Kronika oliwska. Źródło do dziejów Pomorza wschodniego z połowy XIV wieku, tłum. Dominika Pietkiewicz, wstęp i komentarz Błażej Śliwiński, Wydawnictwo Muzeum Zamkowe w Malborku, Malbork 2008, ss. 155. Omawiana książka stanowi pierwszy pełny przekład czternastowiecznej, pisanej po łacinie, Kroniki oliwskiej na język polski. Dotychczas źródło to, powstałe w klasztorze cysterskim w Oliwie, pod ówczesnym Gdańskiem, było przetłumaczone jedynie we fragmentach 1. Niniejsza publikacja jak zaznaczają autorzy powstała w odpowiedzi na apele grona miłośników historii Gdańska i Pomorza Wschodniego o udostępnienie Kroniki oliwskiej w języku polskim. Autorzy postanowili nie czekać na wyniki badań źródłoznawczych, prowadzonych m.in. przez J. Wentę, nie sądząc, by mimo wszystko przyszły postęp prac źródłoznawczych mógł radykalnie zmienić obraz wyłaniający się z dotychczas publikowanego tekstu kroniki i wyjść naprzeciw oczekiwaniom środowisk niezajmujących się profesjonalnie historią, a chcących zapoznać się z treściami niesionymi przez Kronikę. Prezentowana publikacja powstała zatem z myślą o szerokim gronie odbiorców, którym korzystanie z tekstu oryginalnego Kroniki przychodziło nie bez trudności. Tom składa się z wprowadzenia, przekładu Kroniki oliwskiej, w której treści wydzielono Kronikę z Prus (Exordium Ordinis Cruciferorum seu Chronica de Prussia), oraz Dodatku w postaci tłumaczenia na język polski tekstów Tablic fundatorów i dobrodziejów. Całość książki dopełnia wykaz skrótów i bibliografia. Rozbudowany wstęp (s. 5 46), stanowiący 1/3 tekstu publikacji, pióra Błażeja Śliwińskiego został podzielony na osiem ponumerowanych części: 1. Wprowadzenie; 2. Klasztor oliwski; 3. Autor kroniki; 4. Charakter kroniki; 5. Czas powstania; 6. Ocena rzeczywistości w Kronice oliwskiej; 7. Początek zakonu krzyżackiego albo Kronika z Prus czyli Exordium Ordinis Cruciferorum seu Chronica de Prussia, 8. Sposób wydania. W części pierwszej znajdzie czytelnik informacje o zakresie chronologicznym Kroniki, jej średniowiecznych i nowożytnych czytelnikach, pośród których byli Wigand z Marburga, Jan Długosz czy Johannes Bugenhagen. Zawarto tu także krótki opis jej losów, od połączenia w XVI w. w jedną kolekcję wraz z odpisami drewnianych tablic umieszczonych w klasztornym kościele oraz z rocznikiem Die mittlere Chronik von Oliva (Annales Olivienses), odnotowującym wydarzenia z lat 1356 1545 i będącym kontynuacją Kroniki oliwskiej, ponadto z odpisem epitafium pierwszego opata Ditharda, po czasy współczesne, kiedy to trwają wzmożone prace źródłoznawcze nad jej 1 Zob. By czas nie zaćmił i niepamięć. Wybór kronik średniowiecznych, oprac. A. Jelicz, Warszawa 1979, s. 95 98; W. Sieradzan, Podbój Prus w świetle Starszej kroniki oliwskiej, [w:] Zakon krzyżacki i jego państwo w Prusach. Wybór tekstów źródłowych, red. A. Radzimiński, Toruń 2005, s. 105 107. Pruthenia, 2010, t. V, s. 293 296
294 Recenzje i omówienia treścią. B. Śliwiński zawarł tu także motywy powstania niniejszego przekładu. Dalsza część wstępu przedstawia historię klasztoru oliwskiego, po czym następują obszerne rozważania poświęcone identyfikacji autora Kroniki oliwskiej. Charakteryzując kronikę Śliwiński przedstawia dwie hipotezy J. Wenty i H. Lingenberga dotyczące zależności między jej treścią a treścią połączonych z nią odpisów owych dwóch drewnianych tablic. Autor nie dostrzegając za J. Wentą śladów bytu kroniki fundacyjnej wyraźnie przychyla się do koncepcji H. Lingenberga, wspieranej uwagami B. Jakubowskiej, istnienia kroniki opata Rudigera, stanowiącej 3/4 treści owych tablic i będącej poprzedniczką Kroniki oliwskiej, gdyż jej autor przystąpił do pisania dzieła około 1300 r. Dalej następują rozważania dotyczące czasu powstania Kroniki i stosunku jej autora do opisywanej rzeczywistości. Odrębnie omówiono tu relację Kroniki oliwskiej do Exordium, który to utwór został włączony do kroniki już po jej napisaniu. Jest to zdaniem B. Śliwińskiego zgoła odrębne dzieło, powstałe około połowy XIV w., oparte w znacznej mierze na odpisie rymowanej kroniki Mikołaja Jeroschina 2, poświęcone początkom zakonu krzyżackiego, walkom, jakie krzyżacy toczyli z Prusami oraz ich stosunkom z księciem wschodniopomorskim Świętopełkiem. Filolodzy łacińscy pracujący nad przekładem wskazali na znaczące różnice między stylem pisania opata Stanisława a stylem autora Exordium. Utwór ten w odróżnieniu od Kroniki oliwskiej charakteryzuje m.in. przejrzysta składnia oraz nie ujawnia się w nim narrator, podczas gdy w Kronice występuje on kilkakrotnie. Rozbieżności stylu, składni, sposobu zapisu nazw, stosowanych określeń czasowych itp. między obu dziełami przemawiają zdaniem tłumacza, do którego przychyla się B. Śliwiński za tym, że zostały one spisane przez różne osoby i stanowią odrębne całości, potwierdzenie tego wymaga jednak jeszcze szeregu badań. Część wstępną zamykają uwagi dotyczące sposobu wydania kroniki, cytowanych tu źródeł i wyboru literatury. Po Wstępie następuje właściwa cześć publikacji, czyli polski przekład Kroniki (s. 47 50; cd. s. 72 129), w której treści autorzy wydzielili jako odrębne, wspomniane dzieło: Początek zakonu krzyżackiego albo Kronika z Prus (s. 50 72). Dla ułatwienia percepcji, analizy i cytowania utworów nadano kolejnym ich rozdziałom numery, przy czym dla Exordium przyjęto numerację rzymską rozdziałów, a dla Kroniki oliwskiej arabską. Koncepcja oznaczania poszczególnych rozdziałów za pomocą cyfr została zaczerpnięta z dziewiętnastowiecznych wydań Kroniki oliwskiej, które to stanowiły podstawę niniejszego przekładu. Autorzy przygotowując tłumaczenie właściwej Kroniki i towarzyszących jej dzieł nie korzystali z rękopisów, ale właśnie z ich dziewiętnastowiecznych wydań, uznając za J. Wentą, że najlepszy tekst Exordium zawiera wydanie Th. Hirscha, zaś Kroniki oliwskiej wydanie W. Kętrzyńskiego. Następnie w publikacji zawarto Dodatek: Kronika opata Rudigera (rekonstrukcja na podstawie Tablic fundatorów i dobrodziejów, którego treść została podzielona na trzy, oznaczone cyframi rzymskimi części. Pierwszą z nich stanowi komentarz 2 Die Kronike von Pruzinlant des Nicolaus von Jeroschin, hrsg. E. Strehlke, [w:] Scriptores rerum Prussicarum, Bd. I, Leipzig 1861, s. 291 624.
Recenzje i omówienia 295 B. Śliwińskiego, po którym wydzielono jako drugą część pełny przekład zrekonstruowanego przez H. Lingenberga, powstałego ok. 1300 r., dzieła opata Rudigera (s. 130 138). Tekst owej kroniki, będącej poprzedniczką Kroniki oliwskiej, przechowała Tablica pierwsza fundatorów i część Tablicy drugiej dobrodziejów, umieszczone w klasztornym kościele, objaśniające wiszące obok wizerunki fundatorów i osób zasłużonych dla klasztoru. Autorzy oznaczyli w tekście Tablicę pierwszą fundatorów cyfrą 1, zaś Tablicę drugą dobrodziejów cyfrą 2. Ostatnią częścią Dodatku, poprzedzoną krótkim wprowadzeniem B. Śliwińskiego, jest niewykorzystany przez H. Lingenberga w rekonstrukcji Kroniki Rudigera, a uznany za późniejszy w stosunku do niej, dalszy tekst Tablicy drugiej dobrodziejów. Niniejsze wydanie Kroniki oliwskiej ma charakter popularnonaukowy, trudno zatem czynić autorom zarzut, iż nie oparli owego przekładu na zachowanych tekstach rękopisów, tylko na dziewiętnastowiecznych wydaniach tego dzieła. Zamiarem autorów nie było, jak zaznaczył we wstępie B. Śliwiński, podejmowanie kwestii źródłoznawczych, nacisk położono na bardziej interesujące w tym wypadku Czytelnika wydarzenia historyczne, co nie budzi wątpliwości w przypadku tego rodzaju publikacji, skierowanej do szerokiego grona odbiorców. Nie do końca jednak jasne zdają się być kryteria jakimi kierowali się autorzy, czy też autor wstępu i komentarzy, przy wyborze owych wydarzeń historycznych interesujących Czytelnika. B. Śliwiński wyjaśnił we wstępie, że przyjęto [...] zasadę stosowania jak najbardziej skróconych komentarzy do wydarzeń lepiej znanych, tak z dziejów powszechnych jak i polskich, a szerszego dla wydarzeń lokalnych, wschodniopomorskich, w tym zwłaszcza oliwskich. Trudno jednak uznać, aby ledwie wspomniana przez autora kwestia motywów ufundowania klasztoru oliwskiego, związana z misją chrystianizacji Prusów 3 należała do lepiej znanych, czy też nie związanych z klasztorem oliwskim. Opisując historię opactwa oliwskiego B. Śliwiński ograniczył się jedynie do wspomnienia postaci Sambora I i Kazimierza Sprawiedliwego, jako inicjatorów tego wydarzenia, nie podjął kwestii pobudek, jakie nimi kierowały i skupił się jedynie na cysterskich korzeniach oliwskiej placówki. W chronologicznym przedstawieniu historii klasztoru Prusowie pojawiają dopiero w XIII w. (!), kiedy to w latach 1226 i 1234 oraz kolejnych, mieli oni niszczyć klasztor i tym samym zakłócać jego rozwój 4. Trudno, za wyczerpujące wyjaśnienie motywów sprowadzenia cystersów i podjętej działalności misyjnej klasztoru, uznać wzmiankę: Za czasów książąt wschodniopomorskich klasztor odgrywał również bardzo ważną rolę polityczną. Początkowo wspierał rodzinę swoich fundatorów i dobroczyńców w misji chrystianizacyjnej w pogańskich Prusach, ułatwił księciu Świętopełkowi kontakt z zakonem rycerskim kalatrawensów (o hiszpańskim rodowodzie), który książe planował osadzić na pograniczu pruskim. Dalej 3 M. Biskup, Średniowieczna sieć klasztorów w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach (do 1525 roku), Zapiski Historyczne, 1999, t. LXIV, z. 1, s. 35 61. 4 W literaturze mowa o najazdach pruskich na klasztor oliwski już od 1224 r., zob. M. Biskup, op. cit., s. 37.
296 Recenzje i omówienia zresztą mowa o fiasku owej inicjatywy, będącej jak przyjmuje autor za M. Smolińskim efektem konkurencyjnej działalności krzyżaków i braci dobrzyńskich 5. W literaturze zwraca się również uwagę na słabość ówczesnej hiszpańskiej macierzy tego zakonu rycerskiego, co mogło być główną przyczyną niepowodzenia tego pomysłu 6. Interesującym wątkiem zdaje się być również, nie poruszona przez autora, kwestia rywalizacji cystersów oliwskich i przedstawicieli klasztoru cysterskiego z Łekna na polu chrystianizacji pogańskich Prusów, czy też obecność w oliwskim klasztorze cystersa Chrystiana, późniejszego biskupa Prus 7. Wspomniany wątek ludności pruskiej, który przejawia się we wszystkich wydzielonych przez autora częściach publikacji, nie będąc głównym przedmiotem zainteresowania ze strony badacza, jawi się jako niezwykle zajmujący. Prusowie pojawiają się zarówno w tekście Kroniki oliwskiej (s. 82 83, 112), Exordium (s. 52 53, 55 61, 63,65, 67 72) jak i w Kronice Rudigera (s. 132 133). Wprawdzie wiele z treści owych źródeł, choćby zawartych w Exordium to powielenie przekazu Dusburga 8, ale znajdujemy tu również rozbieżności i nowe wątki, które nie występują w kronice krzyżackiego dziejopisa, jak np. opisanie losu jaki spotkał Prusa Pipina. Ten zagorzały przeciwnik Zakonu, według Kroniki oliwskiej został skazany na okrutnie bolesną karę kiszek (s. 56), a według Dusburga Krzyżacy przywiązali go do końskiego ogona, powlekli do Torunia i tam powiesili na drzewie 9. Warto uzupełnić komentarze odnośnie kilku postaci obecnych na kartach Kroniki. Prus Matto, syn Pipina, występuje również w Kronice ziemi pruskiej 10, podobnie jak inna postać z Kroniki oliwskiej Prus Kriske, Kriskon, głównodowodzący w grodzie Welawa (s. 71), który pojawia się, w tym samym kontekście, w Kronice Dusburga, ale pod imieniem Triskon 11. Powyższe uwagi dotyczą przede wszystkim Wstępu i komentarzy, natomiast w stosunku do całej publikacji, można skierować uwagę natury redakcyjnej, a mianowicie brak indeksów, co zdecydowanie nie ułatwia percepcji treści. Alicja Dobrosielska 5 M. Smoliński, Kalatrawensi w Tymawie na Pomorzu Gdańskim. Idea sprowadzenia zakonu nad Morze Bałtyckie, [w:] Mieszczanie, wasale, zakonnicy, Studia z Dziejów Średniowiecza, 2004, nr 10, s. 205 242. 6 M. Biskup, op. cit., s. 40. 7 Ibidem, s. 36 37. 8 Por. Petrus de Dusburgk, Chronicon Terrae Prussiae, wyd. J. Wenta i S. Wyszomirski, Pomniki Dziejowe Polski, seria II t. XIII, Kraków 2007; polskie tłumaczenie: Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, tłum. Sławomir Wyszomirski, wstęp i komentarz J. Wenta, Toruń 2004. 9 Ibidem, III, 7. 10 Ibidem, III, 7, 84. 11 Ibidem, III, 73. Zbieżność opisywanych zdarzeń i niezgodność zapisu imienia czołowej postaci biorącej w nich udział nie zwróciła uwagi autorów przekładu kroniki oliwskiej, co ciekawe, umknęła ona również uwadze twórcom tłumaczenia Kroniki Dusburga (s. 92), tu Triskon nieujęty także w indeksie osobowym.
PRUTHENIA Tom V Olsztyn 2010
Pruthenia Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec (sekretarz), Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Tłumaczenia streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki: Marek M. Pacholec Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego Pruthenia oraz Towarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2010
Pruthenia Band V Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek Pacholec (Sekretär), Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Joachim Stephan Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek M. Pacholec Wissenschaftlicher Verein Pruthenia und Wojciech-Kętrzyński-Wissenschaftlicher Verein und Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2010
326 Pruthenia, 2010, t. V, Spis treści Spis treści Od redakcji 5 Bartosz Kontny, Profesorowi Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin 7 I. Studia i artykuły Mateusz Bogucki, Między wagą a mieczem. Kupcy wikińscy w świetle źródeł pisanych i archeologicznych 17 Marek M. Pacholec, Pruskie obrzędy religijno-magiczne sfery wojny 67 Grzegorz Białuński, Ród Pipina 91 Alicja Dobrosielska, Uwagi o udziale Jaćwięgów w kolonizacji krzyżackiej 113 Seweryn Szczepański, Czy pruskie miejsca święte? Nazwy miejscowe i fizjograficzne z obszaru historycznej Pomezanii i obszarów sąsiednich w dokumentach krzyżackich 133 Izabela Lewandowska, Stosunek władz i społeczeństwa Warmii i Mazur do dziedzictwa archeologicznego regionu po 1945 roku. Wprowadzenie do zagadnienia 161 II. Materiały i źródła Joachim Stephan, Przywileje lokacyjne komornictwa Huntenau 201 III. Polemiki i dyskusje Mateusz Bogucki, Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich 253 Robert Klimek, O dirhamach, Prusach i poszanowaniu prawa, czyli w odpowiedzi dr. Mateuszowi Boguckiemu 259 IV. Recenzje i omówienia V. Sprawozdania i komunikaty A.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej ( Justyna Prusinowska) 269 А.С. Кибинь, Ятвяги в Х XI вв.: «балтское племя» или «береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich) 275 Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański) 285 Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska) 293 Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu symbole dziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie und Wirkung historische Symbole (Marek M. Pacholec) 297 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Pruthenia za rok 2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki) 301 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Pruthenia za rok 2009 (Bogdan Radzicki) 313
Pruthenia, 2010, Bd. V, Inhaltsverzeichnis 327 Inhaltsverzeichnis Von der Redaktion 5 Bartosz Kontny, Professor Jerzy Okulicz-Kozaryn zum achtzigsten Geburtstag 7 I. Studien und Artikel Mateusz Bogucki, Zwischen Waage und Schwert. Die frühmittelalterlichen Kaufleute im Ostseeraum 17 Marek M. Pacholec, Die mit Krieg verbundenen prußischen religiös-magischen Riten 67 Grzegorz Białuński, Das Geschlecht Pipins 91 Alicja Dobrosielska, Bemerkungen zur Beteiligung von Jadwingern am Landesausbau des Deutschen Ordens 113 Seweryn Szczepański, Sind es heilige Orte der Prußen? Ortsnamen und physiographische Namen aus dem historischenraum Pomesanien und den Nachbargebieten in Dokumenten des Deutschen Ordens 133 Izabela Lewandowska, Das Verhältnis der Behörden und der Gesellschaft in Ermland und Masuren zum archäologischen Erbe der Region nach 1945. Einführung ins Problem 161 II. Materialien und Quellen Joachim Stephan, Die Handfesten des Kammeramtes Huntenau 201 III. Polemiken und Diskussionen Mateusz Bogucki, Das Vorkommen von Dirhems in den prußischen Gebieten 253 Robert Klimek, Über Dirhems, Prußen und die Achtung des Rechts, oder eine Antwort an Dr. Mateusz Bogucki 259 IV. Rezensionen und Besprechungen V. Sprawozdania i komunikaty A.J. Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej ( Justyna Prusinowska) 269 А.С. Кибинь, Ятвяги в Х XI вв.: «балтское племя» или «береговое братство»? (Krzysztof Wróblewski, Szymon Mich) 275 Joachim Stephan, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń (Seweryn Szczepański) 285 Kronika oliwska (Alicja Dobrosielska) 293 Zakon krzyżacki w historii, ideologii i działaniu symbole dziejowe, Der Deutsche Orden in Geschichte, Ideologie und Wirkung historische Symbole (Marek M. Pacholec) 297 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2008 (Izabela Lewandowska, Bogdan Radzicki) 301 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2009 (Bogdan Radzicki) 313