Czy poręczenie majątkowe jest w stanie zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania?

Tomasz Dudek Czy poręczenie majątkowe jest w stanie zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania? Streszczenie Przedmiotem artykułu jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie o skuteczność poręczenia majątkowego jako środka mającego zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania. W opracowaniu przedstawiono analizę dotychczasowych unormowań regulujących poręczenie majątkowe, na przestrzeni obowiązywania poszczególnych kodeksów postępowania karnego. Przedstawiono w szczególności najbardziej kontrowersyjne i sporne regulacje w tym zakresie, jak teŝ propozycję autora dokonania zmian ustawowych. I. Uwagi wstępne Środki zapobiegawcze stanowią jeden z rodzajów środków przymusu stosowanych w toku procesu karnego. Stosuje się je wobec oskarŝonego (oraz oczywiście podejrzanego) celem zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Środki zapobiegawcze są najbardziej dolegliwymi środkami przymusu ingerującymi w prawa obywatelskie oskarŝonych. Z tego teŝ powodu stosowanie środków zapobiegawczych winno podlegać ścisłej reglamentacji prawnej z zachowaniem ścisłych warunków ich stosowania oraz gwarancją praw oskarŝonych 1. Obwarowania te powinny dotyczyć co oczywiste w szczególności tymczasowego aresztowania, jako najbardziej dolegliwego środka zapobiegawczego, jednakŝe i regulacje dotyczące pozostałych środków winne spełniać te wymagania w stopniu adekwatnym do ich ingerencji w prawa osób nimi objętych. Ewolucja treści przepisów poszczególnych kodeksów postępowania karnego dotycząca tymczasowego aresztowania, odnosiła się w zasadzie do kaŝdego aspektu tego środka zapobiegawczego, a w szczególności organów stosujących tymczasowe aresztowanie, przesłanek jego stosowania i przedłuŝenia, treści samego postanowienia, itp. 2. Wprowadzono takŝe, po- 1 S. W a l t oś, Proces karny. Zarys systemu, wyd. 4, Warszawa 1998 s. 408; M. C i eśla k, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 400. 2 Por. odpowiednie uregulowania kolejnych kodeksów postępowania karnego, a w szczególności art. 151 158 k.p.k. z 1928 r., według numeracji i treści ustalonej tekstem jednolitym i Prawo 9, 2012 149

T. Dudek cząwszy od kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r., przepisy dotyczące wykonywania tymczasowego aresztowania. W obecnym kodeksie karnym wykonawczym uregulowania te mają równieŝ charakter coraz bardziej szczegółowy 3. Obowiązujące uregulowania dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania oraz praktyka sądów stosujących lub przedłuŝających stosowanie tego środka zapobiegawczego w wyniku powyŝszych zmian zmierza do jego ograniczenia i uznania go za ultima ratio środków zapobiegawczych. W tym samym kierunku zmierzają równieŝ uregulowania zawarte w projekcie zmian k.p.k. przygotowanym przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego działającą przy Ministrze Sprawiedliwości (por. np. art. 156 5a k.p.k., art. 250 2a k.p.k., art. 251 3 k.p.k., art. 258 2 k.p.k., art. 258 4 k.p.k. i inne) 4. W wyniku powyŝszych zmian nastąpił spadek liczby tymczasowych aresztowań w postępowaniach sądowych i przygotowawczych. W rok 1979 tymczasowe aresztowanie stanowiło 75% zastosowanych wszystkich środków zapobiegawczych. Od tego okresu nastąpił spadek stosowanych tymczasowych aresztowań do 42,4% wszystkich zastosowanych środków zapobiegawczych w roku 1999. W roku tym tymczasowe aresztowanie przestało być najczęściej stosowanym środkiem zapobiegawczym. Następnie w latach 2000 2003 nastąpił krótkotrwały okres lekkiej tendencji wzrostowej w częstotliwości stosowania tymczasowych aresztowań (np. w roku 2001 było to 48,2% wszystkich zastosowanych środków zapobiegawczych). Od roku 2004 dostrzegalna jest juŝ jednak stała i wyraźna tendencja spadkowa stosowania tego środka zapobiegawczego od 42,6% do 28,8% w roku 2008. Natomiast ilość zastosowanych poręczeń majątkowych w tym okresie wzrosła z 0,7% wszystkich zastosowanych środków zapobiegawczych w roku 1979 do 16,6% w roku 1997. JednakŜe po tym roku nastąpił regres w stosowaniu tego środka zapobiegawczego i odnotowano spadek do poziomu 8% wszystkich zastosowanych środków zapobiegawczych w roku 1999 i 6,7% w roku 2000. Od roku 2001 dostrzegalna jest tendencja wzrostowa w stosowaniu poręczenia majątkowego; i tak, w roku 2004 było to 10,5% zastosowanych środków zapobiegawczych, a w roku 2008 19,3% zastosowanych środków zapobiegawczych 5. zawartym w obwieszczeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 września 1950 r. (Dz. U. Nr 40, poz. 364), zwanym dalej k.p.k. z 1928 r. ; art. 209 222 k.p.k. z 1969 r. (Dz. U. Nr 13, poz. 96 ze zm.), zwanym dalej k.p.k. z 1969 r., art. 249 263 k.p.k. z 1997 r. (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.), zwanym dalej jako k.p.k.. 3 Por. odpowiednio art. 82 90 k.k.w. z 1969 r. (Dz. U. Nr 13 poz. 98 ze zm.), obecnie art. 207 223a k.k.w. z 1997 r. (Dz. U. Nr 90, poz. 557 ze zm.). 4 Treść projektowanych uregulowań przytoczono za: http://www.czpk.pl. 5 S. W a l t oś, Proces..., op. cit., s. 415 oraz kolejne wydania tego podręcznika: wyd. 5, Warszawa 2001 s. 415 416; wyd. 6, Warszawa 2002, s. 415 416, wyd. 10, Warszawa 2009, s. 433. 150 i Prawo 9, 2012

Na tym tle rodzi się dość oczywiste pytanie, czy w sytuacji coraz większego ograniczenia stosowania tymczasowego aresztowania pozostałe wolnościowe środki zapobiegawcze przewidziane przez ustawę procesową są w stanie w sposób wystarczający zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania, a ich prawna regulacja jest adekwatna do stawianych im celów, a zatem, czy faktycznie stanowią one realną alternatywę dla tymczasowego aresztowania 6. Istnienie realnej alternatywy dla tymczasowego aresztowania mogłoby powyŝej wskazaną praktykę ograniczenia tymczasowych aresztowań ugruntować. Analiza uregulowań kodeksu postępowania karnego w zakresie wolnościowych środków zapobiegawczych nasuwa jednak bardzo powaŝne wątpliwości. Choć art. 258 4 k.p.k. nakazuje stosowanie uregulowań dotyczących szczególnych przesłanek stosowania tymczasowego aresztowania do pozostałych środków zapobiegawczych, to jednak skuteczność tych środków bywa nikła. Jak stwierdził S. Waltoś, wysoka suma poręczenia majątkowego jest w stanie powstrzymać oskarŝonego przed ucieczką, ale nie zawsze juŝ przed uprawianiem matactwa. Nakazy z art. 276 k.p.k. odgrywają bardziej rolę ochronną niŝ prewencyjną 7. Z oczywistych względów równieŝ dozór policji nie zapobiega matactwu procesowemu ze strony oskarŝonego. Środek zapobiegawczy w postaci zakazu opuszczania przez oskarŝonego kraju (art. 277 1 k.p.k.), w znacznej mierze się zdezaktualizował, wobec obecnej swobody przemieszczania się osób w ramach państw Unii Europejskiej. Obecnie bliŝej naleŝy przyjrzeć się poręczeniu majątkowemu jako jednemu z najczęściej stosowanych środków zapobiegawczych, mogących w sposób realny (bo finansowy) wpływać na zachowania uczestników postępowania, a tym samym zabezpieczać prawidłowy jego tok. Poręczenie majątkowe na gruncie procesu karnego naleŝy rozumieć jako swego rodzaju umowę zwartą pomiędzy organem procesowym a oskarŝonym lub inną osobą (poręczającym), Ŝe w zamian za daną temu organowi gwarancję stosownego zachowania się, oskarŝony pozostanie na wolności 8. Poręczenie majątkowe słuŝy zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania karnego. Gwarancją tego, Ŝe oskarŝony nie ucieknie, nie ukryje się, a takŝe nie będzie w inny sposób utrudniał postępowania, jest złoŝenie przez uprawnioną osobę rękojmi w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki. Łączy się z tym powstanie układu stosunków między organem proce- 6 P. H o f m ański, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, t. I, Warszawa 1999, s. 980 981; T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 518; A. B u l s i e w i c z, Poręczenie majątkowe w polskim procesie karnym, Toruń 1991, s. 26. 7 S. W a l t oś, Proces..., op. cit., s. 425. 8 Ibidem. Por. takŝe: T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie, op. cit., s. 548; T. G r z e - g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2005, s. 678. i Prawo 9, 2012 151

T. Dudek sowym a osobą składającą poręczenie majątkowe. Realizację tej umowy gwarantuje konsekwencja w postaci utraty wartości majątkowych objętych umową, w przypadku zaistnienia okoliczności wskazanych w obecnym art. 268 k.p.k. 9. Podkreślić zatem naleŝy, Ŝe z istoty poręczenia majątkowego wynika, iŝ określona osoba (poręczający lub sam oskarŝony) swoim majątkiem gwarantuje, Ŝe oskarŝony zachowywać się będzie w odpowiedni sposób, a w zamian za to przebywać będzie na wolności. Bezspornym w literaturze jest pogląd, iŝ poręczenie majątkowe w toku postępowania karnego nie ma nic wspólnego z poręczeniem uregulowanym przez art. 876 i nast. k.c. Jak stwierdził między innymi A. Blusiewicz: Przy poręczeniu majątkowym poręczyciel nie wykonuje zobowiązania za oskar- Ŝonego. Poręczyciel składa poręczenie i godzi się na jego przepadek, jeŝeli oskarŝony nie dopełni określonych obowiązków procesowych 10. Z tego teŝ powodu na gruncie obecnie obowiązującego k.p.k. jest mowa o poręczającym (art. 270 2 k.p.k.), a nie poręczycielu (art. 876 k.c.) 11. Poręczenie majątkowe na gruncie kodeksu postępowania karnego z 1997 r. jest w pełni samodzielnym środkiem zapobiegawczym, który ma za zadanie zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, poprzez zarówno zapobieganie ucieczce lub ukryciu się przez oskarŝonego, jak teŝ zapobieŝenie podejmowania przez niego ewentualnie innych działań mogących w sposób bezprawny utrudnić postępowanie 12. Przesłanki szczególne stosowania tego środka zostały wskazane w art. 258 1 do 3 k.p.k. w zw. z art. z art. 258 4 k.p.k., który wskazuje, iŝ przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania naleŝy stosować odpowiednio do pozostałych środków zapobiegawczych. W literaturze kwestionuje się tylko moŝliwość zastosowania poręczenia majątkowego w oparciu o przesłankę z art. 258 3 k.p.k. (tzw. obawa popełnienia przez oskarŝonego nowego cięŝkiego przestępstwa), jako sprzeczną z charakterem wolnościowych środków zapobiegawczych 13. Poręczenie majątkowe moŝna stosować w kaŝdym rodzaju przestępstw. Z tego teŝ powodu moŝe być stosowane przez organ procesowy równieŝ z urzędu 14. Jak wskazują przytoczone powyŝej dane, jest to jeden z najczęściej stosowanych środków zapobiegawczych (poza tymczasowym aresztowaniem oraz dozorem Policji). Zdaniem A. Blusiewicza, poręczenie majątkowe to najbardziej dolegliwy po tymczasowym aresztowaniu środek zapobiegaw- 9 A. B u l s i e w i c z, Poręczenie..., op. cit., s. 19 21. 10 A. B u l s i e w i c z, Orzekanie o przepadku poręczenia majątkowego zastosowanego jako środek zapobiegawczy, Pal. 1989, nr 4, s. 72 i powołana tam literatura. 11 Por. J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Komentarz aktualizowany do art. 266 k.p.k. i nast., teza nr 4, Wydawnictwo LEX/el. 2011. 12 P. H o f m ański i in., Kodeks..., op. cit., s. 981. 13 R. K m i e c i k, E. S k rętowicz, Proces karny część ogólna, Warszawa 2009, s. 273; por. takŝe A. B u l s i e w i c z, Poręczenie..., op. cit., s. 45 47. 14 Odmiennie A. B u l s i e w i c z, Poręczenie, op. cit., s. 30. 152 i Prawo 9, 2012

czy, który stanowić ma alternatywę dla tymczasowego aresztowania 15. Okoliczność tę w pewnym stopniu potwierdzają dane statystyczne, z których wynika istnienie wzajemnej, ale nie ścisłej relacji pomiędzy tymczasowym aresztowaniem a poręczeniem majątkowym. Spadek liczby tymczasowych aresztowań powiązany jest ze wzrostem liczby zastosowanych poręczeń majątkowych. PowyŜsza konstatacja zmusza do zastanowienia się nad tym, czy rzeczywiście obecne uregulowanie poręczenia majątkowego są w stanie zrealizować stawiane przed nim cele, zapewniając, by środek ten stał się rzeczywistą alternatywą dla tymczasowego aresztowania i by móc zabezpieczyć w ten sposób prawidłowy tok postępowania. Kwestia ta staje się coraz bardziej istotna wobec stałego i systematycznego spadku liczby tymczasowych aresztowań oraz nieustannej ewolucji uregulowań mających na celu dodatkowe ograniczenie stosowania tego środka zapobiegawczego. Powstaje zatem obszar spraw, w których uprzednio stosowano by tymczasowe aresztowanie, a obecnie będą stosowane środki zapobiegawcze wolnościowe, a w szczelności poręczenie majątkowe (samodzielnie lub w kumulacji z innymi środkami zapobiegawczymi). Prawidłowe uregulowanie oraz wykonanie poręczenia majątkowego nabiera zatem bardzo istotnego znaczenia dla zabezpieczenia prawidłowego toku tych postępowań. Stosowanie i wykonywanie poręczenia majątkowego nastręcza jednak w praktyce wiele problemów. II. ZłoŜenie i przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego Uregulowania w tym zakresie znajdują się obecnie w art. 266 1 i 2 k.p.k. który stanowi, iŝ poręcznie majątkowe w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki moŝe złoŝyć oskarŝony albo inna osoba ( 1). Wysokość, rodzaj i warunki poręczenia majątkowego, a w szczególności termin złoŝenia przedmiotu poręczenia, naleŝy określić w postanowieniu, mając na względzie sytuację materialną oskarŝonego i składającego poręczenie majątkowe, wysokość wyrządzonej szkody oraz charakter popełnionego czynu ( 2). Podobne uregulowania znajdowały się w art. 161 164 k.p.k. z 1928 r. i w art. 226 1 i 2 k.p.k. z 1969 r. Obecnie, jak i w k.p.k. z 1969 r., w porównaniu do k.p.k. z 1928 r., dodatkowo wprowadzono wymogi dotyczące treści postanowienia o zastosowaniu poręczenia majątkowego oraz przesłanki, jakie naleŝy uwzględnić przy określaniu wysokości, rodzaju i warunków poręczenia. W tym zakresie zaczęło się nawet kształtować spójne orzecznictwo sądowe wskazujące na prymat wysokości wyrządzonej szkody 15 Ibidem, s. 26 i 32. i Prawo 9, 2012 153

T. Dudek oraz charakteru popełnionego czynu przy ustalaniu wysokości poręczenia majątkowego nad sytuacją materialną oskarŝonego 16. Przedmiot poręczenia został obecnie w sposób enumeratywny wskazany w art. 266 1 k.p.k., a zatem moŝe zostać złoŝony tylko w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki przez oskarŝonego lub inną osobę, czyli poręczającego (art. 266 1 k.p.k.) 17. Wydaje się, iŝ przez pojecie zastawu w przytoczonym uregulowaniu moŝna równieŝ rozumieć zastaw rejestrowy w rozumieniu ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów 18. W literaturze wyraŝono takŝe pogląd, iŝ poręczenie na gruncie obecnie obowiązujących przepisów moŝe zostać złoŝone w formie zapewnienia, Ŝe określona kwota zostanie wpłacona w razie naruszenia umowy (arg. z art. 268 1 k.p.k. i art. 270 1 k.p.k.) 19. Pogląd ten nie wydaje się być zasadny w świetle treści art. 266 1 k.p.k., który przedstawia enumertywny katalog moŝliwych przedmiotów poręczenia, zaś określenia w art. 268 1 k.p.k. i 270 1 k.p.k. stanowiące o ściągnięciu sumy poręczenia odnoszą się do sposobu egzekucji poręczenia w postaci zastawu lub hipoteki 20. Nadto trudno uznać, iŝ oświadczenie takie będzie w stanie zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania, gdyŝ np. po orzeczeniu o ściągnięciu sumy poręczenia okazać się moŝe, Ŝe osoba takiego majątku nie ma lub się go wyzbyła. Środek ten miałby zatem obecnie charakter wręcz iluzoryczny. Niestety uprzednio, jak i obecnie, nie istniały i nie istnieją jakiekolwiek uregulowania dotyczące procedury oraz zasad wykonania postanowienia o zastosowaniu poręczania majątkowego. Przyjmuje się tylko, iŝ w przypadku braku złoŝenia przedmiotu poręczenia w określonym terminie postanowienie o zastosowaniu tego środka zapobiegawczego traci moc 21. JednakŜe pogląd ten w ogóle nie wyjaśnia, co w takiej sytuacji powinien zrobić organ procesowy. Jeśli bowiem zastosowano wolnościowy środek zapobiegawczy, oznacza to, iŝ brak było podstaw do zastosowania środków izolacyjnych. Pozostałe zaś środki zapobiegawcze mają bardzo ograniczony zakres dzia- 16 Por. np. postanowienie SA w Krakowie z dnia 6 maja 2011 r., sygn. II AKz 145/11, KZS 2011, nr 9, poz. 47, oraz powołane tam orzecznictwo. 17 P. H o f m ański i in., Kodeks, op. cit., s. 982; A. B u l s i e w i c z, Poręczenie..., op. cit., s. 16. 18 Por. art. 308 k.c. i art. 1 ust. 1 i 2 oraz art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r., Nr 67, poz. 569 ze zm.). 19 S. W a l t oś, Proces, op. cit., s. 425 426; T. G r z e g o r c z y k, Kodeks..., op. cit., s. 678; D. T a r n o w s k a, Poręczenie majątkowe jako środek zapobiegawczy w procesie karnym, Toruń 2002, s. 101. 20 P. H o f m ański i in., Kodeks, op. cit., s. 982; R. A. S t e f ański, (w:) J. B r a t o s z e w - s k i, L. G a r d o c k i, Z. G o s t yński, S. M. P r z y j e m s k i, R. A. S t e f ański, S. Z a - b ł o c k i, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. II, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2004, s. 174; A. B u l s i e w i c z, Poręczenie..., op. cit., s. 16. 21 P. H o f m ański i in., Kodeks, op. cit., s. 986; R. A. S t e f ański (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks, op. cit., s. 171; D. T a r n o w s k a, Poręczenie..., op. cit., s. 172. 154 i Prawo 9, 2012

łania, jak teŝ nie mają praktycznie jakiegokolwiek znaczenia dla moŝliwości zapobieŝeniu matactwu ze strony oskarŝonego w toku postępowania. W praktyce nie zdarza się, by tylko z tego powodu nastąpiło tymczasowe aresztowanie oskarŝonego. Podobna sytuacja moŝe powstać w przypadku złoŝenia i przyjęcia tylko częściowo przedmiotu poręczenia (np. części kwoty wskazanej w postanowieniu). Obecne uregulowanie prowadzi zatem do stanu, iŝ w związku z zastosowaniem wobec oskarŝonego poręczenia majątkowego w pełni adekwatnego do jego sytuacji materialnej oraz sytuacji materialnej składającego poręczenie majątkowe, jak teŝ adekwatnego do charakteru zarzuconego mu czynu i wyrządzonej szkody, brak dokonania złoŝenia poręczenia (w całości lub części) nie wiąŝe się z jakimikolwiek negatywnymi konsekwencjami dla oskarŝonego. Nie ma w szczególności moŝliwości przymusowej egzekucji takiego postanowienia lub podjęcia jakichkolwiek innych działań zmierzających do tego, by oskarŝony, który dysponując środkami finansowymi, dokonał złoŝenia przedmiotu poręczenia. Uregulowanie takie prowadzi wręcz do sytuacji, iŝ organ procesowy staje wobec oskarŝonego w roli petenta dopominającego się o dobrowolne dokonanie złoŝenia przedmiotu poręczenia majątkowego, a wydane przez niego orzeczenie, które nawet zostało pozytywnie zweryfikowane w toku kontroli instancyjnej, staje się ostentacyjnie ignorowane. Sytuacja ta dość często występująca w praktyce nastręcza obawy przed stosowaniem tego środka zapobiegawczego w powaŝniejszych sprawach bez występowania z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie. Problem złoŝenia przedmiotu poręczenia prezentuje się trochę lepiej w sytuacji kiedy mamy do czynienia z przypadkiem opisanym w art. 257 2 k.p.k., gdzie sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, moŝe zastrzec, Ŝe środek ten ulegnie zmianie z chwilą złoŝenia, nie później niŝ w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego. Rzeczywiście problem jest rozwiązany w przypadku dokonania wpłaty gotówki na konto sum depozytowych organu stosującego ten środek zapobiegawczy. Sytuacja ta wygląda jednak odmiennie w przypadku ustanowienia hipoteki lub zastawu rejestrowego. Do ich skuteczności bowiem, poza złoŝeniem odpowiedniego oświadczenia w formie prawem przewidzianym (np. o ustanowieniu hipoteki), koniecznym jest dokonanie wpisu przez sąd w toku odrębnego postępowania do księgi wieczystej lub rejestru zastawów. Wpis do księgi wieczystej lub rejestru zastawu ma bowiem charakter konstytutywny 22. Ustanowienie hipoteki lub zastawu rejestrowego następuje nie na podstawie samego postanowienia o zastosowaniu poręczenia majątkowego, ale odrębnego oświadczenia osoby poręczającej. Postanowienie określa bowiem same warunki, na 22 Por. art. 67 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 147 ze zm.) oraz art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r., Nr 67, poz. 569 ze zm.). i Prawo 9, 2012 155

T. Dudek jakich poręczenie ma zostać złoŝone, a samo ustanowienie hipoteki (oraz odpowiednio zastawu rejestrowego) ma charakter dobrowolny 23. Dopiero po uprawomocnieniu się takiego wpisu moŝna dokonać przyjęcia poręczenia majątkowego, ze wszystkimi konsekwencjami stąd wynikającymi. Okres jednak samego postępowania sądowego w tej sprawie trwać moŝe dłuŝszy, bliŝej nieokreślony czas (związany np. opóźnieniem złoŝenia wniosku, uzupełnianiem braków formalnych, postępowaniem odwoławczym itp.). W takiej sytuacji pojawia się kolejny problem, którego rozwiązania próŝno szukać w obecnie obowiązującym stanie prawnym. Z jednej strony wątpliwym byłaby praktyka dalszego stosowania tymczasowego aresztowania w oczekiwaniu na prawomocność wpisu hipoteki lub zastawu rejestrowego, a z drugiej strony moŝe dochodzić do sytuacji, iŝ po zwolnieniu oskarŝonego z tymczasowego aresztowania osoba, która złoŝyła oświadczenie o ustanowieniu hipoteki lub zastawu rejestrowego, wniosek o dokonanie jego wpisu po prostu cofnie. MoŜe zatem dochodzić do sytuacji, Ŝe nawet i w tym przypadku tymczasowe aresztowanie zostanie faktycznie uchylone, mimo nieustanowienia prawnie skutecznego poręczenia majątkowego. Regulujący kwestie cofnięcia takiego wniosku art. 512 k.p.c. nie daje tu organowi stosującemu ten środek zapobiegawczy wystarczającej ochrony, bowiem rozstrzygnięcia w tym zakresie odbywają się na posiedzeniach niejawnych i bez dodatkowego składania oświadczeń przez inną osobę niŝ wnioskodawca. Sytuacja ta była w pewnym zakresie uregulowana tylko w k.p.k. z 1928 r., gdzie uznano, iŝ w razie cofnięcia kaucji lub poręczenia naleŝy oskarŝonego niezwłocznie aresztować (art. 171 1 k.p.k. z 1928 r.). Uregulowanie to jednak miało tylko zastosowanie do stanu juŝ po złoŝeniu i przyjęciu przedmiotu poręczenia. Oceniając jednak poprzednie uregulowanie, naleŝy mieć cały czas na uwadze, iŝ poręczenie majątkowe miało ówcześnie li tylko zabezpieczać postępowanie przed ucieczką lub ukryciem się oskarŝonego, a nie przed obawą matactwa i istniało tylko w zamian tymczasowego aresztowania (art. 159 k.p.k. z 1928 r.) 24. Problem ten zatem w ówczesnej praktyce mógł się nie pojawiać z taką intensywnością. Reasumując stwierdzić naleŝy, iŝ brak jakichkolwiek uregulowań dotyczących przepisów odnoszących się do wykonania orzeczenia o zastosowaniu poręczenia majątkowego (np. poprzez moŝliwość egzekucji, moŝliwość cofnięcia wniosku o wpis hipoteki lub zastawu rejestrowego tylko za zgodą organu stosującego poręczenie majątkowe, itp.), brak chociaŝby moŝliwości zastosowania z tego powodu tymczasowego aresztowania, powoduje obecnie uzasadnianą powściągliwość w stosowaniu poręczenia majątkowego 23 A. K r a k ó w ka, Hipoteka jako jedna z postaci poręczenia majątkowego w postępowaniu karnym, Prok. i Pr. 2009, nr 2, s. 137; D. T a r n o w s k a, Poręczenie, op. cit., s. 144. 24 S. K a l i n o w s k i, M. S i e w i e r s k i, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1966, s. 248, teza 3 do art. 159. 156 i Prawo 9, 2012

z obawy o niewykonalność tegoŝ postanowienia. Skoro poręczenie takie stanowi samodzielny środek zapobiegawczy, niezaleŝny w szczególności od tymczasowego aresztowania, zatem musi zachodzić moŝliwość zastosowania go z urzędu, a tym samym przymusowego wykonania. III. Problem uregulowania wzajemnych praw i obowiązków organu procesowego, poręczającego i oskarŝonego Kodeks postępowania karnego wprost wymaga tylko pouczenia poręczającego podczas przyjęcia przedmiotu poręczenia o treści art. 267 k.p.k., art. 138 k.p.k., 139 1 k.p.k., art. 268 1 k.p.k. i art. 269 k.p.k., a jak się powszechnie przyjmuje, brak pouczenia o tych przepisach poręczającego wyklucza moŝliwość orzeczenia o przepadku, nawet gdy osoba ta znała treść tych uregulowań 25. Podczas juŝ samego trwania skutecznie ustanowionego poręczenia majątkowego obecne uregulowania nakładają wprost na organ prowadzący postępowanie jedynie obowiązek zawiadamiania składającego poręczenie o kaŝdorazowym wezwaniu oskarŝonego do stawiennictwa (art. 267 k.p.k.). Analogiczne uregulowanie istniało zarówno w art. 169 k.p.k. z 1928 r., jak i w art. 227 k.p.k. z 1969 r. WyraŜano takŝe w tym zakresie poglądy, Ŝe powyŝszy obowiązek nie jest jedynym obowiązkiem organu procesowego, albowiem na zasadzie art. 16 2 k.p.k. organ prowadzący postępowanie powinien w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciąŝących na nich obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach takŝe w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. Brak takiego pouczenia (gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne) lub mylne pouczenie nie moŝe wywoływać ujemnych skutków procesowych. Kwestia ta dotyczy w szczególności tego, czy istnieje po stronie organu procesowego obowiązek powiadomienia poręczającego o zachowaniu oskarŝonego, mogącym skutkować przepadkiem poręczenia, oraz kiedy i w jakim zakresie taką informację naleŝy mu przekazać (np. niezwłocznie po podjęciu informacji o chociaŝby podejrzeniu takich działań, czy teŝ dopiero po podjęciu działań weryfikacyjnych, czy nawet po przedstawieniu kolejnych zarzutów itp.) 26. Pogląd ten jest ściśle powiązany z poglądem dotyczącym moŝliwości orzeczenia przepadku przedmiotu poręczenia, jeśli poręczający między innymi nie wiedział o istnieniu powodu do jego orzeczenia. Źródłem takiej wiedzy 25 Por. uchwałę SN z dnia 20 maja 1992 r., sygn. I KZP17/92, OSNKW 1992, nr 7 8, poz. 53. 26 J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Komentarz, op. cit., teza 11; por. takŝe R. A. S t e f ański, Komentarz, op. cit., s. 176 oraz cyt. tam literaturę, a w szczególności: J. B e d n a r z a k, Środki zapobiegawcze, Warszawa 1970 s. 25; postanowienie SA w Krakowie z dnia 10 czerwca 2011 r., sygn. II AKz 155/11, niepubl. i Prawo 9, 2012 157

T. Dudek dla poręczającego według tych poglądów winien być organ procesowy. Sytuacja taka powoduje, iŝ wzajemny zakres obowiązków, a w szczególności między organem procesowym a poręczającym, jest niedookreślony, a konsekwencje poinformowania poręczającego lub jego braku (oraz jego zakresu) moŝe mieć kluczowe znaczenie dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Problem ten szczególnie mocno uwidacznia się w związku z orzeczeniem przepadku przedmiotu poręczenia, zwłaszcza Ŝe to na organie procesowym miałby ciąŝyć obowiązek informacyjny wobec poręczającego. Powstaje bowiem kluczowe pytanie, czy moŝna orzec przepadek przedmiotu poręczenia w sytuacji, gdy poręczający nie wiedział o zaistnieniu okoliczności uzasadniających orzeczenie przepadku lub teŝ nie był w stanie zapobiec negatywnym działaniom oskarŝonego. Kwestia ta naleŝy do spornych w doktrynie i w tym zakresie reprezentowane jest pełne spektrum poglądów. WyraŜany jest bowiem pogląd, iŝ ponoszone przez poręczającego majątkowe konsekwencje zachowania oskarŝonego są niezaleŝne od wiedzy i moŝliwości wpływu na jego zachowania przez poręczających 27, a z drugiej strony wyra- Ŝane są zapatrywania, iŝ orzeczenie przepadku jest moŝliwe tylko wtedy, gdy osoba składająca poręczenie wiedziała i mogła zapobiec zachowaniu oskarŝonego i nic w tym zakresie nie zrobiła 28. Poglądy te dotyczą obu podstaw orzeczenia przepadku wskazanych w art. 268 1 k.p.k. WyraŜane są równieŝ i poglądy pośrednie, zaleŝne od tego, do jakiej przesłanki się odnoszą. J. Tylman stwierdził, iŝ orzeczenie przepadku przedmiotu poręczenia majątkowego z powodu ucieczki lub ukrycia się podejrzanego (przepadek obligatoryjny) następuje niezaleŝnie od wiedzy i postawy poręczającego. W przypadku zaś orzeczenia przepadku z powodu utrudniania postępowania w inny sposób, wtedy rozstrzygnięcie to powinno zapadać po skrupulatnym zbadaniu całokształtu okoliczności, w tym takŝe stosunku poręczającego do jego obowiązków, jeŝeli poręczającym nie jest sam oskarŝony 29. Odmienne zapatrywanie od ostatniego poglądu wyraŝono w komentarzu do kodeksu postępowania karnego pod redakcją P. Hofmańskiego, gdzie stwierdzono, iŝ 27 Por. postanowienie SA w Katowicach z dnia 5 listopada 2003 r., sygn. II AKz 925/03, KZS 2004, nr 2, poz. 53; R. A. S t e f ański Komentarz, op. cit., s. 176; K. B o r a t yńska, (w:) K. B o r a t yńska, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W aŝny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2009, s. 619. 28 J. B e d n a r z a k, Środki zapobiegawcze w projekcie kodeksu postępowania karnego, NP. 1968, nr 7 8, s. 1086; A. B u l s i e w i c z, Orzekanie..., op. cit., s. 68; t e nŝe, Poręczenie..., op. cit., s. 101; podobnie D. T a r n o w s k a, Poręczenie, op. cit., s. 187 189, która jednak wskazuje, iŝ w obu przypadkach przesłanką orzeczenia przepadku jest brak zachowania naleŝytej staranności przy poręczeniu, ze szczególnym jednak podkreśleniem tej okoliczności przy fakultatywnej przesłance przepadku. 29 T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie, op. cit., s. 550; L. K. P a p r z y c k i, Komentarz do art. 266 270 k.p.k., teza nr 15, LEX Omega 2011. 158 i Prawo 9, 2012

obligatoryjność orzeczenia przepadku lub ściągnięcia sumy poręczenia (czyli wskazany w art. 268 1 zd. 1 k.p.k.) ma charakter względny. JeŜeli bowiem poręczenie zostało złoŝone przez osobę inną niŝ oskarŝony, orzeczenie przepadku wchodzi w grę tylko wówczas, gdy zostanie wykazane, Ŝe poręczający nie mógł zapobiec zachowaniu oskarŝonego, które uzasadniają orzeczenie przepadku. Jeśli natomiast chodzi o fakultatywny przepadek przedmiotu poręczenia (czyli wskazany w art. 268 1 zd. 2 k.p.k.), to następuje to niezaleŝnie od tego, czy osoba składająca poręczenie wiedziała o zamiarach oskarŝonego utrudnieniu postępowania i czy mogła temu zapobiec 30. Problem ten nigdy nie był i obecnie nie jest rozstrzygnięty ustawowo, a jego konsekwencje mają charakter kluczowy, zarówno dla organu procesowego jak i a moŝe w szczególności dla poręczającego. Ponownie w tym zakresie naleŝy odwołać się do przywołanych juŝ definicji poręczenia majątkowego w procesie karnym, wskazujących, iŝ poręczenie majątkowe to swego rodzaju umowa między organem procesowym a oskarŝonym lub inną osobą, Ŝe w zamian za daną temu organowi gwarancję stosownego zachowania się oskarŝony pozostanie na wolności. Realizację tej umowy gwarantuje konsekwencja w postaci utraty wartości majątkowych objętych umową, w przypadku zaistnienia okoliczności wskazanych w obecnym art. 268 k.p.k. 31. Z powyŝszego wynika zatem, Ŝe określona osoba (poręczający, oskarŝony) swoim majątkiem gwarantuje, iŝ oskarŝony zachowywać się będzie w odpowiedni sposób, a w zamian za to oskarŝony przebywać będzie na wolności. Poręczający odpowiada zatem majątkowo nie za naleŝyte staranie przy wykonywaniu poręczenia, jak teŝ nie odpowiada w tym zakresie na zasadzie winy. Brak jest bowiem jakichkolwiek przesłanek do przyjęcia takich źródeł odpowiedzialności, a orzeczony ewentualnie przepadek nie stanowi kary wobec poręczającego. Zgodnie z przytoczonymi definicjami poręczający po prostu gwarantuje swoim zachowaniem, Ŝe inna osoba nie podejmie się niezgodnych z prawem zachowań. Odpowiedzialność tej osoby zbliŝona jest więc do odpowiedzialności na zasadzie ryzyka 32. Stan wiedzy oraz akceptacji lub nie zachowań oskarŝonego przez poręczającego moŝe mieć znaczenie tylko dla wzajemnych rozliczeń i roszczeń między oskarŝonym a poręczającym. Nie moŝe mieć znaczenia dla relacji z organem procesowym i wpływu na orzeczenie przepadku przedmiotu poręczenia majątkowego, albowiem w takim przypadku poręczenie majątkowe 30 P. H o f m ański i in., Kodeks, op. cit., s. 989 990. 31 S. W a l t oś, Proces..., op. cit., s. 425. Por. takŝe T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie, op. cit., s. 548; T. G r z e g o r c z y k, Kodeks, op. cit., s. 678; A. B u l s i e w i c z, Poręczenie..., op. cit., s. 19 21. 32 Podobnie postanowienie SA w Katowicach z dnia 5 listopada 2003 r., sygn. II AKz 925/03, KZS 2004, nr 2, poz. 53. i Prawo 9, 2012 159

T. Dudek w procesie karnym traciłoby jakikolwiek sens i znaczenie dla moŝliwości zagwarantowania prawidłowego zachowania oskarŝonego w toku procesu karnego. Nadto jak juŝ wskazano art. 268 2 k.p.k. wymaga tylko powiadomienia składającego poręczenie, jakie są przesłanki orzeczenia przepadku, a nie powiadamiania o zaistnieniu konkretnych zdarzeń, które przesłanki te mogą wypełniać. Prowadzi to do wniosku, iŝ zdaniem ustawodawcy stan wiedzy i moŝliwości działania ze strony poręczającego nie ma znaczenia dla orzeczenia przepadku. Przy orzekaniu w zakresie przepadku ustawodawca nie przewidział jakichkolwiek dodatkowych wymogów i róŝnic między przesłankami obligatoryjnymi i fakultatywnymi przepadku przedmiotu poręczenia. RozróŜnianie tym zakresie stanu wiedzy i postawy poręczającego nie ma uzasadnienia ustawowego i stanowi co najwyŝej dość dyskusyjny postulat de lege ferenda. PowyŜsze wywody nie oznaczają jednak, iŝ nie powinien w przyszłości istnieć być moŝe obowiązek powiadamiania poręczającego juŝ o samym skierowaniu wniosku o orzeczenia przepadku przedmiotu poręczenia (wraz z nawet doręczeniem jego odpisu), celem umoŝliwiania poręczającemu podjęcie prawidłowej obron swych interesów lub wywarcia wpływu na dotychczasową naganną postawę oskarŝonego itp. Zmiana zachowania przez oskarŝonego w tej sytuacji mogła by być przesłanką do nie orzekania o przepadku. Okoliczność ta z uwagi na jej doniosłość oraz kluczowy charakter dla moŝliwości orzeczenia przepadku przedmiotu poręczania winna być w sposób jednoznaczny uregulowana. Obecny, całkowicie nieprecyzyjny sposób regulacji z jednej strony napawa słusznymi obawami przy stosowaniu tego środka zapobiegawczego organ procesowy (wobec wątpliwości co do moŝliwości realnego orzeczenia przepadku sumy poręczenia, gdyŝ nigdy nie wiadomo, za którą z wymienionych koncepcji opowie się sąd orzekający przepadek), z drugiej zaś stawia w równie niejasnej sytuacji poręczającego, który nigdy do końca nie wie, czy i kiedy nastąpić moŝe przepadek jego własności, często nawet o wielkiej wartości. Względy natury konstytucyjnej, a w szczególności wymogi stawiane technice legislacyjnej w demokratycznym państwie prawa, wymagają określoności takich uregulowań, w wyniku których moŝe dojść do pozbawienia prawa własności osoby, wobec której nie toczy się nawet postępowanie karne (por. w szczególności art. 2 w zw. z art. 7 i art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 3 Konstytucji RP). Trudno uznać za prawidłową redakcję tegoŝ przepisu, skoro na jego gruncie wyraŝane są wszelkie moŝliwe kombinacje poglądów. 160 i Prawo 9, 2012

IV. Przesłanki orzeczenia przepadku przedmiotu poręczenia Obecny kodeks postępowania karnego w art. 268 1 k.p.k. wyróŝnia dwie przesłanki orzeczenia przepadku stanowiących przedmiot poręczenia wartości majątkowych. Pierwsza z nich dotyczy sytuacji, kiedy to oskarŝony ucieknie lub ukryje się (tzw. przesłanka o charakterze obligatoryjnym), a druga dotyczy wypadku, kiedy oskarŝony utrudnia w inny sposób postępowanie karne (tzw. przesłanka o charakterze fakultatywnym) 33. W kodeksie postępowania karnego z 1928 r. istniały tylko obligatoryjne przesłanki przepadku kaucji lub ściągnięcia sumy poręczenia w postaci ucieczki oskarŝonego lub nieusprawiedliwionego jego niestawiennictwa (art. 165 1 k.p.k. z 1928 r.). Natomiast w kodeksie postępowania karnego z 1969 r. uregulowanie ówczesnego art. 228 1 i 2 k.p.k. w pełni odpowiadało obecnemu uregulowaniu art. 268 1 k.p.k. Z przedstawionego zestawienia widać, iŝ w k.p.k. z 1928 r. poręczenie majątkowe i kaucja słuŝyła tylko zapewnieniu tego, by oskarŝony nie uciekł, nie ukrył się i stawał na wezwania. Za oczywiste wręcz ówcześnie uznawano, iŝ nie moŝna stosować kaucji ani poręczenia, gdy istnieje obawa zacierania lub fałszowania śladów i dowodów przestępstwa 34. Z treści art. 258 4 k.p.k. i art. 268 1 zd. 2 k.p.k. wynika, iŝ obecnie (jak teŝ w k.p.k. z 1969 r.) według ustawodawcy środek zapobiegawczy w postaci poręczenia majątkowego ma zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania i chronić go przed zarówno ucieczką, jak i ukryciem się oskar- Ŝonego oraz przed innym utrudnianiem przez niego postępowania, a w szczególności nakłaniania do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień itp. RównieŜ i w tym przypadku pełna moŝliwość wykorzystania poręczenia majątkowego ograniczona jest przez błędną i anachroniczną redakcję przedmiotowego uregulowania, zwłaszcza w zakresie tzw. fakultatywnych przesłanek orzeczenia przedmiotu przepadku. Jeśli poręczenie ma stanowić realny środek mający na celu zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania (art. 249 1 k.p.k.), to brak jest jakichkolwiek powodów sprzeciwiających się temu, by orzeczenie przepadku przedmiotu poręczenia następowało obligatoryjnie w przypadku bezprawnego utrudniania postępowania przez oskarŝonego. Okoliczność ta przecieŝ jednoznacznie świadczy o tym, iŝ zastosowany środek zapobiegawczy swojego celu nie spełnił. Zatem, w takiej sytuacji, stosownie do zawartego porozumienia między oskarŝonym, porę- 33 WyróŜnia się jeszcze trzecią przesłankę w postaci niestawiennictwa na wezwania do odbycia kary, co do charakteru której równieŝ istnieją rozbieŝności [o przesłance fakultatywnej zob. R. A. S t e f ański, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Komentarz, op. cit., s. 175, o obligatoryjnej postanowienie SA w Katowicach z dnia 17 grudnia 2008 r., sygn. II AKz 893/08, Biul. SAKa 2009, nr 1, poz. 15, cyt. za LEX Omega]. 34 S. K a l i n o w s k i, M. S i e w i e r s k i, Kodeks, op. cit., s. 248 (teza 3 do art. 159). i Prawo 9, 2012 161

T. Dudek czającym oraz organem procesowym, winno dojść do realizacji dalszych elementów tego porozumienia, czyli orzeczenia przepadku przedmiotu poręczenia majątkowego. Jeśli poręczenie majątkowe ma gwarantować prawidłowy tok postępowania, chroniąc je w takim samym stopniu przed zagroŝeniami opisanymi w art. 258 1 pkt. 1 i 2 i 2 k.p.k., to niezrozumiała jest róŝnica w konsekwencji za spowodowanie tych okoliczności, skoro w ich wyniku w równym stopniu moŝe dojść do storpedowania postępowania i niemoŝności osiągnięcia jego ustawowych celów (a nawet w większym stopniu w wyniku matactwa procesowego, bowiem np. zastraszony świadek moŝe juŝ na stałe zmienić zeznania, a oskarŝonego, który zbiegł, zawsze moŝna zatrzymać i kontynuować proces). Nie ma uzasadnienia faktycznego dla przyjęcia poglądu, by w sytuacji utrudniania postępowania ze strony oskarŝonego poprzez ucieczkę lub ukrycie się dochodzić by miało do obligatoryjnego przepadku przedmiotu poręczenia, zaś w sytuacji bezprawnego utrudniania postępowania w inny sposób ochrona postępowania przez poręczenie majątkowe miałaby być ograniczona tylko do decyzji uznaniowej sądu i to decyzji nie determinowanej jakimikolwiek dodatkowymi przesłankami ustawowymi. Z powyŝszych wywodów wynika o czym mowa będzie jeszcze dalej Ŝe obecnie, mimo rozszerzenia zadań, jakie ustawa postawiła przed poręczeniem majątkowym, nie nastąpiło takŝe odpowiednie rozszerzenie środków mogących skutecznie te zadania realizować i egzekwować. Oczywistym jest równieŝ i to, Ŝe sąd winien mieć moŝliwość waŝenia znaczenia poszczególnych zdarzeń w zakresie ich bezprawnego wpływu na tok postępowania. JednakŜe, nawet w obowiązującym stanie prawnym, nieumyślne lub niezawinione przez oskarŝonego zachowania, albo które tylko w sposób nieznaczny wpływają negatywnie na tok postępowania, nie wypełniają i tak znamion zachowania określonego jako utrudnianie postępowania, albowiem w pojęciu tym zawarty jest element wskazujący na celowość działania podejrzanego i jego zawinienie 35. Ewentualnie, do rozwaŝania w przyszłości, byłoby wprowadzenie wyjątków limitujących orzekanie przepadku, w sytuacji utrudniania przez oskarŝonego prawidłowego toku postępowania w stopniu nieznacznym. Do rozwaŝanie takŝe byłaby potrzeba wprowadzenia ustawowych przesłanek dotyczących tego, czym sąd winien kierować się przy orzekaniu przepadku przedmiotu poręczenia. Wprowadzenie takich przesłanek (np. dotyczących stopnia wpływu na tok postępowania) pozwalałoby na ustalenie takŝe, jakie elementy winny znajdować się w tym zakresie w rozstrzygnięciu sądowym. Dzięki temu moŝliwa byłaby prawidłowa i pełna kontrola instan- 35 Por. np. postanowienie SA w Katowicach z dnia 15 listopada 2006 r., sygn. II AKz 751/06, KZS 2007, nr 1, poz. 88, cyt. za LEX Omega nr 217069. 162 i Prawo 9, 2012

cyjna orzeczenia w sprawie przepadku przedmiotu poręczenia. Wszystkich tych elementów obecnie brakuje. Sądzę, iŝ w tym zakresie moŝna by w pewnym zakresie skorzystać z obecnie proponowanej w projekcie przygotowanym przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości redakcji art. 258 4 k.p.k., który przy stosowaniu środków zapobiegawczych nakazuje uwzględnienie rodzaju i charakteru okoliczności wpływających na utrudnienie postępowania oraz nasilenia ich zagroŝenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium 36. Nadto, jest to okoliczność istotna równieŝ ze wskazanych powyŝej powodów konstytucyjnych i gwarancyjnych, albowiem obecnie, w wyniku bliŝej niedookreślonych zachowań opisywanych jako utrudniania w inny sposób postępowania, moŝe dojść do pozbawienia prawa własności poręczającego. Z powyŝszych powodów nie sposób obecnie zgodzić się z projektowanymi uregulowaniami art. 268 1a k.p.k., w którym proponuje się, Ŝe Orzekając w przedmiocie przepadku lub ściągnięcia wartości majątkowych poręczenia, sąd moŝe orzec częściowy tylko przepadek lub ściągnięcie tych wartości, stosując wówczas wobec oskarŝonego ponadto inny jeszcze środek zapobiegawczy, z uwzględnieniem wymogów art. 258 4 k.p.k., z wyjątkiem tymczasowego aresztowania 37, albowiem prowadzić on będzie do dalszego osłabienia skuteczności poręczenia majątkowego, jako środka mającego za zadanie zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, przed wszelkimi zagroŝeniami ze strony oskarŝonego. RównieŜ i w tym przypadku nie wskazano dodatkowych przesłanek takiego rozstrzygnięcia. Proponowane uregulowanie mogłoby powodować przeświadczenie u stron postępowania o małym prawdopodobieństwie doznania negatywnych konsekwencji przez oskarŝonego, bezprawnie utrudniającego postępowania (jeśli ujawni się, iŝ oskarŝony utrudnia postępowanie, to jest szansa, Ŝe nie zostanie orzeczony przepadek przedmiotu poręczenia, a jeśli nawet to moŝe nie w całości; spada zatem ryzyko podejmowania działań mogących w sposób bezprawny utrudnić postępowanie). W pozostałym zakresie przepis ten powiela uregulowania dotyczące stosowania środków zapobiegawczych i jako taki stanowi zbędne ustawowe superflum. Nie oznacza to, iŝ w przyszłości, przy powyŝej wskazanej modyfikacji przesłanek przepadku, podobnego uregulowania nie moŝna by wprowadzić (np. przy niestawiennictwie skarŝonego na wezwanie bez usprawiedliwienia). 36 Por. http://www.czpk.pl. 37 Ibidem. i Prawo 9, 2012 163

T. Dudek V. Czas trwania poręczenia majątkowego Uregulowania toku postępowania w sprawie orzeczenia przepadku przedmiotu poręczenia zawarte są głównie w art. 269 i 270 k.p.k. Z chwilą ustania poręczenia majątkowego przedmiot poręczenia zwraca się, a sumę poręczenia zwalnia (art. 269 2 k.p.k.). Poręczenie majątkowe moŝna takŝe cofnąć. Jego cofnięcie staje się skuteczne dopiero z chwilą przyjęcia nowego poręczenia majątkowego, zastosowania innego środka zapobiegawczego lub odstąpienia od stosowania tego środka (art. 269 3 k.p.k.). Uregulowań powyŝszych dotyczących cofnięcia poręczenia majątkowego i zwrotu przedmiotów nie stosuje się, jeŝeli juŝ zapadło postanowienie o jego przepadku lub o ściągnięciu sumy poręczenia (art. 269 4 k.p.k.). Analogiczne uregulowania jak obecnie w tym zakresie istniały w art. 229 k.p.k. z 1969 r. PowyŜsza procedura tylko częściowo była uregulowana w k.p.k. z 1928 r. Zgodnie z art. 165 1 k.p.k. z 1928 r. składającego kaucję lub poręczenie uprzedza się, Ŝe w razie ucieczki oskarŝonego lub nie usprawiedliwionego jego niestawiennictwa na wezwanie sądu lub prokuratora kaucja ulega przepadkowi, a od poręczyciela ściągnięta będzie suma poręczenia. W razie cofnięcia kaucji lub poręczenia, naleŝy oskarŝonego niezwłocznie aresztować (art. 171 1 k.p.k. z 1928 r.). Odpowiedzialność osoby, która cofnęła kaucję lub poręczenie, ustaje dopiero z chwilą aresztowania oskarŝonego albo złoŝenia nowej kaucji lub poręczenia (art. 171 2 k.p.k. z 1928 r.). Sąd lub prokurator mógł nakazać aresztowanie oskarŝonego wypuszczonego na wolność za kaucją lub poręczeniem, jeŝeli wyszły na jaw nowe okoliczności wymagające aresztowania (art. 170 k.p.k. z 1928 r.). Z chwilą aresztowania oskarŝonego, umorzenia postępowania lub wydania wyroku uniewinniającego, poręczenie ustaje, a kaucję zwraca się osobie, która ją złoŝyła. Uregulowania tego nie stosowało się w sytuacji, kiedy zapadło juŝ postanowienie o ich przepadku lub ściągnięciu (art. 172 1 i 2 k.p.k. z 1928 r.). Jak podkreślano w komentarzu do art. 171 2 k.p.k. z 1928 r. (co miało odpowiednie zastosowanie do art. 172 k.p.k. z 1928 r.), odpowiedzialność osoby składającej poręczenie lub kaucję trwała do momentu faktycznego wykonania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu (a obowiązek zwrotu kaucji lub poręczenia aktualizował się z tą chwilą), czyli właśnie aresztowania (osadzenia) oskarŝonego, a nie do samego wydania postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania 38. W istotnym tu zakresie wskazać naleŝy, iŝ obecnie, zgodnie z powyŝszymi przepisami, poręczenie majątkowe jako środek zapobiegawczy trwa od momentu przyjęcia przedmiotu poręczenia w formie przewidzianej przez prawo do czasu jego ustania. Przez ustanie poręczenia majątkowego rozu- 38 S. K a l i n o w s k i, M. S i e w i e r s k i, Kodeks, op. cit., s. 250. 164 i Prawo 9, 2012

mie się sytuację zakończenia stanu wywołanego złoŝeniem poręczenia 39, a zatem jest to wydanie postanowienia o uchyleniu tego środka zapobiegawczego. Z uchyleniem poręczenia majątkowego moŝemy mieć do czynienia w sytuacji uchylenia tego środka zapobiegawczego w toku postępowania, czyli do czasu uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie (uchylenie poręczenia majątkowego wraz z ewentualnym zastosowaniem innego środka zapobiegawczego), lub uchyleniem tego środka po prawomocnym zakończeniu postępowania 40. Przyjmuje się takŝe, iŝ do ustania poręczenia majątkowego dochodzi takŝe w wyniku zastosowania innego środka zapobiegawczego, którego stosowanie nie moŝe pozostawać w kumulacji z poręczeniem majątkowym. Jedynym takim środkiem jest tymczasowe aresztowanie. Zdaniem Sądu NajwyŜszego, niemoŝność kumulacji izolacyjnych i nieizolacyjnych środków zapobiegawczych rozpoczyna się dopiero od faktycznego rozpoczęcia wykonywania izolacyjnego środka zapobiegawczego 41. Samo natomiast zakończenie postępowania nie powoduje automatycznie skutku w postaci uchylenia tego środka zapobiegawczego, albowiem organ, który wydał orzeczenie kończące prawomocnie postępowanie, musi wydać takŝe odrębne rozstrzygnięcie procesowe w zakresie środków zapobiegawczych. Uprawomocnienie się orzeczenia kończącego postępowanie powoduje poza przypadkiem skazania na karę pozbawienia wolności bez jej warunkowego zawieszenia konieczność wydania orzeczenia uchylającego ten środek zapobiegawczy. Art. 269 2 k.p.k. jest bowiem uregulowaniem szczególnym wobec uregulowania art. 249 4 k.p.k., w zakresie w jakim umoŝliwia stosowanie poręczenia majątkowego do czasu rozpoczęcia wykonywania kary pozbawienia wolności 42. WyraŜono takŝe co prawda pogląd odmienny, jakoby poręczenie majątkowe trwało do rozpoczęcia odbywania kaŝdej kary i brak stawiennictwa do jej odbycia moŝe spowodować orzeczenie przepadku, zaś uregulowanie art. 269 2 k.p.k. odnoszące się do kary pozbawienia wolności stanowiło ustawowe superfluum wobec art. 249 4 k.p.k. 43. Pogląd ten raczej nie moŝe być uznany za słuszny, albowiem trudno uznać, by ustawodawca w tym samym rozdziale tej samej ustawy tworzył przepis, którego praktycznie cała jednostka redakcyjna jest powieleniem innej jednostki redakcyjnej. Trudno teŝ mówić o uniwersalnym charakterze zwrotu wezwanie do odbycia kary, skoro np. przy wykonaniu grzywny mowa jest o wezwaniu do jej uiszczenia (por. art. 44 1 k.k.w.). WyraŜono w literaturze takŝe pogląd, iŝ poręczenie majątkowe 39 R. A. S t e f ański i in., Komentarz, op. cit., s. 179. 40 Por. P. H o f m ański i in., Kodeks, op. cit., s. 993. 41 Por. uchwałę 7 sędziów SN z dnia 22 stycznia 2003 r., sygn. I KZP 36/02, OSNKW 2003, nr 1 2, poz. 2. 42 Por. P. H o f m ański i in., Kodeks, op. cit., s. 993. 43 R. A. S t e f ański i in., Komentarz, op. cit., s. 179. i Prawo 9, 2012 165

T. Dudek ustaje z chwilą jego skutecznego cofnięcia 44. Nie jest to pogląd do końca poprawny, albowiem, jeśli dochodzi do skutecznego cofnięcia poręczenia majątkowego, to środek ten ustaje, ale w wyniku uchylenia tego środka zapobiegawczego (wraz z ewentualnym zastosowaniem innego środka). Natomiast w sytuacji przyjęcia nowego poręczenia zmienia się tylko osoba poręczająca, a nie środek zapobiegawczy. Czynność ta dokonywana jest poprzez fizyczne przyjęcie przedmiotu poręczenia od nowej osoby i jego zwrotu osobie poręczającej do tej pory lub co najwyŝej poprzez wydanie postanowienia dotyczącego zmiany samego rodzaju poręczenia. Jeden z bardziej kluczowych i spornych problemów na gruncie art. 269 k.p.k. powstaje przy analizie konkurencyjności poręczenia majątkowego i tymczasowego aresztowania, w sytuacji zastosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego z uwagi na bezprawne utrudnianie przez podejrzanego postępowania. Tak jak i w powyŝszych kwestiach, równieŝ i w tym przypadku mamy do czynienia z pełnym spektrum głoszonych poglądów. Pierwszy wynika z przywołanej juŝ uchwały 7 sędziów Sądu NajwyŜszego z dnia 22 stycznia 2003 r., głoszącej, iŝ zastosowanie wobec oskarŝonego, względem którego jest juŝ stosowane poręczenie majątkowe, środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania bez zwarcia w postanowieniu wzmianki o uchyleniu poręczenia majątkowego, albo o jego zmianie na tymczasowe aresztowanie, wywołuje ten skutek, z stosowane poręczenie majątkowe ustaje z chwilą rozpoczęcia efektywnego wykonywania tymczasowego aresztowania 45. Uznano między innymi, iŝ skoro zgodnie z art. 269 2 k.p.k. poręczenie majątkowe trwa do momentu rozpoczęcia wykonywania kary pozbawienia wolności orzeczonej bez jej zawieszenia, to rozumując a minori ad maius, trzeba dojść do wniosku, Ŝe poręczenie majątkowe ustaje ex lege takŝe dopiero z chwilą rozpoczęcia wykonywania wobec oskarŝonego tymczasowego aresztowania. Pogląd ten spotkał się z krytyką 46. Wskazano między innymi, iŝ uregulowanie art. 269 2 k.p.k. dotyczy orzeczonej kary, a nie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Są to zatem sytuacje odmienne, których nie sposób porównywać. Pogląd Sądu NajwyŜszego uznano w tym zakresie raczej za propozycję de lege ferenda, opowiadając się na gruncie obecnie obowiązujących uregulowań za koniecznością uchylenia poręczenia majątkowego (czyli jego ustania) w chwili wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu. Dodatkowo moŝna stwierdzić, iŝ jak wskazano powyŝej uregulowanie art. 269 2 k.p.k. ma charakter uregulowania szczególnego, a zatem nie powinno ono 44 Ibidem, s. 180. 45 Por. uchwałę składu 7 sędziów SN z dnia 22 stycznia 2003 r., sygn. I KZP 36/02, OSNKW 2003, nr 1 2, poz. 2. 46 M. Z b r o j e w s ka, K. B o g a c z, Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 22 stycznia 2003 r., Pal. 2008, nr 5 6, s. 289 i nast. 166 i Prawo 9, 2012