zapewne pewności co do skuteczności swojego działania politycznego. Z drugiej strony psychoanalityczne teorie aktywności politycznej podkreślają jeszcze inny charakter aktywności politycznej. Bywa, że działalność polityczna podejmowana jest, w celu przezwyciężenia własnych słabości i podniesienia poczucia własnej wartości. Z reguły takie osoby nie odnoszą wielkich sukcesów 37. Z psychologicznego punktu widzenia wyniki badań Siemieńskiej można interpretować w wieloraki sposób. Wiadomo, że kobiety biorące udział we władzy samorządowej, ale i parlamentarnej, są z reguły bardzo dobrze wykształcone. Zatem ich poczucie wartości powinno być wyższe, bowiem osoby lepiej wykształcane zwykle mają wyższą samoocenę. Tymczasem w literaturze przedmiotu opisywane są mechanizmy mówiące o tym, że kobiety, które biorą czynny udział w lokalnym życiu politycznym (choć nie tylko) odczuwają swego rodzaju lęk przed sukcesem. Rzeczywiście, badania Fuszary pokazują, że kobiety często rozpoczęcie własnej kariery przypisują przypadkowi i mają problem z przyznaniem, 36 37 K. Skarżyńska (red.), Podstawy psychologii politycznej, Poznań 2002, s. 38. Ibidem, s. 39.

20 Barbara Brodzińska-Mirowska że świadomie zdecydowały się na taką drogę. Czy rzeczywiście kobiety boją się odnieść sukces? Wyniki badań dwóch amerykańskich psychologów T. Wiegera i K. Layna Oots a mogą podważyć tę tezę. Badaniami objęto działaczy lokalnych, a konkretnie członków rad miejskich w dwudziestu czterech miastach w USA. Celem badań było sprawdzenie, jaki związek zachodzi między zaangażowaniem politycznym, a wzorem zachowania A 38. Wyniki badań wykazały jednoznacznie, że wzór zachowania A jest wyraźnie większy u politycznie aktywnych kobiet niż mężczyzn 39. Tezę o rzekomym leku przed sukcesem obalają też inne badania, które pokazały, że nie ma różnicy między kobietami i mężczyznami w kwestii postrzegania własnych sukcesów lub porażek 40. Innymi słowy nie udowodniono, że kobiety upatrują przyczyn swoich sukcesów w czynnikach zewnętrznych. Podsumowanie Odpowiedź na pytanie dlaczego kobiety rzadziej niż mężczyźni podejmują działalność polityczną jak się okazało nie jest taka jednoznaczna. Świadczyć może o tym fakt, że już od kilku lat zarówno działacze środowisk kobiecych, feministycznych a także, tych badających polską demokrację próbują rozwikłać problem politycznej partycypacji kobiet. Najczęściej przywoływane powody to przede wszystkim uwarunkowanie historyczne i kulturalne. Sfera publiczna, poza nielicznymi wyjątkami, 38 Wzór zachowania A charakteryzuje osoby, które wykazują silną potrzebę osiągnięć i uznania, wysoki stopień rywalizacji, dużo skłonność do silnego zaangażowania. Poza tym WZA obejmuje takie cechy, jak impulsywność, agresja, brak zaufania do ludzi oraz ciągła potrzeba potwierdzania własnej wartości poprzez działanie, które niesie za sobą takie efekty, które w opinii innych uznane zostaną za sukces. Wielu naukowców uważa, że zachowania wielu polityków odzwierciedla ten schemat, por. E. Mandal, R. Stefańska-Klar, Współczesne problemy socjalizacji, Katowice 1995. 39 K. Skarżyńska, Podstawy, s. 39. 40 J.S. Hyde, L.A. Frost, Meta-analysis in the psychology of women, [w:] Psychology of Women. A Handbook of Issues and Theories, red. F.L. Denmark, M.A. Paludi Westport, s. 67 103, [w:] B.Wojciszke, Człowiek wśród ludzi, Warszawa 2004, s. 423.

Kobiety w lokalnej polityce 21 stała się dostępna dla kobiet bardzo późno bo dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że zdobycie praw wyborczych zasadniczo, zwłaszcza w pierwszym etapie, nie zmieniło zbyt wiele. Kobiety nadal pozostawały grupą wykluczoną i znajdowały się poza światem polityki 41. Czynniki, które najbardziej utrudniają kobietom funkcjonowanie w życiu politycznym to przede wszystkim role społeczne i związane z nimi obowiązki. Problem godzenia życia rodzinnego z zawodowym pojawia się nie tylko w kontekście polityki, ale w ogóle aktywności zawodowej kobiet. Co potwierdza tylko tezę, że jest jeden z najbardziej determinujących czynników. W kontekście aktywności politycznej kobiet na szczeblu lokalnym godny większej uwagi jest wątek postrzegania działalności na rzecz miasta, czy regionu. Można odnieść wrażenie, że kobiety uważają politykę za dość niepochlebną działalność i starają się od niej dystansować. Nie mniej jednak zasadnym wydaje się postrzeganie działalności na szczeblu lokalnym w wymiarze politycznym, zwłaszcza, jeśli politykę będziemy rozumieć jako ( ) zespół działań podjętych przez ośrodek decyzyjny, zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów za pomocą odpowiednio dobranych środków 42. Część kobiet decyduje się w dalszej kolejności na start w wyborach parlamentarnych, zatem ich działanie ma wymiar polityczny. Zwiększenie politycznej reprezentacji kobiet jest istotne z kilku powodów. Po pierwsze, trudno mówić o pełnej demokracji, jeśli w życiu politycznym w sposób ograniczony uczestniczy połowa społeczeństwa. Po drugie, jak wskazuje Norris, zwiększenie partycypacji kobiet w życiu politycznym jest bardzo ważnym czynnikiem demokratyzacji 43. Na proces demokratyzacji składa się przecież także budowanie społeczeństwa obywatelskiego. A jego budowę należy rozpocząć już na najniższych szczeblach. 41 42 43 P. Norris, R. Inglehart, Ch. Welzel, Gender Equality and Democracy, s. 2. M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 2001, s. 20 39. P. Norris, R. Inglehart, Ch. Welzel, Gender, s. 3.

22 Barbara Brodzińska-Mirowska Od tego jakie są elity lokalne zależy jakich reprezentantów będziemy mieć na szczeblu krajowym. Poniższa tabela przedstawia odsetek posłów mających doświadczenie w działalności na szczeblu samorządowym. Tabela 4. Odsetek posłów poszczególnych partii mających doświadczenie w działalności lokalnej (%) Ogółem PiS PO Samoobrona SLD LPR PSL 52,8 61,3 60,9 28,6 38,2 41,1 60 Żródło: Przyszłość polskiej sceny politycznej, ISP, Sympozjum 9 lutego 2005, http:// isp.org.pl/ 21.04.2007. Wysoce pożądane są zatem wszelkie działania mobilizujące i zachęcające kobiety do aktywności w życiu politycznym już na najniższym szczeblu 44. Im większe doświadczenie będą zdobywały, tym chętniej i odważniej będą uczestniczyły we władzy na wyższych szczeblach. 44 Por. K. Dzwonkowska, Ku demokracji płci działania na rzecz zwiększenia udziału kobiet w życiu publicznym w Polsce, [w:] Konteksty kultury popularnej: płeć, sztuka, media, red. M. Jeziński, M. Wincławska, B. Brodzińska, Toruń 2009, s. 29.

Barbara Brodzińska-Mirowska PRAWA WYBORCZE KOBIET I UDZIAŁ KOBIET W WYBORACH W polskich opracowaniach naukowych poświęconych sytuacji kobiet wielu badaczy mówi często o istnieniu szklanego sufitu niepozwalającego kobietom na zajmowanie wyższych stanowisk, robienie kariery politycznej czy zawodowej. Fakty te znane są także opinii publicznej. Obecnie zdecydowana większość Polek i Polaków podziela pogląd, że kobiety mają znacznie mniejsze możliwości rozwoju, zrobienia kariery politycznej niż mężczyźni. Mimo wszystko badania potwierdzają, że więcej kobiet powinno zasiadać w Sejmie, Senacie, w rządzie, samorządach lokalnych. Poglądy takie wyrażają zwłaszcza kobiety, choć również nie brakuje mężczyzn, którzy uważają tak samo 1. Aby dokładniej zobrazować 1 Pojawia się zatem zasadnicze pytanie, dlaczego tak ważne jest aby coraz więcej kobiet było w polityce?. M. Fuszara stwierdza, że są trzy główne przyczyny. Pierwsza nich to konstytucyjna zasada sprawiedliwości, która głosi, że kobiety i mężczyźni winni mieć równy dostęp do wysokich urzędów w tym do parlamentu, którego skład powinien wyrażać w przybliżeniu skład populacji pod względem wsi. Drugie uzasadnienie, mające przemawiać za zwiększeniem reprezentacji kobiet, odwołuje się do reprezentacji interesów. Zgodnie z nim kobiety powinny być reprezentowane w polityce w odpowiednim procencie, po to aby wyrażać swoje grupowe interesy. Trzeci rodzaj uzasadnienia odnosi się do odmienności doświadczeń kobiet i mężczyzn. Ta odmienność powoduje, że reprezentacja kobiet jest konieczna dla uwzględnienia ich punktu widzenia w procesach podejmowania decyzji. Wydaje się, że większy udział kobiet w polityce jest konieczny i uzasadniony, mimo że kobietom trudniej zaistnieć w polityce, bo działalność polityczna to ciągłe rozmowy, spotkania, konferencje, wywiady. W polityce często jest tak, że kobieta musi wspierać się na linie, a kiedy jest na szczycie dodatkowo zmuszona jest wciągać drabinę. W tym kontekście można mieć uzasadnione pytanie co sprawia, że kobiet jest ciągle mało w polityce? Wydaje się, że w dużym stopniu wpływa na to fakt, że polityka to ciągłe rozmowy,

24 Barbara Brodzińska-Mirowska tą tezę należy wyraźnie wyeksponować kształtowanie się formalnoprawnego rozwoju sytuacji kobiet. Udział kobiet w życiu politycznym rozpoczął się wraz z uzyskaniem przez nie praw wyborczych. Przeciwnicy aktywności publicznej kobiet twierdzili że są one zbyt emocjonalne i niezdolne do podejmowania istoty kwestii politycznych, a konfrontowanie ich z tak brudną materią jak polityka może prowadzić do utraty ich kobiecości 2. Jednakże w państwach o rozwiniętych systemach demokratycznych kobiety zaczęły uzyskiwać prawa wyborcze w różnych okolicznościach. Rewolucja francuska w 1789 roku polityczny owoc ducha myśli oświeceniowej rozbudziła złudne nadzieje na wprowadzenie równouprawnienia kobiet. Hasła tej rewolucji zwłaszcza równość i wolność stały się od tego czasu sztandarowymi ideami feministycznymi. Jakkolwiek utrzymywał się pogląd że prawa człowieka to prawa kobiet to jednak z realizacją tej idei w praktyce było wiele problemów i wątpliwości 3. Powstała zatem koncepcja, że jeżeli kobiety mogą iść na szafot to powinny mieć prawo wstępowania na trybunę polityczną 4. Praktyka jednak cały czas wydawała się nieprzychylna kobietom. Dopiero przyjęty w 1804 roku Kodeks Napoleona we Francji, na którym wzorowało się prawodawstwo wielu państw, usankcjonował równość prawną płci. Długie i ciekawe boje o równouprawnienie występowały w Wielkiej Brytanii, gdzie już w XVII wieku kobiety domagały się równych praw. Wiązało się to z równym dostępem do edukacji, pracy oraz polityki. spotkania i narady, jeśli więc kobieta pełni rolę matki i żony to trudno jest jej pogodzić pełnione funkcje z relacjami rodzinnymi. I zdaje się, że jest to największy problem małej aktywności płci żeńskiej w polityce na szczeblu rządowym i podobnie samorządowym. Gdyby jednak parytet kobiet i mężczyzn był wyrównany można mieć nadzieję, że nasza polityka nie byłaby tak brutalna, nie owocowałaby takimi atakami i wzajemnymi oskarżeniami polityków. Teza taka wynika stąd, że kobiety są bardziej wrażliwe, lepiej zorganizowane, mają łatwość nawiązywania kontaktów. Można mniemać, że wniosłyby do polityki więcej kultury i troski o przyszłość. To z kolei wyszłoby Polsce na dobre. M. Fuszara, Kobiety w polityce, Warszawa 2006, s. 17. 2 O. Barburska, Czynniki determinujące udział kobiet w sprawowaniu władzy politycznej, Studia Europejskie 2002, nr 2, s. 81. 3 M. Fuszara, Kobiety w polityce, Warszawa 2006, s. 88. 4 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Kraków 2000, s. 496.

Prawa wyborcze kobiet i udział kobiet w wyborach 25 Zażartą walkę o prawa wyborcze kobiet w Wielkiej Brytanii przeprowadziły sufrażystki. Jednakże dopiero w 1928 roku kobiety w Wielkiej Brytanii otrzymały pełne prawa wyborcze 5. Od około połowy XIX wieku w Stanach Zjednoczonych kobiety koncentrowały się w walce o swoje prawa wyborcze. Początkowo nie posiadały praw wyborczych pomimo aktywnej walki o nie, jednakże w 1920 roku, w wyniku ich intensywnej walki o równouprawnienie, uchwalono XIX poprawkę do konstytucji amerykańskiej przyznającą Amerykankom prawa wyborcze 6. Z kolei dość zaskakujące są regulacje szwajcarskie. W wyniku przeprowadzonego referendum w sprawie równouprawnienia okazało się, że społeczeństwo tego kraju podchodzi do w/w kwestii dość tradycjonalistycznie i w efekcie nie przyznano kobietom praw wyborczych. W rezultacie, jak na ugruntowane tradycje demokratyczne Szwajcarii, kobietom w tym kraju przyznano prawa wyborcze dopiero w 1971 roku 7. W kolejnych państwach uzyskanie praw wyborczych wiązało się z pewną walką tej płci o swoją podstawowa legitymację jaką stanowiło czynne i bierne prawo wyborcze. W krajach Unii Europejskiej w różnych latach kobiety uzyskiwały prawa wyborcze. Przedstawia to Tabela 1. Tabela 1. Data uzyskania praw wyborczych w Europie Zachodniej Kraj Uzyskanie praw wyborczych Czynnych Biernych Szwecja 1921 1919 Dania 1915 1915 Finlandia 1906 1906 Norwegia 1885 1885 Holandia 1919 1917 Niemcy 1918 1918 5 6 7 Ibidem, s. 497. Ibidem, s. 497. M. Marczewska-Rytko, Demokracja bezpośrednia w teorii i praktyce, Lublin 2001, s. 168.

26 Barbara Brodzińska-Mirowska Kraj Uzyskanie praw wyborczych Czynnych Biernych Hiszpania 1931 1931 Austria 1919 1919 Belgia 1919 1921 Portugalia 1974 1931 Luksemburg 1919 1919 Irlandia 1918 1918 Francja 1944 1944 Włochy 1945 1945 Grecja 1952 1952 Źródło: O. Barburska, Czynniki determinujące udział kobiet w sprawowaniu władzy politycznej, Studia Europejskie 2002, nr 2, s. 82. Biorąc pod uwagę wybrane państwa europejskie należy zauważyć, że czynne prawa wyborcze najszybciej uzyskały kobiety w Norwegii, co było spowodowane licznymi walkami o nie, a także pewną pozytywną w tej kwestii postawą władz do kwestii równouprawnienia. Z kolei dość późno czynne prawa wyborcze otrzymały Greczynki. Było to spowodowane między innymi inną mentalnością kobiet a także stosunkiem prawodawstwa tego kraju do równouprawnienia. W rozwiniętych demokracjach zachodnich występują pewne dość typowe dla tych systemów zachowania wyborcze. Generalnie w tamtych krajach przez długi okres czasu czynnikami decydującymi o zachowaniach wyborców była: klasa społeczna, do której należeli: religia oraz inne społeczne uwarunkowania. Można powiedzieć, że zachowania wyborcze były i są nadal uwarunkowane krótko trwającymi przyczynami, takimi jak obraz kandydata i opinie dotyczące różnych problemów. Coraz częściej obraz kandydata odgrywa znacznie większą rolę 8. Wśród czynników determinujących zachowania wyborcze niebagatelną rolę pełni system wyborczy. W państwach Europy Zachodniej do głównych systemów wyborczych należą: proporcjonalne, większościowe 8 Miasto Kobiet- Płeć a wybory, http:miastokobiet.art.pl.

Prawa wyborcze kobiet i udział kobiet w wyborach 27 lub mieszane. Badania wskazują, że funkcjonowanie systemu proporcjonalnego z wielomandatowymi okręgowymi wyborczymi bardzie sprzyja szerszej reprezentacji kobiet niż systemu większościowego z jednomandatowymi okręgami 9, co prezentuje Wykres 1. Wykres 1. Porównanie reprezentacji kobiet w państwach z zastosowaniem wymienionych systemów wyborczych System proporcjonalny 19,8% System większościowy 10,8% System mieszany 15,1% Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Tomaszewska, Kobiety we władzach, materiał niepublikowany, Warszawa 2002. Podkreślić należy, że najbardziej przyjaznym systemem dla kobiet jest system proporcjonalny, gdzie udział kobiet we władzy wynosi 19,8% Z kolei najmniej przyjaznym systemem wyborczym jest system większościowy. W systemie tym tylko 10,8% kobiet piastuje funkcje publiczne. Podobne wrażenie można odnieść analizując zależność systemu wyborczego a udział kobiet w parlamentach w krajach Europy Zachodniej. Reasumując należy przyjąć, że funkcjonowanie proporcjonalnego systemu wyborczego, zdecydowanie bardziej sprzyja wysokiemu udziałowi kobiet. System proporcjonalny stwarza zatem większe szanse kobietom niż system większościowy z jednoosobowymi okręgami, w których wybierany jest tylko jeden kandydat z wielu. 9 O. Barburska, Czynniki determinujące udział kobiet w sprawowaniu władzy politycznej, Studia Europejskie 2002, nr 2, s. 83.

28 Barbara Brodzińska-Mirowska Wykres 2. System wyborczy a udział kobiet w wyborach w krajach Europy Zachodniej Francja Wielka Brytania Włochy Niemcy Grecja Irlandia Luksemburg Portugalia Szwajcaria Belgia Austria Hiszpania Holandia Norwegia Finlandia Dania Szwecja 0 20 40 60 System wyborczy proporcjonalny System mieszany System więksościowy Źródło: opracowanie własne na podstawie: Women In National Parliaments, September 2002, s. 23 25.

Prawa wyborcze kobiet i udział kobiet w wyborach 29 Z kolei liczba krajów mająca większościowy lub mieszany system wyborczy charakteryzuje się szczególnie niskim udziałem kobiet w parlamentach. W systemach tych kandydaci mężczyźni mają większe szanse wyborcze, gdyż partyjni selekcjonerzy wątpią, czy kobiety przyciągną głosy elektoratu. System ten nie sprzyja kobietom, ponieważ związane jest z nim głosowanie na kandydatów w jednomandatowym okręgu, w którym zwycięzca bierze wszystko 10. Można zatem stwierdzić, że w większości krajów o rozwiniętych systemach wyborczych specyficzne zachowania wyborcze powodują, że elektorat jest mniej skłonny wybierać kobiety, co działa niekorzystnie na ich kandydatury. Udział kobiet w polityce można również bezpośrednio odnieść do zachowań partii politycznych, ich programów i wyznawanej ideologii. Ogólnie dzieląc partie na lewicę i prawicę można wskazać, że ideologia partii znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w liczebności kobiet w jej szeregach. W rozważaniach tych można dojść do pewnej konstatacji, w której należy stwierdzić, że generalnie partie prawicowe skłaniają się ku nieuczestnictwu kobiet w wyborach i tym samym w ich szeregach 11, z kolei partie lewicowe charakteryzują się większym uczestnictwem kobiet 12. Dzieje się tak z kilku powodów między innymi ze względu na fakt, że znaczna część ruchów kobiecych jest związana z lewą częścią sceny politycznej. Partie lewicowe ponadto eksponują ideologie egalitarne, które przejawiają większą skłonność do stosowania strategii zwiększających reprezentację kobiet i korygujących istniejącą nierównowagę 13. Ideologia partii a odsetek reprezentujący daną partię w parlamentach krajów Europy Zachodniej przedstawia Tabela 2. 10 O. Barburska, Czynniki determinujące udział kobiet w sprawowaniu władzy politycznej, Studia Europejskie 2002, nr 2, s. 85. 11 Partie prawicowe postrzegają tradycyjną rolę kobiety jako opiekunki domowego ogniska bardziej zaangażowanej w życie rodzinne niż w politykę. 12 Zob. K. A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998, s. 27 32. 13 O. Barburska, Czynniki determinujące udział kobiet w sprawowaniu władzy politycznej, Studia Europejskie 2002, nr 2, s. 86.

30 Barbara Brodzińska-Mirowska Tabela 2. Ideologia partii a odsetek kobiet reprezentujący daną partię w parlamentach krajów Europy Zachodniej Kraj Szwecja Finlandia Niemcy Hiszpania Francja Wielka Brytania Partia polityczna Ideologia partii % kobiet reprezentujących daną partię w parlamencie Socjaldemokracja Partia Pracy Lewica 49,6 Partia Centrum Prawica 30,5 Partia Lewicy Lewica 42 Socjaldemokratyczna Partia Finlandii Lewica 41,2 Koalicja Narodowa Prawica 37,0 Liga Zielonych Lewica 81,8 SPD Lewica 35,2 CDU Prawica 18,4 Zieloni Lewica 57,4 Partia Ludowa Lewica 25,1 PSOE Lewica 36,8 Komunistyczna Partia Hiszpanii Lewica 25,0 Partia Socjalistyczna Prawica 13,1 RPR Lewica 4,6 UDF Prawica 4,7 Partia Pracy Lewica 24,2 Partia Konserwatywna Prawica 7,8 Partia Liberalno- -Demokratyczna Lewica 6,5 Źródło: O. Barburska, Czynniki determinujące udział kobiet w sprawowaniu władzy politycznej, Studia Europejskie 2002, nr 2, s. 87. Sama organizacja partii nie przesądza jeszcze o szansach kobiet. Tak naprawdę najważniejsze jest kto dokonuje selekcji, według jakich kryteriów się ją przeprowadza oraz czy są jakieś specjalne polityki mające na celu wzmocnienie pozycji kobiet. Podkreślić należy, iż centralistyczny system selekcji w partii sprzyja i stwarza kobietom lepsze możliwości udziału w życiu publicznym. Z kolei zdecentralizowany system selekcji w par-