LUDNOŚĆ STAN ORAZ STRUKTURA DEMOGRAFICZNA I SPOŁECZNO-EKONOMICZNA

URZĄD STATYSTYCZNY W RZESZOWIE NARODOWY SPIS POWSZECHNY LUDNOŚCI I MIESZKAŃ POWSZECHNY SPIS ROLNY LUDNOŚĆ STAN ORAZ STRUKTURA DEMOGRAFICZNA I SPOŁECZNO-EKONOMICZNA WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE Rzeszów 2003

ZESPÓŁ REDAKCYJNY URZĘDU STATYSTYCZNEGO W RZESZOWIE PRZEWODNICZĄCY Jan Węgrzyn CZŁONKOWIE Marek Cierpiał-Wolan Jan Jędrusiak Teresa Krzemińska Wiesława Magryś Irena Polak Halina Rzeszutek Jadwiga Uchman Elżbieta Woda Elżbieta Wojnar SEKRETARZ Rajmund Litkowiec PROJEKT OKŁADKI Sylwester Jabłoński DRUK I OPRAWA Zakład Wydawnictw Statystycznych Zakład Poligraficzny nr 2 w Radomiu Przy publikowaniu danych US prosimy o podanie źródła. URZĄD STATYSTYCZNY W RZESZOWIE ul. Jana III Sobieskiego 10 35-959 Rzeszów tel.: 17/8535210, 8535219; fax: 17/8535157; e-mail: usrze@stat.gov.pl; http: www.stat.gov.pl/urzedy/rzesz

PRZEDMOWA Publikacja ta jest kolejnym opracowaniem prezentującym wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, przeprowadzonego w dniach od 21 maja do 8 czerwca 2002 r., według stanu w dniu 20 maja 2002 r. Opracowanie zawiera informacje dotyczące liczby i struktury ludności faktycznie przebywającej w województwie oraz ludności rezydującej - według płci, wieku i stanu cywilnego, a także według poziomu wykształcenia, obywatelstwa, kraju urodzenia i narodowości. Ponadto w publikacji przedstawiono strukturę ludności według źródła utrzymania, osoby utrzymujące się i utrzymywane oraz korzystające z pomocy społecznej. Podstawowe zasady, definicje i pojęcia obowiązujące w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2002 omówiono w uwagach metodycznych. Składam podziękowanie wszystkim osobom i instytucjom, które uczestniczyły w przygotowaniu i przeprowadzeniu Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 na terenie województwa podkarpackiego oraz opracowaniu jego wyników. Zastępca Wojewódzkiego Komisarza Spisowego Dyrektor Urzędu Statystycznego w Rzeszowie Jan Węgrzyn Rzeszów, listopad 2003 r.

SPIS TREŚCI Tabl. Str. Przedmowa... x 3 Uwagi ogólne... x 6 Uwagi metodyczne... x 11 Uwagi analityczne... x 26 Tablice Ludność. Stan oraz struktura demograficzno-społeczna w latach 1988 i 2002... 1 56 Ludność według wieku i płci... 2 57 Ludność według płci oraz podregionów, powiatów i gmin... 3 62 Ludność według wieku i płci oraz podregionów, powiatów i gmin... 4 74 Ludność według grup wieku i płci oraz podregionów, powiatów i gmin... 5 110 Ludność w wieku 15 lat i więcej według stanu cywilnego prawnego, płci i wieku... 6 141 Ludność w wieku 15 lat i więcej według stanu cywilnego faktycznego, płci i wieku... 7 146 Małżonkowie i partnerzy według wieku... 8 151 Partnerzy według stanu cywilnego prawnego... 9 154 Ludność w wieku 13 lat i więcej według poziomu wykształcenia, wieku i płci... 10 155 Ludność w wieku 13 lat i więcej według poziomu wykształcenia, płci oraz podregionów, powiatów i gmin... 11 164 Ludność w wieku 13 lat i więcej według poziomu wykształcenia i kontynuacji nauki... 12 200 Osoby niepełnosprawne według kategorii i stopnia niepełnosprawności... 13 203 Osoby niepełnosprawne według grup wieku, płci i kategorii niepełnosprawności... 14 205 Ludność według deklaracji narodowościowej oraz posiadania obywatelstwa polskiego... 15 207 Ludność według deklarowanych języków używanych w kontaktach domowych i posiadania obywatelstwa polskiego... 16 208 Ludność według okresu zamieszkiwania oraz płci i grup wieku... 17 209 Ludność w gospodarstwach zbiorowych według typu obiektu, płci i wieku... 18 212 Ludność według płci, grup wieku i głównego źródła utrzymania... 19 214 Ludność według ekonomicznych grup wieku i źródeł utrzymania według sektora własności... 20 250

5 Tabl. Str. Ludność według głównego źródła utrzymania, podregionów, powiatów i gmin... 21 262 Ludność pobierająca świadczenia z niezarobkowego źródła według płci, grup wieku i rodzaju świadczenia... 22 274 Spis wykresów Wykres Ludność według płci i wieku w województwie podkarpackim w latach 1988 i 2002... 1 34 Struktura ludności w wieku 15 lat i więcej według stanu cywilnego prawnego w województwie podkarpackim w 2002 r... 2 36 Ludność w wieku 15 lat i więcej według stanu cywilnego faktycznego w 2002 r.. 3 38 Ludność w wieku 15 lat i więcej według wybranych poziomów wykształcenia... 4 40 Osoby niepełnosprawne w województwie podkarpackim w 2002 r... 5 43 Ludność faktycznie zamieszkała według okresu zamieszkiwania w obecnej miejscowości w województwie podkarpackim... 6 47 Ludność według głównego źródła utrzymania w latach 1988 i 2002... 7 52 Struktura ludności według głównego źródła utrzymania w latach 1988 i 2002... 8 213 Str. Mapy Gęstość zaludnienia według województw w 2002 r... x 29 Gęstość zaludnienia według powiatów w województwie podkarpackim w 2002 r... x 29 Ludność zamieszkała od urodzenia według województw... x 48 ZNAKI UMOWNE Kreska (-) - zjawisko nie wystąpiło Zero: (0) - zjawisko istniało w wielkości mniejszej od 0,5; Znak x (0,0) - zjawisko istniało w wielkości mniejszej od 0,05. - wypełnienie pozycji jest niemożliwe lub niecelowe. W tym - oznacza, że nie podaje się wszystkich składników sumy. Znak # - oznacza, że dane nie mogą być publikowane ze względu na konieczność zachowania tajemnicy statystycznej w rozumieniu ustawy o statystyce publicznej.

6 UWAGI OGÓLNE Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2002 został przeprowadzony na terenie całego kraju w dniach od 21 maja do 8 czerwca 2002 r. razem z Powszechnym Spisem Rolnym - według stanu w dniu 20 maja 2002 r. Termin i zakres tematyczny spisów, zasady organizacji i realizacji prac spisowych, zobowiązanie ludności do udzielenia informacji i sposób zebrania informacji zostały określone w następujących aktach prawnych: 1) w ustawie z dnia 2 grudnia 1999 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2001 r. (DzU z 2000 r., nr 1, poz. 1) z późniejszą zmianą (DzU z 2000 r., nr 93, poz. 1026), 2) w ustawie z dnia 9 września 2000 r. o powszechnym spisie rolnym w 2002 r. (DzU z 2000 r., nr 99, poz. 1072) oraz 3) w ustawie z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (DzU z 1995 r., nr 88, poz. 439) z późniejszymi zmianami. Narodowemu spisowi powszechnemu ludności i mieszkań 2002 podlegały: 1) osoby stale zamieszkałe i czasowo przebywające w mieszkaniach, budynkach, obiektach i pomieszczeniach, 2) mieszkania i budynki, w których znajdują się mieszkania zamieszkane lub niezamieszkane oraz zamieszkane obiekty zbiorowego zakwaterowania i inne zamieszkane pomieszczenia nie będące mieszkaniami, 3) osoby niemające miejsca zamieszkania. Spis ludności i mieszkań przeprowadzony w 2002 roku nie obejmował: 1) szefów i cudzoziemskiego personelu przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw obcych, członków rodzin tych osób oraz innych osób korzystających z przywilejów i immunitetów na mocy umów, ustaw lub powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych (pozostali cudzoziemcy przebywający w Polsce były spisywani na ogólnych zasadach), 2) osób ubiegających się o azyl, 3) mieszkań, budynków, obiektów i pomieszczeń będących własnością przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw obcych.

7 Powszechnym spisem rolnym zostały objęte : 1) gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha, 2) gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych od 0,1 do 1 ha włącznie, 3) osoby fizyczne będące właścicielami zwierząt gospodarskich, nie posiadające użytków rolnych lub posiadające użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha, 4) pozostałe gospodarstwa rolne będące w użytkowaniu osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej. W czasie spisu wypełniane były następujące formularze: formularz A przeznaczony do opisu mieszkania i budynku oraz do spisania osób w mieszkaniu, osób mieszkających w pomieszczeniu nie będącym mieszkaniem, osób w obiekcie zbiorowego zakwaterowania, a także osób bezdomnych, formularz M przeznaczony do zebrania informacji o migracjach osób, które w latach 1989-2002 przebywały poza obecnym miejscem zamieszkania (w innej miejscowości w kraju lub za granicą) przez okres co najmniej 12 miesięcy, formularz D przeznaczony do badania dzietności kobiet będących w wieku 16 lat i więcej, zamieszkałych w wylosowanych mieszkaniach, formularz R1 przeznaczony do spisu w indywidualnych gospodarstwach rolnych, formularz R2 przeznaczony do spisu u użytkowników działek rolnych i u właścicieli zwierząt gospodarskich, formularz R3 - przeznaczony do spisu gospodarstw rolnych prowadzonych przez osoby prawne i inne jednostki organizacyjne. Wzory formularzy zostały opublikowane jako załączniki do ustaw o spisach. Zgodnie z przepisami tych ustaw, udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte w formularzach A, M, R1, R2, R3 było obowiązkowe, zaś w formularzu D dobrowolne. Osoby objęte spisem obowiązane były do udzielenia rachmistrzom spisowym ścisłych, wyczerpujących i zgodnych z prawdą odpowiedzi na pytania zawarte w wymienionych formularzach. Osoby prawne i inne jednostki organizacyjne wypełniły we własnym zakresie formularze R3 i przekazywały je do właściwego terytorialnie urzędu statystycznego. Szczegółowe zasady wypełniania formularzy A, M oraz D podane są w instrukcjach metodologicznych do spisu ludności i mieszkań, natomiast zasady wypełniania formularzy R1, R2 oraz R3 zawarte zostały w instrukcjach metodologicznych do powszechnego spisu rolnego. Formularze oraz instrukcje spisowe dostępne są na stronie internetowej GUS (www.stat.gov.pl).

8 Podstawowe cele powszechnego spisu ludności i mieszkań 2002 1. Dostarczenie informacji o stanie i strukturze ludności, gospodarstw domowych i rodzin oraz informacji o mieszkaniach i warunkach mieszkaniowych na najniższym poziomie podziału terytorialnego kraju; 2. Możliwie szeroka charakterystyka zmian, jakie zaszły w podstawowych strukturach demograficzno-społecznych ludności, gospodarstw domowych i rodzin oraz zmian w wielkości i standardzie zasobów mieszkaniowych; 3. Dostarczenie informacji niezbędnych do międzynarodowych porównań poprzez uwzględnienie w opracowaniach standardów i zaleceń organizacji międzynarodowych (ONZ oraz Unii Europejskiej). Spis ludności i mieszkań 2002 obejmował następujące tematy: 1. Geograficzne rozmieszczenie ludności według miejsca zamieszkania oraz przebywania; 2. Migracje wewnętrzne i zagraniczne ludności; 3. Demograficzną charakterystykę osób: płeć, wiek, stan cywilny (formalno-prawny i faktyczny); 4. Charakterystykę demograficzną gospodarstw domowych i rodzin: pozycję osób w gospodarstwie domowym i rodzinie, wielkość i skład gospodarstwa domowego i rodziny; 5. Charakterystykę społeczną osób: poziom wykształcenia oraz uczęszczanie do szkoły, kraj urodzenia, obywatelstwo, deklarowaną narodowość i język używany w rozmowach w domu; 6. Niepełnosprawność prawną i biologiczną; 7. Aktywność ekonomiczną ludności: pracujący, bezrobotni, bierni zawodowo, pracujący w indywidualnych gospodarstwach rolnych, zawód; rodzaj działalności zakładu pracy; 8. Główne i dodatkowe źródła utrzymania osób oraz pobieranie świadczeń społecznych; 9. Źródła utrzymania gospodarstwa domowego, samodzielność gospodarowania; 10. Gospodarstwa zbiorowe i rodziny w tych gospodarstwach; 11. Mieszkania zamieszkane i niezamieszkane, stan zasobów mieszkaniowych; 12. Wielkość mieszkań i ich wyposażenie; 13. Samodzielność zamieszkiwania; 14. Charakterystykę budynków. Tematyka ludnościowa została wzbogacona dzięki przeprowadzeniu dwóch badań towarzyszących spisowi, a mianowicie: badania dzietności oraz badania długookresowych migracji ludności, jakie miały miejsce w latach 1989-2002.

9 Formy upowszechniania wyników spisu Wyniki Powszechnego Spisu Ludności i Mieszkań 2002 dostarczają podstawowych informacji o liczbie i strukturach demograficznych i społeczno-ekonomicznych ludności, gospodarstw domowych i rodzin, zamieszkujących lub przebywających w Polsce oraz o rozmiarach zasobów mieszkaniowych, o ich jakości i wykorzystaniu. Można wyróżnić cztery podstawowe formy upowszechniania danych spisowych: 1) publikowanie danych; 2) udostępnianie danych na nośnikach informatycznych oraz poprzez bezpośredni dostęp do baz informacyjnych z wynikami spisu; 3) dostępność podstawowych danych poprzez Internet; 4) udostępnianie danych poprzez Bank Danych Regionalnych. W 2003 roku zostanie wydanych 13 publikacji tabelarycznych, zawierających wyniki spisu na poziomie ogólnokrajowym z jednoczesną prezentacją przekrojów regionalnych. Kolejne publikacje, głównie o charakterze analityczno-tabelarycznym będą opracowywane i wydawane począwszy od 2004 roku. Jednocześnie z wydawaniem publikacji ogólnokrajowych będą wydawane opracowania regionalne (wojewódzkie), a także lokalne, dotyczące poszczególnych gmin. Przygotowywany w postaci tablic wynikowych zakres opracowania wyników spisu, nie wyczerpuje wszystkich możliwości wykorzystania danych spisowych. Wdrożony system informatyczny, w tym szeroki program symbolizacji automatycznej oraz automatycznego wyprowadzania wielu informacji (zmiennych), pozwoli na opracowywanie wyników spisu również w innych niż proponowane układach korelacyjnych i przestrzennych. Wykaz publikacji z wynikami spisu, przewidzianych do wydania w latach 2003-2004 Publikacje ogólnokrajowe : rok 2003 : 1) Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań 2002. Raport z wyników 2) Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna 3) Gospodarstwa domowe i rodziny 4) Zamieszkane budynki 5) Mieszkania 6) Mieszkania niezamieszkane 7) Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna 8) Ludność i gospodarstwa domowe związane z rolnictwem

10 9) Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe 10) Aktywność ekonomiczna ludności 11) Warunki mieszkaniowe gospodarstw domowych i rodzin 12) Migracje zagraniczne ludności 13) Migracje wewnętrzne ludności 14) Metodologia narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań 2002. rok 2004 : 15) Aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem 16) Przynależność narodowościowa ludności Polski 17) Dzietność rodzin (na podstawie Ankiety Rodzinnej 2002) 18) Migracje długookresowe ludności (na podstawie Ankiety Migracyjnej 2002). Publikacje wojewódzkie : rok 2003: 1) Raport wyników spisów powszechnych 2) Zamieszkane budynki 3) Mieszkania 4) Ludność. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna 5) Gospodarstwa domowe i rodziny 6) Ludność i gospodarstwa domowe związane z rolnictwem rok 2004: 7) Warunki mieszkaniowe gospodarstw domowych i rodzin 8) Aktywność ekonomiczna ludności 9) Migracje ludności 10) Osoby niepełnosprawne Uwagi techniczne W tablicach wprowadzono automatyczne zaokrąglenia, co niekiedy może powodować drobne rozbieżności w sumowaniu danych na wyższych poziomach agregacji. Liczby te są poprawne pod względem merytorycznym. Z uwagi na ustawowy obowiązek GUS do zachowania tajemnicy statystycznej, zachodzi konieczność ukrywania niektórych informacji, występujących najczęściej przy prezentacji danych na poziomie lokalnym. W tych obszarach gdzie może istnieć realne niebezpieczeństwo identyfikacji danych jednostkowych, informacje liczbowe zostały zastąpione umownym znakiem (#).

11 UWAGI METODYCZNE Podstawowe definicje pojęć i klasyfikacje niezbędne do właściwej interpretacji wyników spisu będą zamieszczane w każdej publikacji z wynikami spisu. Z uwagi na fakt, że dla części mieszkańców niemożliwe było przeprowadzenie spisu z udziałem rachmistrza spisowego (z różnych powodów), podstawowe informacje dla takich osób, takie jak: imię i nazwisko, data urodzenia oraz płeć zostały spisane z ewidencji. Wszystkie pozostałe pytania na formularzu spisowym w przypadku spisywanych z ewidencji pozostały bez odpowiedzi. Szacuje się, że z ewidencji spisano ponad 730 tys. osób (ponad 2% ogółu ludności), będących stałymi mieszkańcami naszego kraju. Bezpośrednią konsekwencją spisywania z ewidencji są braki odpowiedzi (nieustalone), podawane w poszczególnych tablicach. DEFINICJE POJĘĆ KATEGORIE LUDNOŚCI Na podstawie wyników spisu ludności i mieszkań z 2002 r. (NSP 2002) zostały wyodrębnione trzy podstawowe kategorie ludności: 1. Ludność stała (stale zamieszkała); 2. Ludność faktycznie zamieszkała; 3. Rezydenci (ludność rezydująca). We wszystkich tablicach tej publikacji informacje dotyczą kategorii ludności faktycznie zamieszkałej dalej określanej jako ludność. Ludność stała (stale zamieszkała) oraz: Kategoria obejmuje osoby mieszkające stale (z reguły zameldowane na pobyt stały) obecne w czasie spisu, a dokładnie w momencie krytycznym spisu, nieobecne w momencie spisu, bez względu na miejsce przebywania i czas trwania tej nieobecności. Ludność faktycznie zamieszkała Kategoria obejmuje następujące grupy osób: 1. Mieszkające stale, które: a) były obecne w momencie spisu; b) były nieobecne w momencie spisu, ale ich nieobecność trwała mniej niż 2 miesiące;

12 c) były nieobecne w momencie spisu przez okres dłuższy niż 2 miesiące, ale ich nieobecność wynikała z następujących powodów: odbywania zasadniczej służby wojskowej lub innej w systemie skoszarowanym oraz uczestniczenia w misjach wojskowych; przebywania w zakładzie karnym lub śledczym; pobytu za granicą. 2. Przebywające czasowo przez okres powyżej 2 miesięcy. Dotyczy to osób, które mieszkają na stałe w innym miejscu (są tam zameldowane na pobyt stały), natomiast w miejscu spisania przebywają czasowo z następujących powodów: nauka, praca, warunki rodzinne lub mieszkaniowe, leczenie lub rehabilitacja, przebywanie w domu opieki. Jako czas okresowej nieobecności lub przebywania przyjęty został czas faktyczny, a nie zamierzony. Kategoria ludności faktycznie zamieszkałej nie uwzględnia osób przybyłych z zagranicy na pobyt czasowy, tj. tych, które nie posiadają stałego pobytu w Polsce (pozwolenia na osiedlenie się). Rezydenci (ludność rezydująca) nowa kategoria ludności Do rezydentów zalicza się: a) stałych mieszkańców, z wyjątkiem osób przebywających poza miejscem zamieszkania przez okres co najmniej 12 miesięcy bez względu na ich miejsce przebywania (w kraju czy za granicą); b) osoby przebywające czasowo przez okres co najmniej 12 miesięcy, przybyłe z innego miejsca w kraju lub z zagranicy (cudzoziemcy). Jako kryterium przemieszczania się ludności przy wyodrębnianiu tej kategorii przyjmuje się: naukę, pracę, warunki rodzinne i mieszkaniowe, leczenie i rehabilitację, pobyt w domu opieki. Oznacza to, że osoby odbywające zasadniczą służbę wojskową (w systemie skoszarowanym) lub przebywające w zakładach karnych czy aresztach bez względu na czas nieobecności są zaliczane do rezydentów miejscowości, w których zamieszkiwali przed jej przymusowym opuszczeniem. Wyniki spisu dla kategorii ludności rezydującej będą przedstawione w odrębnej publikacji. WIEK Wiek osób określony liczbą lat ukończonych ustalono poprzez porównanie pełnej daty urodzenia z dniem przeprowadzenia spisu (tzw. dniem krytycznym, tj. 20 maja 2002 roku). W tablicach obok roczników wieku, tradycyjnych pięcioletnich lub dziesięcioletnich grup wieku wprowadzono również następujące ekonomiczne grupy: wiek przedprodukcyjny mężczyźni i kobiety w wieku 0 17 lat,

13 wiek produkcyjny mężczyźni w wieku 18 64 lata, kobiety w wieku 18 59 lat, grupa ta została podzielona na : wiek mobilny (18 44 lata mężczyźni i kobiety), wiek niemobilny (45 64 lata mężczyźni i 45 59 lat kobiety), poprodukcyjny mężczyźni w wieku 65 lat i więcej oraz kobiety w wieku 60 lat i więcej. Ponadto wprowadzone zostały grupy wieku: a) biologiczne 0 14 lat dzieci, 15 64 lata dorośli bez osób starszych, 65 lat i więcej osoby starsze. b) edukacyjne: 0 6, 7 12, 13 15, 16 18, 19 24 lata. STAN CYWILNY PRAWNY W spisie ludności 2002 po raz pierwszy badany był (zgodnie z rekomendacjami międzynarodowymi) stan cywilny prawny osób zdefiniowany jako stan cywilny według obowiązującego w danym kraju prawa. Dla każdej osoby w wieku 15 lat i więcej ustalono stan cywilny prawny według następujących kategorii: kawaler, panna żonaty, zamężna wdowiec, wdowa rozwiedziony, rozwiedziona separowany, separowana (separacja prawna została w Polsce wprowadzona w końcu 1999 r.). Dla pełniejszej charakterystyki sytuacji rodzinnej, osoby o statusie prawnym zamężna/żonaty podzielono na: pozostające w związku małżeńskim niezależnie od tego, czy współmałżonkowie zostali spisani razem czy też oddzielnie (np. nieobecność spowodowana była nauką, pracą, brakiem własnego mieszkania), niepozostające w związku małżeńskim osoby, które decyzją jednego lub obojga małżonków nie tworzyły wspólnoty małżeńskiej, ale rozpad ich związku nie został usankcjonowany decyzją sądu, tzn. osoby te nie miały sądowego orzeczenia rozwodu czy też separacji. STAN CYWILNY FAKTYCZNY Stan cywilny faktyczny osób został określony wtórnie, na podstawie charakteru związku, w jakim żyje dana osoba, tj. w oparciu o informacje dotyczące relacji z głową

14 gospodarstwa domowego, stanu cywilnego prawnego oraz wzajemnych powiązań między osobami spisanymi. Ustalono następujące kategorie faktycznego stanu cywilnego: kawaler, panna; żonaty, zamężna w świetle prawa świeckiego lub kanonicznego i pozostający w faktycznym małżeństwie; partner, partnerka (partnerów wyodrębniano w ramach tego samego gospodarstwa domowego bez względu na ich stan cywilny prawny); wdowiec, wdowa; rozwiedziony, rozwiedziona; separowany, separowana. Kategoria ta dotyczyła osób: a) pozostających w separacji prawnej i nietworzących formalnych związków (partnerskich) z innymi osobami; b) o stanie cywilnym prawnym żonaty/zamężna niepozostających w związku małżeńskim i nietworzących formalnych związków (partnerskich) z innymi osobami. Dla umożliwienia porównania zmian zachodzących w czasie, w tablicach przedstawiono zarówno stan cywilny prawny, jak i faktyczny; w poprzednich spisach ludności badany był wyłącznie stan cywilny faktyczny. POZIOM WYKSZTAŁCENIA Poziom wykształcenia jest to najwyższy ukończony cykl kształcenia w szkole lub szkolenia w innym trybie i formie, uznany zgodnie z obowiązującym systemem szkolnictwa. Podstawą zaliczenia wykształcenia do określonego poziomu było uzyskane świadectwo (dyplom) ukończenia odpowiedniej szkoły: dziennej, wieczorowej, zaocznej czy eksternistycznej. Ze względu na nowy system szkolnictwa, wprowadzony reformą oświaty w dniu 1 stycznia 1999 roku, poziom wykształcenia został ustalony dla osób w wieku 13 lat i więcej. KLASYFIKACJA POZIOMÓW WYKSZTAŁCENIA 1. Wykształcenie wyższe a) ze stopniem naukowym co najmniej doktora jest to wykształcenie wyższe z tytułem naukowym profesora, doktora habilitowanego, doktora; b) z tytułem magistra, lekarza lub równorzędnym jest to wykształcenie wyższe zawodowe z tytułem magistra, magistra inżyniera, lekarza lub innym równorzędnym, realizowane w ramach szkoły wyższej na podbudowie programowej szkoły średniej, zakończonej uzyskaniem świadectwa dojrzałości matury ;

15 c) z tytułem inżyniera, licencjata, dyplomowanego ekonomisty jest to wykształcenie wyższe zawodowe z tytułem inżyniera, licencjata, dyplomowanego ekonomisty lub innym równorzędnym, realizowane w ramach szkoły wyższej na podbudowie programowej szkoły średniej, zakończonej uzyskaniem świadectwa dojrzałości matury ; 2. Policealne a) z maturą (pomaturalne) jest to wykształcenie średnie zawodowe realizowane na podbudowie programowej szkoły średniej, zakończonej uzyskaniem egzaminu dojrzałości matury. Absolwenci otrzymują dyplom, który określa kwalifikacje zawodowe na poziomie technika; b) bez matury jest to wykształcenie zawodowe na poziomie średnim lub zasadniczym realizowane na podbudowie programowej szkoły średniej, zakończonej uzyskaniem świadectwa ukończenia szkoły. Absolwenci otrzymują dyplom, który określa kwalifikacje zawodowe; 3. Średnie a) ogólnokształcące z maturą jest to wykształcenie średnie ogólne, uzyskane w ramach średniej szkoły ogólnokształcącej, potwierdzone uzyskanym świadectwem dojrzałości maturą. Osiągnięcie tego poziomu wykształcenia umożliwia dalsze kształcenie w szkole pomaturalnej lub na studiach wyższych; b) zawodowe z maturą jest to wykształcenie średnie ogólne i zawodowe, uzyskane w ramach technikum, liceum zawodowego lub liceum technicznego, potwierdzone uzyskanym świadectwem dojrzałości maturą. Osoby posiadające świadectwo ukończenia takiej szkoły mają tytuł technika lub inny tytuł określony w klasyfikacji zawodów i specjalności szkolnictwa zawodowego. Osiągnięcie tego poziomu wykształcenia umożliwia dalsze kształcenie na studiach wyższych lub w szkole pomaturalnej; c) ogólnokształcące bez matury jest to wykształcenie średnie ogólne, uzyskane w ramach średniej szkoły ogólnokształcącej, potwierdzone uzyskanym świadectwem ukończenia liceum ogólnokształcącego. Osiągnięcie tego poziomu wykształcenia umożliwia dalsze kształcenia w szkole policealnej, niewymagającej posiadania matury ; d) zawodowe bez matury jest to wykształcenie średnie ogólne i zawodowe, uzyskane w ramach technikum, liceum zawodowego lub liceum technicznego, potwierdzone uzyskanym świadectwem ukończenia szkoły. Osoby posiadające świadectwo ukończenia takiej szkoły mają tytuł technika lub inny tytuł określony w klasyfikacji zawodów i specjalności szkolnictwa zawodowego. Osiągnięcie tego poziomu wykształcenia umożliwia dalsze kształcenie w szkole policealnej.

16 4. Zasadnicze zawodowe Jest to wykształcenie ogólne i zasadnicze zawodowe, zdobyte w ramach szkoły zasadniczej lub rolniczej, szkoły (zespołu) przysposobienia zawodowego lub rolniczego, korespondencyjnego kursu rolniczego o poziomie szkoły zasadniczej. Świadectwo ukończenia szkoły zasadniczej jest dowodem posiadania tytułu robotnika wykwalifikowanego. Po ukończeniu tego poziomu wykształcenia można ubiegać się o przyjęcie do średniej szkoły ogólnokształcącej lub zawodowej, organizowanej na podbudowie programowej szkoły zasadniczej. 5. Podstawowe ukończone Jest to wykształcenie podstawowe, osiągnięte po ukończeniu liczby lat nauki wymaganej w danym okresie dla ukończenia szkoły podstawowej, szkoły (klas) przysposabiających do pracy zawodowej (w zakresie VI, VII, VIII klasy szkoły podstawowej) oraz po ukończeniu szkoły artystycznej I stopnia realizującej jednocześnie program szkoły podstawowej; 6. Podstawowe nieukończone i bez wykształcenia szkolnego Obejmuje osoby, które nie ukończyły lat nauki wymaganej w danym okresie dla ukończenia szkoły podstawowej lub nigdy się nie uczyły. Przyjęta w spisie 2002 roku klasyfikacja poziomu wykształcenia jest nieco rozszerzona w stosunku do spisu 1988 roku, dlatego w części dotyczącej analizy zmian uwzględniony został zakres porównywalny do 1988 roku. Uwaga ta dotyczy również wieku osób: w 1988 roku badaniem poziomu wykształcenia objęte były osoby, które ukończyły 15 lat. W 2002 roku, po reformie szkolnictwa z 1999 r., wprowadzającej 6 letnią szkołę podstawową i 3 letnie gimnazjum, badaniem poziomu wykształcenia objęto osoby w wieku 13 lat i więcej. Wszelkie porównania struktur poziomu wykształcenia ludności z obu spisów, zostały zaprezentowane z uwzględnieniem osób w wieku 15 lat więcej. Należy również zaznaczyć, że dane spisu 2002 roku ze względu na termin jego przeprowadzenia (maj 2002 r., podczas gdy w 1988 r. był to grudzień) nie w pełni obrazują sytuację. W momencie przeprowadzania spisu (maj 2002 r.) uczniowie ostatnich klas, we wszystkich typach szkół, nie posiadali jeszcze świadectwa ukończenia szkoły, tym samym został im określony niższy poziom wykształcenia. Dane spisowe dotyczą zatem raczej sytuacji z początku roku szkolnego (lub z końca roku kalendarzowego 2001). NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ Osobą niepełnosprawną jest taka osoba, która posiada odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osoba, która takiego orzeczenie nie posiada, lecz odczuwa ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku (zabawa, nauka, praca, samoobsługa). Zbiorowość osób niepełnosprawnych została podzielona na 2 podstawowe grupy:

17 osoby niepełnosprawne prawnie, tj. takie, które posiadały odpowiednie, aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony; osoby niepełnosprawne tylko biologicznie, tj. takie, które nie posiadały orzeczenia, ale miały (odczuwały) całkowicie lub poważnie ograniczoną zdolność do wykonywania czynności podstawowych. Kryterium do zakwalifikowania danej osoby do zbiorowości osób niepełnosprawnych prawnie było posiadanie: aktualnego orzeczenia wydanego przez odpowiedni organ orzekający dla osób w wieku 16 lat i więcej; uprawnienia do pobierania zasiłku pielęgnacyjnego dla dzieci poniżej 16 roku życia, tj. urodzonych po 20 maja 1986 r. W spisie ludności 2002, dla osób w wieku 16 lat i więcej ustalono 3 stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany, lekki. Ze względu na zmiany przepisów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych w spisie 2002 roku przyjęto definicje wyodrębniania tej kategorii osób spójne metodologicznie z zasadami stosowanymi w spisach z lat 1988 i 1978, tym samym została zachowana porównywalność danych. Wykaz równorzędnych orzeczeń kwalifikujących osobę do grupy osób niepełnosprawnych prawnie oraz określenia stosowane w klasyfikacji niepełnosprawności/inwalidztwa prawnego w latach 1988 i 2002 r. 2002 1988 Stopień niepełno sprawności Rodzaj orzeczenia równorzędnego Grupa inwalidztwa Znaczny całkowita niezdolność do pracy i samodzielnej I grupa inwalidztwa egzystencji I grupa inwalidztwa orzeczenie o długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniem do zasiłku pielęgnacyjnego Umiarkowany całkowita niezdolność do pracy II grupa inwalidztwa II grupa inwalidztwa Lekki III grupa inwalidztwa III grupa inwalidztwa częściowa niezdolność do pracy celowość przekwalifikowania zawodowego orzeczenie o długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnienia do zasiłku pielęgnacyjnego KRAJ URODZENIA Zgodnie z międzynarodowymi zaleceniami, kraj urodzenia należało podać, biorąc pod uwagę granice państw aktualne w momencie spisu, a nie w momencie urodzenia osoby, np. jeżeli osoba urodziła się w Wilnie, to bez względu na rok jej urodzenia jako kraj urodzenia należało wpisać Litwa.

18 Rozstrzygnięcie takie zostało przyjęte w związku z koniecznością zabezpieczenia porównywalności, a przede wszystkim nie dublowania danych w skali międzynarodowej. Tradycyjnie miejsce urodzenia osoby definiuje się jako miejsce zamieszkania matki w czasie urodzenia dziecka. OBYWATELSTWO Zgodnie z obowiązującymi aktualnie normami prawnymi, cudzoziemcem jest osoba nieposiadająca polskiego obywatelstwa (Ustawa o cudzoziemcach z dnia 25 czerwca 1997 r. wraz z późniejszymi zmianami (tekst jednolity Dziennik Ustaw nr 127 z 2001 r.). W spisie ludności 2002 istniała możliwość podania dwóch obywatelstw w przypadku cudzoziemców oraz dwóch dodatkowych w przypadku obywateli polskich. CUDZOZIEMCY Cudzoziemcem jest każda osoba, która nie posiada polskiego obywatelstwa, bez względu na fakt posiadania lub nie obywatelstwa (obywatelstw) innych krajów. Cudzoziemcy, przybyli do Polski na pobyt stały, są traktowani jako osoby mieszkające stale (ludność stała), pozostali zaś, w zależności od czasu faktycznego pobytu w naszym kraju: jako przebywający czasowo (imigranci krótkookresowi) w przypadku przebywania przez okres poniżej 1 roku, jako rezydenci (imigranci długookresowi) w przypadku przebywania przez okres co najmniej 12 miesięcy. NARODOWOŚĆ Pytanie o narodowość, które zostało sformułowane na formularzu spisowym, uwzględniało z jednej strony nawiązanie do pierwszego spisu z 1921r., a z drugiej zachowanie zgodności ze standardami europejskimi. W związku z tym przyjęto, że pytanie będzie następujące: Do jakiej narodowości się Pan(i) zalicza?, przy następującym zdefiniowaniu narodowości. Narodowość jest deklaratywną (opartą na subiektywnym odczuciu) cechą indywidualną każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny (uczuciowy), kulturowy lub genealogiczny (ze względu na pochodzenie rodziców) z określonym narodem. Sformułowane pytanie oraz przyjęta definicja narodowości, są na tyle otwarte, iż zezwalają osobie spisywanej na indywidualne, własne rozumienie pojęcia narodowości. Rachmistrze spisowi byli zobowiązani do odnotowania każdej udzielonej przez osoby spisywane odpowiedzi, która pozostawała w związku z tematem narodowości. JĘZYK UŻYWANY W DOMU Obok pytania o narodowość, do tematyki spisu ludności w 2002 roku wprowadzono pytanie o język, używany w kontaktach domowych. Pytanie to przyjęło następującą postać: W jakim języku (językach) rozmawia Pan(i) najczęściej w domu? Konstrukcja pytania

19 dawała możliwość zarejestrowania dwóch nazw języków niepolskich, niezależnie od tego, czy były one używane z językiem polskim, czy też wyłącznie. MIGRACJE LUDNOŚCI Migracje ludności to przemieszczenia ludności związane ze zmianą miejsca zamieszkania (pobytu stałego lub czasowego,) połączone z przekroczeniem granicy administracyjnej jednostki terytorialnej. Migracją jest zatem zmiana miejsca zamieszkania z jednej gminy do innej lub, w przypadku gminy miejsko-wiejskiej, z terenów miejskich do wiejskich tej gminy lub odwrotnie; nie jest migracją zmiana adresu w ramach tej samej gminy miejskiej, wiejskiej, części miejskiej lub wiejskiej gminy miejsko-wiejskiej. Migracją jest także zmiana kraju zamieszkania. LUDNOŚĆ ZASIEDZIAŁA Ludność zasiedziała to ludność zamieszkała w miejscowości aktualnego zamieszkania od urodzenia. Pojęcie mieszka od urodzenia oznaczało, że osoba nie opuszczała miejscowości urodzenia (miejscowości, w której znajdował się dom rodzinny) na okres 12 miesięcy lub dłuższy. W spisie 2002 nie uwzględniano przerw w zamieszkiwaniu (bez względu na okres ich trwania) spowodowanych: odbywaniem zasadniczej służby wojskowej, przebywaniem w zakładach karnych, przebywaniem za granicą w placówkach dyplomatycznych, przebywaniem w innych miejscach z powodu uczestniczenia w misjach wojskowych. LUDNOŚĆ MOBILNA Ludność mobilna to ludność napływowa, czyli taka, która przybyła do miejscowości aktualnego zamieszkania na pobyt stały lub czasowy. W spisie 2002 do ludności przybyłej były zaliczone także osoby, które powróciły do miejscowości aktualnego zamieszkania, po co najmniej rocznym pobycie poza tą miejscowością (w innym miejscu w kraju lub za granicą) pod warunkiem, że pobyt ten nie był spowodowany jedną z przyczyn wymienionych wcześniej. Jako datę przybycia przyjęto rok powrotu do danej miejscowości. Prezentowane w publikacji dane odnośnie wieku, stanu cywilnego, i poziomu wykształcenia osób migrujących, przedstawiają stan w momencie spisu, a nie w momencie migracji. OBIEKTY ZBIOROWEGO ZAKWATEROWANIA Obiektem zbiorowego zakwaterowania jest zespół pomieszczeń zlokalizowanych w jednym lub kilku budynkach, zajętych przez jeden zakład świadczący usługi opiekuńczo

20 -wychowawcze, opiekuńczo-lecznicze, hotelarskie bądź inne, w których zamieszkuje zwykle większa liczba osób. Obiekty zbiorowego zakwaterowania można podzielić, ze względu na okres zamieszkania na: stałego zamieszkania, są to: domy pomocy społecznej dla emerytów, zakłady opiekuńczo-lecznicze dla przewlekle chorych lub upośledzonych, klasztory, domy zakonne, dłuższego zamieszkania, są to: internaty, domy studenckie, hotele pracownicze, domy dziecka, krótkotrwałego pobytu, są to m. in.: hotele, motele, pensjonaty, domy wczasowe, a także szpitale, sanatoria, prewentoria. W spisie 2002 roku zgodnie z międzynarodowymi zaleceniami metodologicznymi przyjęto szerszą klasyfikację obiektów, uwzględniając m.in. zakłady opiekuńcze dla samotnych kobiet w ciąży lub z małymi dziećmi, obiekty dla bezdomnych oraz obiekty instytucji wyznaniowych. ŹRÓDŁA UTRZYMANIA LUDNOŚCI W spisie powszechnym ustalono główne i dodatkowe źródło utrzymania osób i tworzonych przez nie gospodarstw domowych, jak również osób przebywających w obiektach zbiorowego zakwaterowania, będących członkami gospodarstw zbiorowych. Informacje o źródłach, z których pochodziły środki na finansowanie konsumpcyjnych i innych życiowych potrzeb osób, dotyczyły całego roku, tj. 12 miesięcy poprzedzających moment krytyczny spisu. Informacje o źródłach utrzymania zbierano na podstawie deklaracji osób spisywanych. Główne źródło utrzymania osoby jest to źródło przynoszące jej największy dochód. Jeżeli osoba miała w ciągu roku poprzedzającego spis tylko jedno źródło dochodów było ono jednocześnie jej głównym, a zarazem wyłącznym źródłem utrzymania. Za dodatkowe źródło utrzymania osoby uważa się źródło najważniejsze spośród wszystkich pozostałych, po określeniu głównego źródła utrzymania, czyli przynoszące dochód drugi pod względem wielkości. Wyróżniono następujące grupy źródeł pochodzenia dochodów: dochody (zarobki) z pracy osobiście wykonywanej, niezależnie od charakteru zatrudnienia, łącznie z osobami pomagającymi systematycznie i bez umownego wynagrodzenia członkowi rodziny w prowadzeniu działalności gospodarczej (rolniczej lub pozarolniczej) wykonywanej na rachunek własny, niezarobkowe źródło dochodów, dochody z własności, dochody z najmu,

21 pozostawanie na utrzymaniu osób posiadających własne źródła dochodów. Własne źródła dochodów (z pracy, z niezarobkowego źródła, z własności lub najmu) mogły wykazywać osoby będące w wieku co najmniej 15 lat. Jako źródło utrzymania osób przebywających w niektórych obiektach zbiorowego zakwaterowania np.: w domach dziecka, domach (zakładach) pomocy społecznej dla przewlekle chorych, starców, rencistów oraz w zakonach, przyjęto inne niezarobkowe źródło, niezależnie od wieku tych osób (w tym również dzieci w wieku 0-14 lat) oraz niezależnie od posiadanych ewentualnie własnych źródeł. Zasadą było, że źródła utrzymania osób odbywających zasadniczą służbę wojskową, będą odtwarzać sytuację tych osób w tym zakresie sprzed powołania do wojska. Dotyczyło to również przebywających w zakładach karnych do jednego roku, natomiast powyżej jednego roku przyjęto niezarobkowe źródło. W przypadku osób przebywających za granicą, należało wskazać w miarę możliwości źródła utrzymania, jakie osoby te posiadały w czasie pobytu za granicą lub sprzed wyjazdu. Zgodnie z przyjętymi zasadami metodologicznymi, dochody z pracy, jako źródło utrzymania należało wykazać wszystkim osobom utrzymującym się z nich: wyłącznie, głównie lub dodatkowo (zgodnie z ich deklaracją), niezależnie od faktu, czy aktualnie (w tygodniu poprzedzającym moment spisu) wykonywały jakąkolwiek pracę, czy też pozostawały bez pracy. Oznacza to, że za osoby utrzymujące się z dochodów z pracy w ciągu roku (najemnej lub na rachunek własny) uważa się takie, które: pracowały przez cały rok (również w tygodniu poprzedzającym moment spisu) i praca ta stanowiła ich źródło utrzymania, pracowały przez cały rok, ale w ciągu roku wykonywały różne prace, w różnym charakterze (w tym przypadku należało ustalić, która z prac przynosiła w ciągu roku większy dochód), pracowały w ciągu roku tylko przez kilka miesięcy np. sezonowo, wykonywały pracę, z której zostały zwolnione, wykonywały pracę przed odejściem na emeryturę, rentę, natomiast aktualnie ich sytuacja zawodowa jest inna, pracowały w ciągu roku (przez cały czas lub przez kilka miesięcy) w swoim gospodarstwie rolnym w charakterze użytkownika gospodarstwa rolnego lub pomagającego członka rodziny, natomiast obecnie już tej pracy nie wykonują, ponieważ np. gospodarstwo rolne przekazano następcy, państwu lub w momencie spisu osoby te wchodziły już w skład innego gospodarstwa domowego, bądź przebywały w gospodarstwie zbiorowym, a dochód z tej pracy stanowił w ciągu roku ich źródło utrzymania. Według zasad zastosowanych w spisach ludności osoby pracujące na rachunek własny i pomagające bez umownego wynagrodzenia w prowadzeniu rodzinnej działalności gospodarczej w tym przypadku w gospodarstwie rolnym powinny być

22 spisywane jako członkowie jednego wspólnego gospodarstwa domowego, a nie dwóch odrębnych, jeżeli mieszkali w jednym mieszkaniu. W innych przypadkach osoby pomagające, mieszkające w innym mieszkaniu, jako źródło dochodów z pracy powinni mieć wykazywaną pracę najemną. Uwaga: Na podstawie deklarowanego źródła utrzymania, jakim są dochody z pracy w swoim gospodarstwie rolnym, ani osoby, ani gospodarstwa domowe nie są zaliczane automatycznie do ludności (gospodarstw) związanej z rolnictwem. Fakt ten musi być potwierdzony występowaniem w gospodarstwie domowym użytkownika gospodarstwa rolnego. Ze względu na posiadane źródła utrzymania, ludność dzieli się na dwie kategorie: posiadający własne źródła utrzymania, do których zaliczono osoby utrzymujące się z dochodów uzyskiwanych w ciągu całego roku poprzedzającego moment spisu: z pracy osobiście wykonywanej, z niezarobkowych źródeł, a także z własności lub z najmu, utrzymywani, tj. osoby, dla których pozostawanie na utrzymaniu jest źródłem utrzymania. Osobom pozostającym na utrzymaniu wskazywany był również rodzaj głównego źródła osoby utrzymującej: dochody z pracy, niezarobkowe źródło, dochody z własności lub najmu. Utrzymujący się z dochodów z pracy, z niezarobkowego źródła, z dochodów z własności oraz dochodów z najmu - obejmuje wszystkie osoby utrzymujące się w ciągu roku głównie z danego źródła oraz osoby utrzymywane przez nie. Stosowany już tradycyjnie podział wyodrębnia osoby posiadające własne źródło utrzymania oraz osoby utrzymywane. KLASYFIAKCJA ŹRÓDEŁ UTRZYMANIA Praca praca najemna poza rolnictwem, w sektorze publicznym dla osób utrzymujących się z dochodów z pracy najemnej w nierolniczych jednostkach, stanowiących własność państwową (Skarbu Państwa lub państwowych jednostek prawnych) lub własność samorządu terytorialnego (dawniej komunalną) oraz własność mieszaną, z przewagą własności Skarbu Państwa, osób prawnych, państwowej lub samorządowej, praca najemna poza rolnictwem, w sektorze prywatnym (w tym w spółdzielczości) dla osób utrzymujących się z dochodów z pracy najemnej w nierolniczych jednostkach prowadzących działalność gospodarczą i będących własnością krajową, zagraniczną lub mieszaną, osób fizycznych lub inną oraz własnością np. spółek, przedsiębiorstw zagranicznych, spółdzielni, partii politycznych, fundacji, organizacji wyznaniowych, praca najemna w rolnictwie, w sektorze publicznym dla osób utrzymujących się z dochodów z pracy najemnej w jednostkach prowadzących działalność gospodarczą

23 w zakresie gospodarki rolnej i obsługi rolnictwa, stanowiących własność państwową lub samorządu terytorialnego oraz własność mieszaną, z przewagą własności Skarbu Państwa, osób prawnych, państwowej lub samorządowej, praca najemna w rolnictwie, w sektorze prywatnym (w tym w spółdzielczości) dla osób utrzymujących się z dochodów z pracy najemnej w jednostkach prowadzących działalność w zakresie gospodarki rolnej i obsługi rolnictwa, w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych, spółdzielniach kółek rolniczych oraz zatrudnionych w indywidualnych gospodarstwach rolnych, poza swoim gospodarstwem rolnym, praca na rachunek własny poza rolnictwem dla osób utrzymujących się z dochodów z prowadzenia działalności gospodarczej poza rolnictwem, tj. prowadzących własne zakłady (przedsiębiorstwa) przemysłowe, budowlane, handlowe, usługowe, itp. pracujących na rachunek własny (w tym pracodawcom) lub wykonujących wolne zawody, a także pomagających systematycznie i bez umownego wynagrodzenia członków rodziny wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa domowego; praca w swoim gospodarstwie rolnym dla osób utrzymujących się z dochodów z pracy związanej z produkcją roślinną i zwierzęcą w gospodarstwie rolnym, łącznie z właścicielami zwierząt gospodarskich pracujących na rachunek własny (w tym pracodawcom), a także pomagających systematycznie i bez umownego wynagrodzenia członków rodziny, wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa domowego. W przypadku dochodów z pracy w swoim gospodarstwie rolnym uwzględnia się zarówno wartość produktów sprzedanych, jak i przeznaczonych na konsumpcję, praca na rachunek własny w rolnictwie, poza swoim gospodarstwem rolnym dla osób utrzymujących się z dochodów z pracy związanej z prowadzeniem działalności usługowej związanej z rolnictwem (również na rzecz innych gospodarstw rolnych), np. nawożenie pól, oprysk upraw zbożowych, przygotowanie płodów rolnych do sprzedaży, sadzenie roślin i ich pielęgnacja, obsługa systemów irygacyjnych, strzyżenie owiec, usługi pasterskie pracujących na rachunek własny (w tym pracodawcom), a także pomagających systematycznie i bez umownego wynagrodzenia członków rodziny wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa domowego. Również dla osób, które uzyskują dochody z pracy jako członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, spółdzielni kółek rolniczych oraz członkowie spółek cywilnych w rolnictwie. Niezarobkowe źródło emerytura pracownicza, kombatancka i pochodne dla osób utrzymujących się ze wszystkich rodzajów emerytur przyznanych z tytułu pracy lub ubezpieczenia, w kraju lub za granicą, emerytura rolna dla osób utrzymujących się z dochodu za przekazane gospodarstwo rolne (następcy lub państwu). Emerytura rolna jest świadczeniem przyznawanym z tytułu pracy lub ubezpieczenia,

24 renta z tytułu niezdolności do pracy (renta inwalidzka) dla osób utrzymujących się z tego świadczenia, a także świadczenia rehabilitacyjnego, renty szkoleniowej, renty powypadkowej. Są to świadczenia stałe lub okresowe, uzyskane z tytułu orzeczenia komisji lekarskich (odpowiedniego organu orzekającego) o całkowitej lub częściowej utracie zdolności do wykonywania pracy, renta socjalna dla osób utrzymujących się ze świadczenia przyznawanego na skutek całkowitej niezdolności do pracy z powodu inwalidztwa, powstałego przed ukończeniem 18 roku życia lub przed ukończeniem 25 roku życia, w trakcie nauki w szkole ponadpodstawowej lub wyższej, a także w czasie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej, renta rodzinna (wdowia, sieroca) dla osób utrzymujących się z dochodów ze świadczenia przyznanego uprawnionym członkom rodziny po śmierci współmałżonka, rodzica lub innej osoby oraz zagranicznych rent rodzinnych; zasiłek dla bezrobotnych dla osób utrzymujących się ze świadczenia przyznawanego osobom zarejestrowanym w powiatowych urzędach pracy na określony czas trwania bezrobocia, zasiłek pomocy społecznej dla osób utrzymujących się ze świadczenia przyznawanego osobom, które nie mają żadnych źródeł dochodów, lub posiadane dochody są niewystarczające, inne niezarobkowe źródła w tym: zasiłek pielęgnacyjny, alimenty, stypendium, świadczenie przedemerytalne (zasiłek przedemerytalny), dom opieki (dom dziecka, dom rencisty, itp.), zakon oraz pozostałe nie wymienione niezarobkowe źródła utrzymania, np. zasiłek wychowawczy, zasiłek rodzinny, renta prywatna, wygrana w grach liczbowych i loteryjnych, na wyścigach konnych, pomoc z zagranicy, sprzedaż ziemi, nieruchomości, środków trwałych, przebywanie w więzieniu lub areszcie powyżej 12 miesięcy. Inne dochody z własności dla osób utrzymujących się z dochodów z tytułu oddanych w dzierżawę gruntów rolnych, z lokat kapitałowych (z obrotu akcjami, obligacjami, zysków kapitałowych itp.), z odsetek od oszczędności, udziału w zyskach przedsiębiorstw (dywidend). W opracowaniach wyników NSP 2002 źródło to występuje zawsze jako odrębna pozycja. Poprzednio dochody z własności zaliczane były do niezarobkowych źródeł, z najmu dla osób uzyskujących dochody z najmu mieszkania, pokoi, budynków mieszkalnych i niemieszkalnych, garażu. W opracowaniach wyników NSP 2002 (jeżeli nie zaznaczono inaczej) dochód z najmu wyodrębniony jest jako oddzielna pozycja lub grupowany jest razem z pracą na rachunek własny poza rolnictwem. Uzasadnieniem dla przyjęcia takiego rozwiązania jest fakt traktowania dochodów z najmu jako pochodzących

25 z prowadzonej działalności gospodarczej. Poprzednio źródło to zaliczane było do niezarobkowych źródeł. Na utrzymaniu osoby (z gospodarstwa domowego lub spoza gospodarstwa domowego) posiadającej własne źródło dochodów. BIORCY ŚWIADCZEŃ SPOŁECZNYCH W spisie ludności 2002 pozyskiwano informacje o rodzaju otrzymywanych świadczeń z: ZUS, FUS, KRUS, opieki społecznej, takich jak: emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, pomocy społecznej, pielęgnacyjny, alimenty itp. Informacje o rodzajach pobieranych świadczeń zbierano niezależnie od wieku osób, którym przyznano świadczenie, a także od faktu, czy świadczenia te stanowiły źródło utrzymania (główne, dodatkowe), czy też nie. W przypadku dzieci, którym przyznano świadczenie, np. rentę rodzinną, alimenty, zasiłek pielęgnacyjny dysponentem w imieniu dziecka była osoba dorosła i to jej wykazywano świadczenie jako źródło utrzymania (jeżeli stanowiło ono źródło utrzymania), natomiast dziecko było świadczeniobiorcą. W przypadku gdy osoba uzyskiwała kilka świadczeń z niezarobkowych źródeł należało wskazać maksymalnie trzy najważniejsze. KLASYFIKACJE wykorzystywane w spisie: 1. ISCED 1997 Międzynarodowe Normy Klasyfikacji Wykształcenia, UNESCO, Paryż 1997, której odpowiednikiem jest Polska Klasyfikacja Edukacji wprowadzona w maju 2003. ((DzU z 2003 r. nr 98, poz. 895). 2. ISO 3166 Międzynarodowy Wykaz Kodów dla Krajów, National Information Standards Organization, ONZ 1999.

26 UWAGI ANALITYCZNE Stan ludności Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 r. wykazały, że liczba ludności województwa podkarpackiego wynosiła 2103837 osób (co odpowiada 5,5% ludności Polski), w tym 1074318 kobiet. Ludność miast wyniosła 853053 osoby, a wsi 1250784. Od ostatniego spisu powszechnego liczba mieszkańców województwa zwiększyła się o 84987 osób, czyli o 4,2%. Był to - obok województwa małopolskiego - najwyższy przyrost ludności w kraju. Pod względem liczby ludności województwo podkarpackie zajmuje 9. miejsce w kraju. Zgodnie z metodologią spisu ludności i mieszkań 2002 spisem zostali objęci: 1) stali mieszkańcy Polski (zameldowani na pobyt stały); obecni w mieszkaniach lub innych pomieszczeniach w czasie spisu lub czasowo nieobecni, 2) osoby przebywające czasowo. Zatem, wszystkie osoby, które były stałymi mieszkańcami Polski bez względu na miejsce ich przebywania (kraj czy zagranica) zostały uwzględnione w liczbie ludności Polski - 38230080 osób. Tabl. 1. Ludność województwa podkarpackiego w latach 1950 2002 (na podstawie wyników spisów) Dynamika zmian Średnioroczne Rok Liczba ludności 1950=100 tempo przyrostu 1950 1298904 100,0 x 1960 1510882 116,3 1,63 1970 1674748 128,9 1,08 1978 1810484 139,4 1,01 1988 2018850 155,4 1,15 2002 2103837 162,0 0,30 Na przestrzeni 52 lat (1950-2002) ludność województwa zwiększyła się o 804933 osoby, tj. o 62,0%. Najwyższy przyrost ludności przypada na lata 1950-1960 i 1978-1988, kiedy to średnioroczne tempo przyrostu ludności osiągnęło poziom odpowiednio: 1,63% oraz