Gmina i Miasto Sianów

Gmina i Miasto Sianów PROGRAM USUWANIA AZBESTU I PLAN OCHRONY PRZED JEGO SZKODLIWOŚCIĄ DLA GMINY I MIASTA SIANÓW (AKTUALIZACJA NA LATA 2010-2013 Z PERSPEKTYWĄ DO 2032) Koszalin, kwiecień 2010r.

ZESPÓŁ OPRACOWUJĄCY: mgr inż. Wojciech Krużewski kierownik zespołu inż. Katarzyna Domnik mgr Jarosław Gopek WYKONAWCA: ul. Jana z Kolna 38 75-204 Koszalin tel./fax. (+48 94) 342 25 81, 342 39 13, 341 12 92 e-mail: sitr.koszalin@ekspert-sitr.pl www. ekspert-sitr.pl NIP: 669-050-09-81

SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE... 5 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY... 6 3. CELE I ZADANIA PROGRAMU... 10 4. WŁAŚCIWOŚCI AZBESTU ORAZ JEGO SZKODLIWOŚĆ DLA ZDROWIA LUDZKIEGO... 11 4.1. Właściwości, występowanie i zastosowanie azbestu... 11 4.2. Oddziaływanie azbestu na zdrowie człowieka... 14 4.3. Informowanie o ryzyku związanym z narażeniem na azbest występujący w środowisku i profilaktyka zagrożeń... 17 4.4. Bezpieczne postępowanie z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest... 19 4.4.1. Użytkowanie wyrobów zawierających azbest... 20 4.4.2. Usuwanie wyrobów zawierających azbest... 21 4.4.3. Unieszkodliwianie odpadów zawierających azbest... 23 4.5. Innowacyjne technologie unieszkodliwiania odpadów... 23 4.6. Procedury postępowania z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest... 25 5. AKTUALNY STAN W ZAKRESIE WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST I GOSPODARKI ODPADAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST... 26 5.1. Ilość wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy i Miasta Sianów... 26 5.2. Oszacowanie kosztów jednostkowych... 34 5.3. Szacunkowe koszty usunięcia azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenów Gminy i miasta Sianów... 35 5.4. Wyniki pomiarów stężeń włókien azbestu... 37 5.5. Prognozy... 38 6. HARMONOGRAM DZIAŁAŃ... 39 7. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU... 42 8. KOMPETENCJE, ZADANIA ORAZ WSPÓŁPRACA POSZCZEGÓLNYCH ORGANÓW ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ... 46 8.1. Zadania samorządów gminnych... 46 8.2. Zadania samorządów powiatowych... 47 8.3. Zadania na poziomie wojewódzkim... 48 8.4. Zadania na poziomie centralnym... 49 9. SYSTEM MONITOROWANIA... 50 10. STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM... 51 11. SPIS TABEL I RYSUNKÓW... 52 12. SPIS ZAŁĄCZNIKÓW... 53

LISTA SKRÓTÓW UŻYTYCH W OPRACOWANIU POKzA Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032. AC Azbestowo-cementowe. WFOŚiGW Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. WBDA Wojewódzka baza danych o azbeście. PINB Państwowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego. Plan BIOZ Plan Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia. ADR Umowa Europejska dot. międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych. IMP Instytut Medycyny Pracy im. Prof. Jerzego Nofera w Łodzi. NFOŚiGW Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. PIP Państwowa Inspekcja Pracy WSSE Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna.

1. WPROWADZENIE Niniejszy dokument zwany dalej PROGRAMEM, powstał na zamówienie Urzędu Gminy i Miasta Sianów w związku z zapisami umieszczonymi w Programie Oczyszczania Kraju z azbestu (POKzA) na lata 2009 2032, przyjętego przez Rade Ministrów RP w dniu 14 lipca 2009r. Program ten nakłada na Radę Gminy miedzy innymi obowiązek przygotowania oraz aktualizowania gminnego programu usuwania wyrobów zawierających azbest. Według szacunków, zawartych w Programie usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2010 2013 z perspektywą do roku 2032 w Gminie i Mieście Sianów znajduje się około 209 674 m 2 wyrobów zawierających azbest. Wynik ten przyczynia się do zajęcia czołowej lokaty powiatu koszalińskiego w rankingu powiatów posiadających wyroby azbestowe. Najliczniejszą grupę używanych przez kilkadziesiąt lat w Polsce wyrobów azbestowych stanowią wyroby budowlane, głównie płyty cementowo-azbestowe (płyty faliste i płyty karo popularnie zwane eternitem), stosowane do pokryć dachowych i elewacyjnych budynków. Ustawa Prawo ochrony środowiska uznała azbest za substancję stwarzającą szczególne zagrożenie dla środowiska i wymagającą szczególnej ostrożności w czasie użytkowania, demontażu i przemieszczania wykonanych z niego wyrobów. Niniejszy PROGRAM określa konieczne i najważniejsze warunki, jakie powinny być spełnione dla zapewnienia bezpiecznych warunków życia, pracy i wypoczynku mieszkańców regionu. Usunięcie wyrobów zawierających azbest przyniesie korzyści społeczne, ekonomiczne i ekologiczne polegające na: 1) zmniejszeniu emisji włókien azbestu, 2) uzyskaniu poprawy ochrony zdrowia mieszkańców, 3) poprawie wyglądu zewnętrznego obiektów budowlanych i ich stanu technicznego. Właściwie zaplanowane prace związane z usuwaniem wyrobów zawierających azbest, to proces szczególnie istotny z punktu widzenia narażenia ludzi na emisję pyłu azbestowego, a przygotowanie dokumentu w postaci Programu tych prac, to działania profilaktyczne, które mogą zminimalizować narażenie zdrowia ludzi na emisję rakotwórczego pyłu azbestowego. Podstawą do opracowania Programu jest szczegółowa identyfikacja wszystkich wykorzystywanych wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy oraz dokonanie rozpoznania odnośnie stopnia zużycia tych wyrobów zabudowanych na konkretnych obiektach. Do zebrania powyższych danych, na terenie Gminy i Miasta Sianów niezbędne

było przeprowadzenie aktualizacji inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest wykonanej na przełomie lat 2005-2006. Jednocześnie, podczas inwentaryzacji, rozpowszechniane były wśród społeczności lokalnej informacje o skutkach dla zdrowia i środowiska, powodowanych przez wyroby zawierające azbest oraz o możliwościach uzyskiwania pomocy na ich usunięcie. 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY Gmina Sianów położona jest w północno wschodniej części województwa zachodniopomorskiego w powiecie koszalińskim przy drodze krajowej Nr 6. Od zachodu graniczy z Koszalinem, od strony południowej a gminą Polanów i Manowo, od północy z gminami Mielno i Darłowo, a od wschodu z gminą Malechowo. Od północy naturalne granice gminy stanowią przybrzeżne jeziora Jamno i Bukowo, od zachodu szerokie i płaskie dno doliny rzeki Unieść, od południa kompleks lasów Góry Chełmskiej oraz lasów nadleśnictwa Manowo, a od wschodu kompleks lasów nadleśnictwa Karnieszewice. Krajobraz gminy Sianów wyróżnia się stosunkowo dużym zróżnicowaniem rzeźby terenu. Główne formy rzeźby terenu utworzone zostały w wyniku bezpośredniej działalności lądolodu oraz w wyniku działalności wód roztopowych. Miasto Sianów położone jest przy zachodniej granicy gminy w pobliżu granicy miasta Koszalin.

Rysunek 1. Położenie Gminy i Miasta Sianów na mapie powiatu koszalińskiego. Źródło: http://pl.wikipedia.org W granicach administracyjnych gmina Sianów zajmuje powierzchnię 22 677ha. Dominującą formę użytkowania gruntów w gminie stanowią użytki rolne 10 699ha oraz lasy i grunty leśne 10 019ha 1. Gminę zamieszkuje 13 579 osoby skupione w 24 sołectwach, w tym w mieście Sianów mieszka 6 694 osób. Do miejscowości o najwyższej liczbie mieszkańców należą: Osieki, Sucha Koszalińska, Dąbrowa, Sieciemin i Skibno. Szczegółową liczbę mieszkańców Gminy i Miasta Sianów z podziałem na sołectwa przedstawia tabela 1 oraz tabela 2. 1 www.stat.gov.pl dane za 2005r.

Tabela 1. Liczba mieszkańców na terenie Gminy Sianów (stan na dzień 31.12.2009r.) Lp. Nazwa miejscowości Ilość mieszkańców 1. Bielkowo 256 2. Borowiec 10 3. Dąbrowa 406 4. Gorzebądz 119 5. Grabówko 170 6. Gracz 16 7. Iwięcino 331 8. Karnieszewice 257 9. Kędzierzyn 112 10. Kleszcze 227 11. Kłos 252 12. Kołzin 20 13. Kościerza 14 14. Krzykacz 6 15. Maszkowo 223 16. Mokre 121 17. Osieki 464 18. Płonka 8 19. Przytok 41 20. Ratajski 110 21. Rzepkowo 258 22. Sieciemin 353 23. Siecieminek 6 24. Skibno 728 25. Skibienko 93 26. Sierakowo Sławieńskie 207 27. Sierakówko 1 28. Skwierzyna 282 29. Sowno 190 30. Sowieński Młyn 30 31. Sucha Koszalińska 419 32. Suszka 6 33. Szczeglino 328 34. Szczeglino Nowe 73 35. Trawica 85 36. Węgorzewo Koszalińskie 305 37. Wierciszewo 341 38. Wonieść 17 Razem 6885 Źródło: Informacje z Urzędu Gminy i Miasta Sianów

Tabela 2. Liczba mieszkańców na terenie Miasta Sianów (stan na dzień 31.12.2009r.) Lp. Nazwa miejscowości Nazwa ulicy Ilość mieszkańców Armii Polskiej 429 Bolesława Chrobrego 29 Brzozowa 79 Bukowa 38 Dębowa 486 Dworcowa 400 Jarzębinowa 87 Koszalińska 338 Kościelna 19 Klonowa 12 Kwiatowa 28 Lipowa 32 Lutyków 67 Łubuszan 248 Łużycka 398 Mickiewicza 177 Mikołaja Kopernika 66 1. Sianów Miła 17 Morska 148 Ogrodowa 36 Parkowa 92 Piastów 301 Plac pod Lipami 59 Podgórna 6 Polna 70 Przyjaciół 10 Rzemieślnicza 25 Słoneczna 158 Spółdzielcza 152 Strzelecka 74 Słowackiego 1674 Spokojna 545 Topolowa 48 Tylna 230 Węgorzewska 114 Zgody 2 Razem 6694 Źródło: Informacje z Urzędu Gminy i Miasta Sianów

3. CELE I ZADANIA PROGRAMU Prezentowany Program utrzymuje cele przyjęte w Programie usuwania azbestu i planie ochrony przed jego szkodliwością dla Gminy i Miasta Sianów opracowanym w 2006 r., czyli: 1) usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest występujących na terenie Gminy i Miasta Sianów, w możliwie jak najkrótszym terminie, 2) minimalizację negatywnych skutków zdrowotnych powodowanych kontaktem mieszkańców gminy z włóknami azbestu zawarty w wyrobach stosowanych na terenie gminy od wielu lat; 3) Sukcesywną likwidację oddziaływania azbestu na środowisko przyrodnicze. Celami szczegółowymi są: - ciągła inwentaryzacja i aktualizacja bazy danych o lokalizacji istniejących wyrobów zawierających azbest, - edukacja mieszkańców w zakresie szkodliwości azbestu, obowiązków dotyczących postępowania z wyrobami zawierającymi azbest oraz sposobów bezpiecznego ich usuwania oraz unieszkodliwiania, - mobilizowanie właścicieli obiektów produkcyjnych, usługowych do usunięcia wyrobów zawierających azbest, - podjecie działań w kierunku pozyskania funduszy ze źródeł zewnętrznych na realizacje programu, - zapoznanie i pomoc mieszkańcom gminy w pozyskaniu środków finansowych na zadania związane z usuwaniem azbestu i wyrobów zawierających azbest. Są to cele całkowicie zgodne z zapisami zawartymi w Programie usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2010 2013 z perspektywą do roku 2032 oraz z Programem Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032. Zadaniem Programu jest określenie warunków sukcesywnego usuwania wyrobów zawierających azbest.

W Programie zawarto: a) Informacje na temat szkodliwości i zagrożeń dla zdrowia, powodowanych narażeniem na emisję pyłu azbestu; b) Informacje dotyczące rodzaju, szkodliwości i klasyfikacji azbestu i wyrobów zawierających azbest; c) Syntetyczną analizę ilości azbestu i wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy i Miasta Sianów; d) Szacunkowe koszty z tytułu prac związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest; e) Harmonogram realizacji Programu. 4. WŁAŚCIWOŚCI AZBESTU ORAZ JEGO SZKODLIWOŚĆ DLA ZDROWIA LUDZKIEGO 4.1. Właściwości, występowanie i zastosowanie azbestu Pod względem chemicznym azbest to grupa wielu różnych minerałów naturalnych, występujących w formie włóknistej. Nazwa azbest nie określa konkretnego minerału, lecz dotyczy ogółu minerałów krzemianowych tworzących włókna. Należą do nich: azbesty właściwe: azbesty serpentynowe (chryzotylowe) i amfibolowe (aktynolitowe, amiantowe, antofyllitowe, amozytowe, krokidolitowe - odmiana riebeckitu oraz magnesioriebeckitowe); do minerałów azbestopodobnych należą: attapulgit, sepiolit, talk włóknisty, wollastonit, serpentynit włóknisty, antygoryt włóknisty oraz zeolity włókniste. Przyjmuje się, że azbestami są włókniste odmiany minerałów występujące w przyrodzie w postaci wiązek włókien cechujących się dużą wytrzymałością na rozciąganie, elastycznością i odpornością na działanie czynników chemicznych i fizycznych. W przyrodzie występuje około 150 minerałów w postaci włóknistej, które w czasie procesu produkcyjnego mogą się rozdzielać na sprężyste włókna czyli fibryle. Chemicznie azbesty są uwodnionymi krzemianami magnezu zawierającymi różne pierwiastki albo jako podstawienia magnezu albo jako roztwory stałe. Azbest chryzotylowy krystalizuje w postaci rurek, natomiast azbesty amfibolowe to nieco grubsze pręcikowate kryształy.

Oprócz wyżej wymienionych należą tu jeszcze inne minerały krzemianowe - diopsyd, sillimanit, egiryn, lamprofyllit, astrofyllit i inne. W ostatnich latach do szkodliwych, biologicznie czynnych minerałów oddziaływujących na żywe tkanki (powodujących włóknienie płuc oraz rakotwórczych), zaliczono dodatkowo: goethyt, lepidokrokit, boehmit, brucyt, kaolinit, haloizyt, sepiolit, pałygorskit, erionit i kilka innych. Techniczna klasyfikację azbestów oparto na długościach i średnicach wiązek włókien. W różnych klasyfikacjach średnice agregatów uznawanych za wiązki zmieniają się znacznie; zazwyczaj są one rzędu milimetrów. Długość wiązek wynosi od dziesiętnych części milimetra do 100mm. Azbesty poddawane obróbce mogą rozpadać się na mniejsze cząstki (tzw. fibryle). Stwierdzono, że wymiary pojedynczych włókien po rozdrobnieniu mogą się zmieniać w bardzo szerokim zakresie: od nanometrów (nm) i mikrometrów (μm) do milimetrów. Włókna i wyroby z azbestu odznaczają się znaczną odpornością na działanie czynników chemicznych, ścieranie i wysoką temperaturę. Ze względu na złe przewodnictwo ciepła i prądu, materiał ten stosowany jest jako materiał izolacyjny. Dzięki ogniotrwałości i izolacyjności termicznej stosowany jest do wyrobu tkanin ogniotrwałych i farb ogniotrwałych. Dawniej produkowano z niego okładziny ciernych szczęk hamulcowych i niepalne materiały budowlane (pokrycia dachowe, rury itp). Dzięki niskiej cenie i dobrym właściwościom mechanicznym stosowany był jako wzmocnienie w eternicie. Zakres zastosowania wyrobów azbestowych przedstawia poniższa tabela.

Tabela 3. Zakres zastosowania wyrobów azbestowych Klasa wyrobu 1 I I I I I I I I II II II II II Rodzaj wyrobu zawierającego azbest masy azbestowe natryskowe sznury tektura azbestowa płyty azbestowo-kauczukowe wyroby tekstylne z azbestu (rękawice i tkaniny azbestowe) masa lub tektura azbestowa materiały i wykładziny cierne zawierające azbest masy ognioodporne zawierające azbest płyty azbestowo-cementowe faliste i gąsiory płyty azbestowo-cementowe płaskie prasowane płyty azbestowo-cementowe płaskie karo płyty azbestowo-cementowe suchoformowane kolorys, acekol i inne rury azbestowo-cementowe (bezciśnieniowe i ciśnieniowe) Zastosowanie - izolacja ognioochronna konstrukcji stalowych i przegród budowlanych - izolacja akustyczna obiektów użyteczności publicznej piece przemysłowe wraz z kanałami spalin, nagrzewnice, rekuperatory, kominy przemysłowe izolacja termiczna i uszczelnienia w instalacjach przemysłowych, aparaturze kontrolno-pomiarowej i laboratoryjnej uszczelnianie urządzeń przemysłowych pracujących w środowisku agresywnym ochrona pracowników drobne urządzenia w gospodarstwach domowych, np. żelazka, płytki kuchenne, piece akumulacyjne hamulce i sprzęgła piece przemysłowe wraz z kanałami spalin pokrycia dachowe, balkony ściany osłonowe, ściany działowe, elewacje zewnętrzne, osłona ścian przewodów windowych, szybów wentylacyjnych i instalacyjnych, chłodnie kominowe, chłodnie wentylatorowe pokrycia dachowe, elewacje zewnętrzne elewacje zewnętrzne, osłony kanałów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych, ściany działowe przewody kanalizacyjne i wodociągowe rynny spustowe na śmieci przewody kominowe

II II II otuliny azbestowo-cementowe kształtki azbestowo-cementowe elektroizolacyjne płytki PCV izolacja urządzeń ciepłowniczych i innych przemysłowych przewody wentylacyjne, podokienniki, osłony rurociągów ciepłowniczych, osłony kanałów spalinowych i wentylacyjnych przegrody izolacyjne w aparatach i urządzeniach elektrycznych I lub II płyty azbestowo-cementowe, konstrukcyjne, ognioodporne osłony ognioodporne i przeciwpożarowe w budynkach przemysłowych (kotłownie) izolacja urządzeń grzewczych grodzie przeciwogniowe w okrętownictwie 1. Klasa I - azbest luzem i wyroby zawierające azbest o gęstości pozornej mniejszej niż 1000kg/m3. Klasa II - wyroby zawierające azbest o gęstości pozornej większej niż 1000kg/m3 Należy pamiętać, że azbest był stosowany w około 3.000 produktów, dlatego jeżeli tylko zachodzi podejrzenie, że dany wyrób może zawierać azbest, bezpieczniej jest założyć, że tak jest. Azbest stanowi zbyt duże zagrożenie dla zdrowia, ludzi i środowiska naturalnego, aby ponosić jakiekolwiek ryzyko pomyłki. Bardzo popularne było niestety również stosowanie przykryć azbestem falistym w budynkach użyteczno ci publicznej (szkoły i przedszkola, sale sportowe) oraz w wiatach rolniczych i przemysłowych. Ponadto azbest bardzo często wykorzystywany był w miejscach, gdzie wymagane było zastosowanie materiałów niepalnych lub posiadających dobre właściwości termiczne, do których zaliczyć należy: sznury azbestowe, tekturę azbestową, szczeliwo azbestowo-kauczukowe. W Polsce główne zakłady produkujące wyroby zawierające azbest działały w Szczucinie i Trzemesznie. Aktualnie ze względu na działanie rakotwórcze został wycofany z produkcji materiałów, a np. zawierające go pokrycia dachowe są wymieniane na inne. Ze względu na szkodliwość pyłu azbestowego (pylica), usuwanie wyrobów azbestowych z budynków wymaga zabezpieczeń pracowników, a powstałe odpady należy przekazywać do punktów utylizacji. 4.2. Oddziaływanie azbestu na zdrowie człowieka Azbest znajduje się w wykazie substancji niebezpiecznych, stanowiącym załącznik do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji

niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz.U. Nr 201, poz. 1674) pod numerem indeksowym 650-013-00-6, jako substancja o udokumentowanym działaniu rakotwórczym kategorii 1, stanowiącym poważne zagrożenie zdrowia w następstwie narażenia na długotrwałe oddziaływanie na drogi oddechowe. Negatywne oddziaływanie azbestu związane jest z agresywnością pyłów i włókien, które przedostają się do układu oddechowego wraz z wdychanym powietrzem. Stopień ich szkodliwości uzależniony jest od cech aerodynamicznych poszczególnych cząstek oraz stopnia stężenia w otaczającym środowisku (lub miejscu pracy). Szczególne znaczenie ma średnica włókien. Włókna cienkie o średnicy poniżej 3μm przenoszone są łatwiej i odkładają się w końcowych odcinkach dróg oddechowych (z łatwością przenikają do obrzeży płuca), podczas, gdy włókna grube, o średnicy powyżej 5μm, zatrzymują się w górnej części układu oddechowego. Z dróg oddechowych mogą być one w znacznej części usunięte za pośrednictwem śluzu, odkrztuszania, wypluwania lub połykania. Niektóre włókna azbestu wychwytywane są przez komórki nabłonkowe wyścielające drogi oddechowe; włókna gromadzą się w warstwie śródmiąższowej i przenoszone są do gruczołów chłonnych. W procesie usuwania wewnątrzpłucnych depozytów niewątpliwie negatywną rolę odgrywają czynniki zewnętrzne, takie jak dym tytoniowy i inne zanieczyszczenia powietrza. W narażeniu na pył azbestu wyróżnia się ekspozycję: zawodową - związaną z pracą w warunkach narażenia na pył azbestu; parazawodową - dotyczy mieszkańców sąsiadujących z kopalniami i zakładami przetwarzającymi azbest oraz rodzin pracowników tych zakładów; środowiskową - związaną z występowaniem azbestu w powietrzu atmosferycznym, wodzie pitnej i artykułach spożywczych. Różnią się one w sposób istotny wielkością stężeń włókien, ich rozmiarami, długością trwania narażenia, a co za tym idzie skutkami dla zdrowia i wielkością ryzyka wystąpienia określonych nowotworów złośliwych. Narażenie zawodowe na pył azbestowy może być przyczyną następujących chorób układu oddechowego: Pylicy azbestowej (azbestozy); Łagodnych zmian opłucowych; Raka płuc; Międzybłoniaków opłucnej i otrzewnej, nowotworów o wysokiej złośliwości.

Jednym z najbardziej niebezpiecznych dla zdrowia jest azbest niebieski. Stanowił on niegdyś bardzo cenny surowiec, wykorzystywany szeroko przez ludność, obecnie to istotne źródło emisji pyłu. Największe uwalnianie włókien występuje podczas prac powodujących wzniecanie pyłu, ścieranie, kruszenie i rozgniatanie powierzchni zawierających azbest. Należy pamiętać, że szczególnie narażone są dzieci i młodzież, gdzie głównym skutkiem zdrowotnym, który należy brać pod uwagę jest międzybłoniak opłucnej lub otrzewnej. Nowotwory te rozwijają się gwałtownie i charakteryzują się krótką przeżywalnością. Międzybłoniak opłucnej - rzadko występujący nowotwór złośliwy - jest przedmiotem znacznego zainteresowania środowisk medycznych ze względna udowodniony związek przyczynowy z ekspozycją na pył azbestu zarówno zawodową jak i środowiskową. W zależności od poziomu ekspozycji może być również obserwowany wzrost ryzyka raka płuc. Istnieją dostateczne dowody epidemiologiczne/medyczne pozwalające stwierdzić, że wszystkie typy azbestu powodują raka płuc. Wykazano również, że prawdopodobieństwo jego wystąpienia wzrasta u palaczy blisko 50-krotnie w stosunku do osób niepalących. Ze względu na sposób przedostawania się azbestu do organizmu ludzkiego oraz czynniki zwiększające zagrożenie (stopień rozdrobnienia włókien i ich stężenie) najbardziej szkodliwe są przypadki, gdy azbest zostaje uwolniony z materiałów budowlanych/izolacyjnych w sposób niekontrolowany, a jednocześnie osoby, które długotrwale lub często przebywają obok takich miejsc, nie stosują żadnych form ochrony przed szkodliwą emisją. Niestety raport Państwowej Inspekcji Pracy, z kontroli firm usuwających azbest w roku 2007 wskazuje, że zagrożenie to lekceważone jest także przez właścicieli takich podmiotów, jak się wydaje pseudo-fachowych. Osoby takie szczególnie narażone są na pojawienie się azbestozy (pylicy azbestowej). Ciężkość azbestozy zależy zarówno od kumulowanej dawki włókien azbestu, jak i okresu jaki upłynął od pierwszego narażenia. Procesy zwłóknieniowe przebiegają stosunkowo wolno rzadko objawy kliniczne pojawiają się w okresie krótszym od 10 lat. Pylicy nie stwierdza się w warunkach narażeń komunalnych. Stężenia włókien azbestu występujące na stanowiskach pracy są 500 1000 razy wyższe od stężeń odnotowywanych w środowisku. Powszechnie uznawana jest teza, że pylica azbestowa istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia raka płuc. Rozpoznawanie azbestozy, szczególnie jej wczesnych stadiów, stwarza znaczne trudności ze względu na brak swoistości objawów klinicznych choroby, zarówno subiektywnych jak i objawów przedmiotowych oraz zmian radiologicznych. Eksperci Wspólnoty Europejskiej już w 1977 roku opracowali raport na temat ryzyka dla zdrowia publicznego, wynikającego z ekspozycji środowiskowej na pył azbestu. Główne

wnioski tego opracowania stanowiące podsumowanie ówczesnej wiedzy na ten temat były następujące: Niewiele jest bezpośrednich dowodów skutków zdrowotnych zanieczyszczenia azbestem powietrza i wody pitnej. Trudności związane z określeniem wielkości ryzyka choroby nowotworowej przypisywanego w populacji generalnej ekspozycji środowiskowej na pył azbestu nie zwalniają od konieczności eliminowania źródeł zanieczyszczeń oraz okresowej kontroli stężenia włókien. Z czasem wiedza ta pogłębiła się i wykazano bezpośredni związek pomiędzy ekspozycją środowiskową na azbest a zachorowalnością. Dlatego też, mając na względzie wzrastający trend zapadalności na nowotwory złośliwe, w szczególności raka płuca i międzybłoniaki, należy dążyć do kontroli, ograniczenia i eliminacji z otaczającego środowiska każdego rozpoznanego czynnika rakotwórczego, w tym włókien azbestu. W latach 1976 2006 rozpoznano w Polsce 3 964 przypadki chorób zawodowych, wywołanych narażeniem na działanie pyłu azbestu. Biorąc pod uwagę fakt, że okres latencji rozwoju nowotworów związanych z działaniem azbestu może trwać ponad 30 lat oraz niedostateczną wykrywalność w minionych latach i obecnie chorób związanych z narażeniem na azbest, można przypuszczać, że częstość rozpoznań będzie w przyszłości wzrastać. Na terenie województwa zachodniopomorskiego nie było zlokalizowanych zakładów przetwórstwa azbestu. Nie funkcjonowały również zakłady pracy, które na skale przemysłowa wykorzystywały azbest w swoich maszynach i urządzeniach. Stad ilość osób, u których stwierdzono występowanie chorób azbestopochodnych jest niewielka. Spośród ogółu chorób zawodowych stwierdzonych w latach 2000-2008 w woj. zachodniopomorskim patologie spowodowane azbestem stanowią 0,9% (12 przypadków). U 7 osób stwierdzono miedzybłoniaka opłucnej, u 3 raka płuca i po 1 przypadku pylicy płuc i choroby opłucnej. 4.3. Informowanie o ryzyku związanym z narażeniem na azbest występujący w środowisku i profilaktyka zagrożeń Jednym z najważniejszych czynników chroniących przed zagrożeniami jest wiedza. Odpowiednie więc informowanie o niebezpieczeństwie związanym z azbestem jest elementem niezbędnym. W tym zakresie można ze spokojem stwierdzić, że powszechnie wiadome jest, iż azbest jest szkodliwy dla człowieka, kuleje jednak wiedza oraz świadomość społeczna na

temat specyfiki jego oddziaływania. Przekłada się to na brak działań prowadzących do usunięcia wyrobów azbestowych lub zabezpieczenia się przy pracach z nim związanych. Prawdopodobnie pokutuje tutaj przekonanie o nieprzynależności do grupy zagrożonej jak i zwykły brak staranności w działaniu. Dlatego też uważa się, że informowanie o ryzyku związanym z narażeniem się na azbest występujący w środowisku powinien dotyczyć głównie ochrony (profilaktyki) podczas prac związanych z demontażem azbestu oraz uświadamianiu konieczności zgłaszania i oceny stanu technicznego obiektów i wyrobów zawierających azbest. Obiekty w najgorszym stanie technicznym powinny natychmiast zostać zdemontowane i przetransportowane na specjalistyczne składowiska. Dla maksymalnego zmniejszenia ryzyka narażenia na ekspozycje pyłem azbestowym należy w przypadku prowadzenia prac stosować środki ochrony osobistej w odniesieniu do osób zatrudnionych przy demontażu. Są nimi przede wszystkim maski i odzież ochronna, uniemożliwiające przedostanie się wolnych włókien do organizmu człowieka. Przy zachowaniu higieny osobistej oraz odpowiednim nawilżaniu wyrobów azbestowych praktycznie eliminuje się całkowicie zagrożenie ze strony włókien azbestowych. Nawet skomplikowana profilaktyka daje o wiele większe i wymierne korzyści (również finansowe) niż ewentualne późniejsze usuwanie negatywnych skutków ekspozycji na pył azbestowy. Istotne jest również informowanie o pracach, unikanie przebywania w pobliżu strefy prac osób trzecich oraz uszczelnianie obiektów położonych w strefie zagrożeń o ile jest to możliwe. Przepisy nakładają na firmy określone obowiązki, wynikające z konieczności stosowania profilaktyki antyazbestowej. Konieczność przeprowadzania szkoleń oraz instruktarzy przeprowadzanych przez firmy szkoleniowe (wykaz firm: www.bazaazbestowa.pl oraz załącznik nr 4), stosowania zasad i procedur bezpiecznego postępowania, wreszcie regularne przeprowadzanie badan lekarskich oraz prowadzenie rejestru pracowników i ich czasu pracy w środowisku potencjalnego zagrożenia wraz ze stosowaniem środków ochrony osobistej, są gwarantami prawidłowo prowadzonej profilaktyki zagrożeń. Udostępnianie pracownikom odpowiedniego dożywiania podnosi odporność na choroby odazbestowe. W czasie funkcjonowania w Polsce przemysłu wyrobów azbestowo-cementowych wiele osób zostało narażonych na kontakt z pyłem azbestowym. Na skutek migracji ludności osoby, które pracowały w przemyśle a-c lub innym (szklarskim, motoryzacyjnym, włókienniczo-technicznym i.in.) gdzie miały kontakt z azbestem, mogą żyć nieświadomie na

dowolnym obszarze Polski. W przypadku ujawnienia takich osób należy je poinformować o przysługujących im prawach i świadczeniach leczniczych. Osoby takie powinny być zarejestrowane w Centralnym Rejestrze Osób Narażonych na kontakt z azbestem prowadzonym przez Ośrodek Referencyjny przy Zakładzie Epidemiologii Środowiskowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi. Osoby te maja możliwość skorzystania ze szczególnych udogodnień i przywilejów w dziedzinie likwidowania skutków narażenia. Istnieje również międzynarodowy Program Amiantus, którym mogą być objęci dawni pracownicy przemysłu azbestowego. Oferuje on szeroki dostęp do działań leczniczych (bezpłatne lekarstwa) a także pomocy finansowej i prawnej. Szczególnym problemem są również obiekty o charakterze enklawy podwórkowej (głównie tereny wiejskie), gdzie samoczynne pylenie dachów eternitowych, których wiek (ponad 30 lat) i stan techniczny (uszkodzenia mechaniczne i korozyjne) wywołują duże zagrożenie. Efekt ten potęguje się w suche i upalne letnie dni, zwłaszcza bezwietrzne, kiedy stężenie substancji w powietrzu jest nawet kilkakrotnie większe. Niestety nie każdy zdaje sobie z tego sprawę. Ze względu na długi okres rozwoju chorób azbestowych (od 20 do nawet 40 lat), szczególną opieką oraz profilaktyką powinny być objęte dzieci oraz młodzież. Wszelkie prace prowadzone przy wyrobach azbestowych powinny być prowadzone w takich przypadkach ze szczególną ostrożnością, z zabezpieczeniem najbliższego otoczenia, tak aby pyły nie mogły przedostać się na zbyt duży teren. Powinno się również jak najszybciej usunąć wszelkie azbest z otoczenia dzieci i młodzieży, bez względu na stan techniczny czy ocenę stopnia pilności wyrobów zawierających azbest. 4.4. Bezpieczne postępowanie z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest Biorąc pod uwagę specyfikę oddziaływania azbestu na środowisko oraz zdrowie ludzi (charakteryzującą się zagrożeniem ze strony pyłków i włókien azbestu a nie całych, scalonych materiałów je zawierających) najważniejszą zasadą - której bezwzględnie należy przestrzegać przy usuwaniu i likwidacji azbestu - jest minimalizacja emisji w wyniku ich uszkodzeń, skruszenia lub mechanicznego oddziaływania. Przepisy prawne dotyczące postępowania z materiałami i odpadami zawierającymi azbest bardzo szczegółowo precyzują kto może prowadzić działania związane z ich demontażem, transportem i unieszkodliwianiem.

4.4.1. Użytkowanie wyrobów zawierających azbest Zgodnie z przepisami właściciel, użytkownik wieczysty lub zarządca nieruchomości, a także obiektu, urządzenia budowlanego, instalacji przemysłowej lub innego miejsca zawierającego azbest, zobligowany jest do dokonania przeglądu technicznego tych wyrobów i sporządzenia oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania (zgodnie z załącznikiem nr 1 do Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest Dz.U. Nr 71, poz. 649). Przepisy te określają w jakich warunkach usunięcie azbestu jest niezbędne, jak postępować z obiektami, w których użyto azbestu oraz procesy postępowania z wyrobami zawierającymi azbest. Wyniki przeglądu kwalifikują stan techniczny do jednego z trzech stopni, które określają pilność usunięcia azbestu. Stopień pilności III - pozostawienie wyrobu i zabezpieczenie go w miejscu eksploatacji, w celu wyeliminowania możliwości lub ograniczenia emisji włókien azbestowych do powietrza (dotyczy wyłącznie wyrobów twardych ).Ocena wykazała, że stan tych wyrobów pozwala na ich dalszą bezpieczną eksploatację pod warunkiem wykonania ponownej oceny w ciągu 5lat. Stopień pilności II wynik oceny na tym poziomie pozwala na pozostawienie w użytkowaniu ocenianego wyrobu pod, jednak dokonanie powtórnej oceny stanu technicznego musi odbyć się po upływie jednego roku. Stopień pilności I wynik ten nakazuje natychmiastowe usuniecie użytkowanego wyrobu zawierającego azbest, gdyż jego stan techniczny zagraża środowisku oraz zdrowiu ludzkiemu. Przepisy nie przewidują żadnych odstępstw od zastosowanej procedury. Niepodjęcie działań w tym przypadku może skutkować karą, od pieniężnej aż do zatrzymania włącznie. W praktyce takie oceny dobrowolnie wykonał bardzo niski odsetek właścicieli obiektów z azbestem - ocenia się, że w skali kraju to kilka procent. Obecnie ocenę taką wykonuje się podczas inwentaryzacji, a jej wynik umieszcza się w kartotece prowadzonej w gminie oraz podaje do WBDA. Wiedzy o stanie tych wyrobów nie posiada nadzór budowlany, do czego jest zobligowany (zgodnie z Rozp. MGPiPS z dnia 2 kwietnia 2004r Dz.U. Nr71 poz.649). Nadchodzą jednak coraz częstsze sygnały działalności inspektorów PINB w tym zakresie. Niemniej w każdym przypadku posiadania w swoim władaniu wyrobów zawierających azbest (bez względu na wynik oceny dokonanej) wyrób taki powinien zostać

oznakowany wg wzoru zgodnego z załącznikiem nr 3 do niniejszego opracowania, zgodnego z Dyrektywą Unii Europejskiej 83/478/EWG. Rury azbestowo-cementowe i elementy wyłączonych z użytkowania instalacji sieci ciepłowniczych, wodociągowych, kanalizacyjnych i elektroenergetycznych podziemnych mogą być pozostawione w ziemi w przypadku, gdy ich usytuowanie nie naraża na kontakt z azbestem przy czynnościach obsługowych innych instalacji infrastrukturalnych, w szczególności gdy są położone poniżej użytkowanych instalacji. Pozostawienie w ziemi rur azbestowo-cementowych i elementów wyłączonych z użytkowania instalacji sieci ciepłowniczych, wodociągowych, kanalizacyjnych i elektroenergetycznych podziemnych wymaga usunięcia wyrobów zawierających azbest z miejsc usytuowania studzienek rewizyjnych i innych elementów infrastruktury, gdzie jest możliwy kontakt człowieka z wyrobami zawierającymi azbest. 4.4.2. Usuwanie wyrobów zawierających azbest Ze względu na fakt, że zagrożenie azbestem jest tym większe im większy jest stopień jego rozdrobnienia, postępowanie przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest określają następujące wymagania: Materiały zawierające azbest przed ich usuwaniem należy zwilżać wodą i utrzymywać w stanie wilgotnym przez cały czas pracy, Jeżeli jest to możliwe i technicznie uzasadnione należy dokonywać demontażu całych wyrobów (płyt, rur, kształtek itp.) bez jakiegokolwiek uszkodzenia, Odspajanie wyrobów trwale związanych z podłożem wykonywać przy zastosowaniu wyłącznie narzędzi ręcznych lub wolnoobrotowych narzędzi mechanicznych, wyposażonych w miejscowe instalacje odciągające zanieczyszczone powietrze. Unikanie magazynowania odpadów azbestowych na terenie posesji i bieżące ich odwożenie do miejsc utylizacji/składowania. Jeżeli rozwiązanie takie nie będzie możliwe do zrealizowania: szczelne i bezpieczne, tymczasowe magazynowanie na miejscu prac odpadów usuniętych danego dnia, po ich dokładnym opakowaniu folią z polietylenu, lub polipropylenu o grubości nie mniejszej niż 0,2mm w sposób uniemożliwiający przypadkowe otwarcie (zgrzewem ciągłym lub taśmą klejącą). Azbest w postaci płyt azbestowo-cementowych należy magazynować w postaci stosów sześciennych złożonych na podstawie z palet drewnianych.

Codzienne, staranne oczyszczanie strefy prac i terenu wokół, oraz używanych maszyn i urządzeń - z wykorzystaniem podciśnieniowego sprzętu odkurzającego, zaopatrzonego w odpowiednie filtry. Mogą pojawić się również inne metody, wynikające ze specyfiki obiektu lub terenu, na którym będą wykonywane, które zostają dookreślone na etapie prac przygotowawczych. Etykiety i zamieszczone na nich napisy powinny być trwałe, nie ulegające zniszczeniu pod wpływem warunków atmosferycznych i czynników mechanicznych. Dla usuniętych odpadów zawierających azbest oraz ich transportu na składowisko odpadów niebezpiecznych (właściwe dla azbestu) - stosuje się: Kartę przekazania odpadów, Kartę ewidencji odpadu. Po zakończeniu prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest - wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych - wykonawca prac ma obowiązek dokonania prawidłowego oczyszczenia strefy prac i otoczenia z pozostałości azbestu przy zastosowaniu urządzeń filtracyjno-wentylacyjnych z wysoko-skutecznym filtrem lub na mokro. Wykonawca prac ma obowiązek przedstawienia właścicielowi lub zarządcy obiektu, będącego przedmiotem prac - oświadczenia stwierdzającego rzetelność wykonania prac i oczyszczenia z azbestu. Po zrealizowaniu działań likwidacyjnych wykonawca powinien przekazać kopię w/w dokumentów dotyczących obrotu odpadami (karty przekazania) właścicielowi nieruchomości, a w przypadku akcji prowadzonej lub dofinansowanej przez gminę również temu organowi. Karta ta powinna potwierdzać, że azbest z gminy trafi na uprawnione składowisko. Na koniec I kwartału roku następnego wytwórca odpadów zobowiązany jest przedłożyć zbiorcze zestawienie wytworzonych odpadów do Marszałka Województwa właściwego ze względu na miejsce ich wytworzenia. Wydaje się zasadne, aby kopia takiego druku obejmującego odpady z gminy, została przekazana również do odpowiednich urzędów gminnych. Transport odpadów niebezpiecznych zawierających azbest należy prowadzić z zachowaniem przepisów dotyczących transportu towarów niebezpiecznych, spełniając określone w tych przepisach kryteria klasyfikacyjne - zgodnie z wytycznymi ADR. Do przewożenia odpadów zawierających azbest mogą być używane samochody ciężarowe z nadwoziem skrzyniowym, bez przyczepy lub z jedną przyczepą. Pojazdy przewożące odpady

niebezpieczne powinny być zaopatrzone w świadectwo dopuszczenia pojazdu do przewozu towarów niebezpiecznych. 4.4.3. Unieszkodliwianie odpadów zawierających azbest Zgodnie z Ustawą o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest z dnia 19 czerwca 1997r (Dz.U. z roku 2004 nr.3 poz. 20 z pózn. zm.) odpady powstałe w wyniku demontaży nie mogą być kierowane do powtórnego wykorzystania. Zapis w ustawie mówi o jednej możliwej metodzie unieszkodliwiania, poprzez składowanie. Tak, wiec przy dzisiejszym stanie prawa wszelkie przetwarzanie chemiczne lub fizyczne, ze względu na właściwości azbestu, jest w praktyce trudne do zrealizowania. Biorąc powyższe pod uwagę praktycznie jedynym sposobem unieszkodliwiania odpadów zawierających azbest jest na dziś składowanie na odpowiednio przygotowanych do tego celu składowiskach. Odpady niebezpieczne zawierające azbest transportowane są na składowisko przeznaczone do wyłącznego składowania odpadów zawierających azbest lub na inne składowiska, gdzie wydzielono odrębna kwaterę do składowania azbestu (odpadów niebezpiecznych). W 2005 roku weszło w życie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2005 r. w sprawie podziemnych składowisk odpadów (Dz. U. Nr 110, poz. 935), które dopuszcza składowanie azbestu i innych odpadów niebezpiecznych pod ziemią. Rozporządzenie to określa szczegółowe wymagania, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk podziemnych w zakresie lokalizacji, eksploatacji i zamknięcia, a także zakres, sposób i warunki prowadzenia monitoringu tych składowisk. 4.5. Innowacyjne technologie unieszkodliwiania odpadów W ostatnich latach zostało opracowanych kilka innowacyjnych technologii unieszkodliwiania azbestu. Firma Aton High Technology z Wrocławia stworzyła technologię polegającą na przetworzeniu odpadów azbestu przy zastosowaniu działania mikrofal w polu magnetycznym. Proces nie emituje żadnych zanieczyszczeń gazowych i pyłowych, a obróbka w wysokiej temperaturze powoduje, że azbest i wyroby zawierające azbest przetworzone zostają w obojętny dla środowiska i zdrowia ludzi materiał o strukturze przypominającej pumeks, który z powodzeniem można stosować jako podkład pod budowę autostrad, dróg.

Firma Marbet Wil z Bielska Białej opracowała technologię rozdrabniania azbestu w osłonie płynnego polimeru siarki i wykorzystania powstającego produktu, jako materiału do produkcji podkładów kolejowych, płyt drogowych, krawężników, rur, studzienek kanalizacyjnych itp. W ramach rewizji Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 2032, trwają uzgodnienia międzyresortowe mające na celu, jak najszybsze wprowadzenie niezbędnych zmian do obowiązujących przepisów z zakresu gospodarki odpadami, umożliwiające stosowanie tych nowych technologii. Zainteresowanie procesem przetworzenia odpadów azbestu i wyrobów zawierających azbest do materiału budowlanego, niestwarzającego zagrożenia wykazało ponad 70 krajowych firm prowadzących działalność w zakresie usuwania azbestu. Również zagraniczni kontrahenci z Francji, Łotwy, USA, gdzie taka technologia jest dozwolona, zainteresowani są zakupem licencji. Według informacji firmy Aton HT z Wrocławia koszt przerobu 1 tony eternitu wyniesie 600 zł, czyli tyle, ile średnio wynosi koszt składowania odpadów zawierających azbest. Należy jednak podkreślić, że unieszkodliwianie odpadów odbywa się w miejscu ich wytworzenia i z uwagi na wyeliminowanie konieczności opakowania odpadów oraz ich transportu, koszt całości prac związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest ulega znacznemu obniżeniu. Podobnie jest w przypadku technologii firmy Marbet. Efektywność ekonomiczna może być jeszcze bardziej zwiększona, ponieważ możliwe jest pokrycie kosztów przetworzenia ze środków uzyskanych ze sprzedaży wytworzonych materiałów budowlanych. Z uwagi na trwające prace nad wdrożeniem innowacyjnych technologii, jako nowego sposobu unieszkodliwiania azbestu, zespół autorski EKSPERT-SITR w niniejszym Programie sygnalizuje nowe rozwiązania, mając na uwadze obniżenie kosztów usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenu Gminy i Miasta Sianów. Sugerujemy, by w prognozowanym okresie skupić się na usunięciu materiałów zawierających azbest o stwierdzonym I stopniu pilności zgodnie z dostępnymi technologiami (składowanie). W niedalekiej przyszłości stworzone zostaną warunki bardziej efektywnego usuwania odpadów zawierających azbest, co stworzy możliwość zastosowania bardziej kompleksowego programu usunięcia wszystkich materiałów zawierających azbest.

4.6. Procedury postępowania z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest Problematyka bezpiecznego postępowania z wyrobami i odpadami zawierającymi azbest została uszeregowana w bloku tematycznym obejmującym łącznie 6 procedur. Są to: Grupa I Procedury obowiązujące właścicieli i zarządzających obiektami, instalacjami i urządzeniami zawierającymi azbest lub wyroby zawierające azbest. Procedura 1 dotycząca obowiązków w czasie użytkowania obiektów, instalacji i urządzeń. Procedura 2 dotycząca obowiązków przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest. Grupa II Procedury obowiązujące wykonawców prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest - wytwórców odpadów niebezpiecznych. Procedura 3 dotycząca postępowania przy pracach przygotowawczych do usunięcia wyrobów zawierających azbest. Procedura 4 dotycząca prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest - wytwarzaniu odpadw niebezpiecznych, wraz z oczyszczaniem obiektu (terenu) instalacji. Grupa III Procedura obowiązująca prowadzących działalność w zakresie transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Procedura 5 dotycząca przygotowania i transportu odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Grupa IV Procedura obowiązująca zarządzających składowiskami odpadów niebezpiecznych zawierających azbest. Procedura 6 dotycząca składowania odpadów na składowisku przeznaczonym do wyłącznego składowania odpadów zawierających azbest lub innym, spełniającym odpowiednie warunki techniczne. Szczegółowe informacje i opisy poszczególnych procedur przytoczonych powyżej zamieszczono w Załączniku nr 2 do niniejszego Programu.

5. AKTUALNY STAN W ZAKRESIE WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST I GOSPODARKI ODPADAMI ZAWIERAJĄCYMI AZBEST 5.1. Ilość wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy i Miasta Sianów Na terenie Gminy i Miasta Sianów występują wyroby zawierające azbest w postaci pokryć dachowych na budynkach mieszkalnych, inwentarskich i gospodarczych. Są to płyty azbestowo cementowe zwane eternitem. Występują płyty faliste oraz płyty płaskie. Ich ilość została zaktualizowana na podstawie wywiady terenowego. Wyniki wskazane w Programie, nieznacznie różnią się od wartości inwentaryzacji przeprowadzonej w latach 2005-2006. Wynika to z faktu, iż podczas analizy zebranych informacji, dokonano weryfikacji uzyskanych danych gminnych poprzez wizyty w terenie. Część pokryć dachowych wykonanych z azbestu została usunięta. Niestety podczas inwentaryzacji zespół odkrył również nowe miejsca występowania płyt azbestowych. Były to najczęściej płyty faliste pozostawione luzem na prywatnej nieruchomości. Dalsza aktualizacja i weryfikacja wyników inwentaryzacji, jest jednym z zaplanowanych do wykonania zadań Programu. Na terenie Gminy i Miasta Sianów znajduje się obecnie łącznie około 3 109,5Mg azbestu i wyrobów zawierających azbest. W latach 2005-2009 Zakład Odzysku Odpadów w Sianowie przyjął na swoje składowisko blisko 130 Mg eternitu. Szczegółowe dane, uzyskane z PGK Koszalin, prezentuje poniższa tabela. Lp. Rok Masa [Mg] 1. 2005 0,400 2. 2006 16,800 3. 2007 12,900 4. 2008 32,540 5. 2009 67,220 Tabela 4. Zestawienie ilości odpadów dostarczonych do Zakładu Odzysku Odpadów w Sianowie w latach 2005-2010 z terenu Gminy Sianów. Powyższa tabela wykazuje wyraźny trend wzrostowy, co spowodowane jest kilkoma czynnikami. Najważniejszym z nich jest funkcjonowanie programów usuwania azbestu oraz działających struktur wspierających finansowo proces utylizacji wyrobów azbestowych. Społeczeństwo z roku na rok dowiaduje się coraz więcej na temat szkodliwości azbestu, a także zdobywa więcej informacji związanych z pomocą finansową. Wynika to z obserwacji

otoczenia oraz relacji osób, które ze wsparcia już skorzystały. Kiedy na to nałożymy coraz gorszy stan techniczny pokryć dachowych spowodowany rosnącym czasem ich eksploatacji, a także różnymi czynnikami losowymi (zjawiska pogodowe, pożary, itp.), taki wzrost ilości utylizowanego azbestu nie powinien dziwić i jest dobrym prognostykiem na przyszłość. Pamiętać jednak należy, że również znaczna część azbestu zutylizowanego pochodzi z nieruchomości jednostek administracyjnych gminy, którym to łatwiej jest pozyskać środki na wymianę pokryć dachowych niż osobie fizycznej. Ponadto często działa tutaj czynnik dawania przykładu, konkretnego przypadku wymiany dachu, co w założeniu ma zwiększyć świadomość obywateli i zmobilizować ich do własnoręcznego podjęcia się takiego zadania. Ilości azbestu występującego pod konkretną lokalizacją wyrażono w m 2 i przeliczono dla jednego z częściej podawanych w literaturze wskaźników gęstości (16kg/m 2 ) płyt azbestowych na tony (Mg). Wskaźnik wagowy istotny jest w kontekście ewentualnych informacji na temat kosztów składowania, gdyż wszystkie składowiska posługują się tym parametrem ilościowym. Dla bardziej optymalnego porównania nagromadzenia azbestu w poszczególnych miejscowościach ustalono także ilość azbestu w przeliczeniu na mieszkańca. Wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej na potrzeby niniejszego Programu ujawniają większą ilość usuniętego azbestu niż ta, która wpłynęła do Zakładu Odzysku Odpadów w Sianowie. Spowodowane jest to przede wszystkim nieoficjalnym, samodzielnym działaniem mającym na celu demontaż i unieszkodliwienie wyrobów azbestowych, pozarynkowym handlem tymi wyrobami lub ich bezpłatnym przekazywaniem osobom trzecim. Również możliwe jest przekazanie odpadu na inne składowisko.

Lp. Miejscowość Ilość azbestu [m 2 ] Masa [Mg] Ilość mieszkańców Przeliczenie na mieszkańców [kg/osoba] 1 Bielkowo 16095 257,520 256 1005,94 2 Borowiec 270 4,320 10 432,00 3 Dąbrowa 6947 111,152 406 273,77 4 Gorzebądz 2470 39,520 119 332,10 5 Grabówko 6339 101,424 170 596,61 6 Gracz 230 3,680 16 230,00 7 Iwęcino 18380 294,080 331 888,46 8 Karnieszewice 7267 116,272 257 452,42 9 Kędzierzyn 1460 23,360 112 208,57 10 Kleszcze 12811 204,976 227 902,98 11 Kłos 1702 27,232 252 108,06 12 Kołzin 240 3,840 20 192,00 13 Kościerza 720 11,520 14 822,86 14 Krzykacz 1170 18,720 6 3120,00 15 Maszkowo 5087 81,392 223 364,99 16 Mokre 1785 28,560 121 236,03 17 Osieki 7640 122,240 464 263,45 18 Płonka 620 9,920 8 1240,00 19 Przytok 530 8,480 41 206,83 20 Ratajki 3935 62,960 110 572,36 21 Rzepkowo 3010 48,160 258 186,67 22 Sianów 11823 189,168 6694 28,26 23 Sieciemin 9856 157,696 353 446,73 24 Siecieminek 310 4,960 6 826,67 25 Sierakowo Sławieńskie 8654 138,464 207 668,91 26 Sierakówko 0 0 1 0 27 Skibienko 11140 178,240 93 1916,56 28 Skibno 9487 151,792 728 208,51 29 Skwierzynka 1980 31,680 282 112,34 30 Sowieński Młyn 520 8,320 30 277,33 31 Sowno 5050 80,800 190 425,26 32 Sucha Koszalińska 7030 112,480 419 268,45 33 Suszka 0 0 6 0 34 Szczeglin Nowy 1235 19,760 73 270,68 35 Szczeglino 2180 34,880 328 106,34 36 Trawica 2055 32,880 85 386,82 37 Węgorzewo 6320 101,120 305 331,54 38 Wierciszewo 17660 282,560 341 828,62 39 Wonieść 340 5,440 17 320,00 RAZEM: 194 348 3109,568 13 579 Średnia: 229,00 Tabela 5. Szacunkowa ilość azbestu na terenie Gminy i Miasta Sianów Źródło: Opracowanie własne

Ilość wyrobów azbestowych na terenie miasta i Gminy Sianów Wonieść Wierciszewo Węgorzewo Trawica Szczeglino Szczeglin Nowy Suszka Sucha Koszalińska Sowno Sowieński Młyn Skwierzynka Skibno Skibienko Sierakówko Sierakowo Sławieńskie Siecieminek Sieciemin Sianów Rzepkowo Ratajki Przytok Płonka Osieki Mokre Maszkowo Krzykacz Kościerza Kołzin Kłos Kleszcze Kędzierzyn Karnieszewice Iwęcino Gracz Grabówko Gorzebądz Dąbrowa Borowiec Bielkowo 0,000 50,000 100,000 150,000 200,000 250,000 300,000 350,000 Masa [Mg] Rysunek 2. Ilość wyrobów azbestowych na terenie miasta i Gminy Sianów.

Ilość wyrobów azbestowych w Gminie Sianów w przeliczeniu na jednego mieszkańca Wonieść Wierciszewo Węgorzewo Trawica Szczeglino Szczeglin Nowy Suszka Sucha Koszalińska Sowno Sowieński Młyn Skwierzynka Skibno Skibienko Sierakówko Sierakowo Sławieńskie Siecieminek Sieciemin Sianów Rzepkowo Ratajki Przytok Płonka Osieki Mokre Maszkowo Krzykacz Kościerza Kołzin Kłos Kleszcze Kędzierzyn Karnieszewice Iwęcino Gracz Grabówko Gorzebądz Dąbrowa Borowiec Bielkowo 0,00 500,00 1000,00 1500,00 2000,00 2500,00 3000,00 3500,00 Masa [kg/osoba] Rysunek 3. Ilość wyrobów azbestowych na terenie miasta i Gminy Sianów.

Według podziału na osoby fizyczne, osoby prawne (firmy) i jednostki administracyjne Gminy Sianów, ilość materiałów azbestowych przedstawia się następująco: Rodzaj podmiotu Ilość [m 2 ] Masa [Mg] Osoby fizyczne 182104 2913,660 Osoby prawne 6911 110,580 Jednostki administracyjne 5333 85,328 Razem: 194348 3109,568 Tabela 6. Ilość wyrobów azbestowych z według rodzaj podmiotów w Gminie Sianów. Ilość wyrobów azbestowych z podziałem na rodzaj podmiotów Osoby fizyczne Osoby prawne Jednostki administracyjne Rysunek 4. Ilość wyrobów azbestowych z podziałem na rodzaj podmiotów.

Poniżej przedstawiono wykaz podmiotów prawnych z terenu Gminy Sianów, które posiadają wyroby zawierające azbest. Lp. Nazwa Firmy Lokalizacja 1. POLMATCH Zakłady Przemysłu Zapałczanego w Sianowie Ilość [m 2 ] Masa [Mg] Nr działki Sianów 351 5,62 74 2. Centrum Handlowe Ceramix Sianów 345 5,52 204, 210 3. FHU r. Kwiatkowski Sianów 120 1,92 50 4. TOMSOL Sp. z o.o. w Koszalinie Sianów 330 5,28 47 5. GS Sianów Sianów 470 7,52 91 Sowno 60 0,96 4/12 Karnieszewice 25 0,4 56 Iwięcino 400 6,40 279 6. Spółdzielnia Metrol w Sianowie Bielkowo 700 11,20 15/8 7. Spółdzielnia Skrzat w Skibnie Kleszcze 700 11,20 109/35 8. 9. 10. 11. 12. Międzykółkowa Baza Maszynowa Spółdzielnia w Suchej Koszalińskiej Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe Nadleśnictwo Karnieszewice Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe Nadleśnictwo Manowo Państwowe Przedsiębiorstwo Użyteczności Publicznej Poczta Polska m.st. Warszawa Polskie Koleje Państwowe z siedzibą w Warszawie Sucha Koszalińska 200 3,20 122 Sianów 330 5,28 47 Kościerza 720 11,52 65/3 Trawica 100 1,60 484/44 Karnieszewice 180 2,88 50/17 Mokre 40 0,64 31/2 Sucha Koszalińska 210 3,36 48 Skibno 120 1,92 187/3 13. FPH ALTRO Janusz Woźniak Skibno 190 3,04 14. 15. 16. Centrum Wspomagania Rolnictwa AGRI TRADING Sp. z o.o. Parafia Rzymsko-Katolicka pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Siecieminie Zakład Przetwórstwa Rybnego Z i T s.j. Z. Kałużny, T. Kałużny Kłos 750 12,00 Sieciemin 320 5,12 Wierciszewo 250 4,00 RAZEM: 6911 110,58 - Tabela 7. Wykaz podmiotów prawnych z terenu Gminy Sianów posiadających wyroby azbestowe.

Jednostki administracyjne Gminy Sianów i należące do nich nieruchomości również nie są wolne od wyrobów zawierających azbest. Poniżej przedstawiono wykaz tychże jednostek. Lp. Nazwa Jednostki Lokalizacja 1. Zakład Budżetowy Administracja Budynków Komunalnych w Sianowie 2. Urząd Gminy i Miasta w Sianowie 3. 4. Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Sianowie Gminne Wodociągi i Kanalizacja w Sianowie 5. Gminny Zasób Nieruchomości Ilość [m 2 ] Masa [Mg] Sianów 1693 27,088 Nr działki Bielkowo 145 2,32 169/7 Karnieszewice 40 0,64 80/1 Osieki 160 2,56 180/3 Skibno 20 0,32 168/3 Skibienko 1860 29,76 21/22 Gorzebądz 10 0,16 26/11 Dąbrowa 60 0,96 351/1 Grabówko 20 0,32 51 Węgorzewo 20 0,32 131/3 Bielkowo 180 2,88 169/6 Sierakowo Sławieńskie 50 0,8 318/2 Dąbrowa 60 0,96 131/2 Sianów 115 1,84 91 Dąbrowa 50 0,80 181 Karnieszewice 40 0,64 80/1 Ratajki 530 8,48 138 Rzepkowo 280 4,48 12/2 RAZEM: 5333 85,328 - Tabela 8. Ilość wyrobów azbestowych występujących w jednostkach administracyjnych Gminy i Miasta Sianów. Łączna, szacunkowa powierzchnia znajdujących się na terenie Gminy i Miasta Sianów materiałów azbestowych stosowanych do pokrywania dachów wynosi 194 348 m 2. Całkowita masa tych wyrobów wynosi 3 109,6 Mg. Większość płyt azbestowo-cementowych trafiły do użytku w okresie od lat 70-tych do lat 90-tych. Wtedy to została podjęta decyzja na szczeblu krajowym o wymianie pokryć trzcinowych na eternitowe, ze względu na zagrożenie pożarowe. Zwyczajowa wymiana starych dachówek (często poniemieckich) również odbywała się z użyciem płyt eternitowych. Obecnie, pomimo zakazów, nadal istnieje rynek eternitowy. Często zdarza się, że mieszkańcy wykorzystują wyroby azbestowe do uszczelniania uszkodzonych dachów.

Spowodowane jest to wyłącznie przyczynami ekonomicznymi, gdyż jest to jeden z najtańszych materiałów budowlanych, o dobrych właściwościach technicznych. W takich przypadkach, niestety zdrowie ludzkie spychany jest na dalszy plan. Zinwentaryzowane wyroby azbestowe do w dominującej większości faliste płyty azbestowo-cementowe wykorzystywane w budownictwie. Występują na terenie praktycznie całej gminy, jedynie Suszka i Sierakówko wolne są od nich. Największe ich skupiska znajdują się w wioskach: Bielkowo, Iwęcino, Kleszcze, Skibienko, Wierciszewo oraz w samym Sianowie. Płyty azbestowe pokrywają budynki mieszkalne oraz budynki gospodarcze: stodoły, obory, chlewy, stajnie, kurniki jak także pomieszczenia innego użytku, tj.: garaże, wiaty, komórki, gołębniki. Szczegółowe wyniki inwentaryzacji stanowią załącznik do niniejszego programu. 5.2. Oszacowanie kosztów jednostkowych Aby oszacowań koszty, przyjęto następujące założenia: Gęstość azbestu 2,8Mg/m 3, ciężar 1m 2 wyrobów zawierających azbest wynosi blisko 17kg (uwzględniono zanieczyszczenie wyrobów zawierających azbest, zawilgocenie) Ciężar jednej opakowanej palety z odpadami azbestu to około 900kg, więc jednorazowy pełny załadunek środka transportu (10 palet) to ciężar około 9Mg. Założono, że całość usuwanych na terenie Gminy Sianów odpadów zawierających azbest, unieszkodliwiana będzie na terenie Zakładu Odzysku Odpadów w Sianowie, administrowanym przez PGK Koszalin. Według danych otrzymanych z PGK Koszalin, koszty unieszkodliwienia i transportu przedstawiają się następująco: Cena utylizacji (ceny netto): 300 zł/t dla mieszkańców Gminy Sianów 400 zł/t dla mieszkańców Powiatu Koszalińskiego 500 zł/t dla pozostałych Transport 4,40zł/km Załadunek i rozładunek palet 40zł osoba/godz. Załoga pojazdu transportowego składa się z dwóch pracowników.

Aby odpady mogły być transportowane, wcześniej muszą zostać odpowiednio przygotowane i zabezpieczone, czyli ułożone na paletach, zawilgocone, owinięte specjalną folią. Koszt usunięcia pokrycia dachu jest uzależniony od szeregu czynników, wynikających z konstrukcji dachu czy wysokości budynku. Nie bez znaczenia jest również swoboda dojazdu jak i posiadanie odpowiedniego placu manewrowego, przydatnego podczas załadunku. Również konieczność postawienia rusztowań może mieć wpływ na koszty. Dlatego też praktycznie zawsze ustalany jest kosztorys prac. Z wiedzy dostępnej od firm wykonujących takie usługi, średni koszt demontażu pokrycia dachowego wynosi około 40 zł/m 2. Przyjmując powyższe założenia, zaprezentowane średnie koszty demontażu oraz utylizacji wyrobów zawierających azbest dla mieszkańców Gminy Sianów w tabeli zamieszczonej poniżej (ceny netto). Dla kosztów transportu przyjęto średnią odległość 30km (2x15km) oraz czas pracy pracowników PGK około dwóch godzin. Rodzaj usługi Cena netto Koszt jednostkowy Unieszkodliwianie ZOO Sianów 300 zł/t 300 zł/mg Transport (9Mg, 2*15km) 4,4 zł/km 14,67 zł/mg Załadunek i rozładunek 40 os./godz. 160 zł/mg Prace dekarskie 40 zł/m 2 2 353 zł/mg Koszt jednostkowy 2827,67 zł/mg 48,75 zł/m 2 Tabela 9. Zestawienie jednostkowych kosztów usunięcia i utylizacji wyrobów zawierających azbest dla Gminy Sianów. 5.3. Szacunkowe koszty usunięcia azbestu i wyrobów zawierających azbest z terenów Gminy i miasta Sianów W oparciu o przeprowadzoną na terenie Gminy Sianów inwentaryzację wykonano bilans ilości azbestu i wyrobów zawierających azbest oraz na podstawie przedstawionych jednostkowych cen, oszacowano koszt ich usunięcia i unieszkodliwienia. Wyniki wskazane w Programie pokrywają się z danymi uzyskanymi od PGK Koszalin. Informacje na temat stanu występowania wyrobów azbestowych pochodzą głównie z terenowych wizyt, podczas których prowadzone były dokładne pomiary.

Na terenie Gminy Sianów znajduje się łącznie około 3 109,5Mg wyrobów zawierających azbest. Jest to powierzchnia 194 348m 2. Lp. Miejscowość Ilość azbestu [m2] Masa [Mg] Szacunkowy koszt usunięcia wyrobów azbestowych [tys. zł] 1 Bielkowo 16095 257,520 728,18 2 Borowiec 270 4,320 12,22 3 Dąbrowa 6947 111,152 314,30 4 Gorzebądz 2470 39,520 111,75 5 Grabówko 6339 101,424 286,79 6 Gracz 230 3,680 10,41 7 Iwęcino 18380 294,080 831,56 8 Karnieszewice 7267 116,272 328,78 9 Kędzierzyn 1460 23,360 66,05 10 Kleszcze 12811 204,976 579,60 11 Kłos 1702 27,232 77,00 12 Kołzin 240 3,840 10,86 13 Kościerza 720 11,520 32,57 14 Krzykacz 1170 18,720 52,93 15 Maszkowo 5087 81,392 230,15 16 Mokre 1785 28,560 80,76 17 Osieki 7640 122,240 345,65 18 Płonka 620 9,920 28,05 19 Przytok 530 8,480 23,98 20 Ratajki 3935 62,960 178,03 21 Rzepkowo 3010 48,160 136,18 22 Sianów 11823 189,168 534,90 23 Sieciemin 9856 157,696 445,91 24 Siecieminek 310 4,960 14,03 25 Sierakowo Sławieńskie 8654 138,464 391,53 26 Sierakówko 0 0 0 27 Skibienko 11140 178,240 504,00 28 Skibno 9487 151,792 429,22 29 Skwierzynka 1980 31,680 89,58 30 Sowieński Młyn 520 8,320 23,53 31 Sowno 5050 80,800 228,48 32 Sucha Koszalińska 7030 112,480 318,06 33 Suszka 0 0 0 34 Szczeglin Nowy 1235 19,760 55,87 35 Szczeglino 2180 34,880 98,63 36 Trawica 2055 32,880 92,97 37 Węgorzewo 6320 101,120 285,93 38 Wierciszewo 17660 282,560 798,99 39 Wonieść 340 5,440 15,38 RAZEM: 194 348 3109,568 8 792,83 tys.zł Tabela 10. Bilans wyrobów azbestowych wraz z szacunkowym kosztem ich usunięcia. Szacunkowy koszt usunięcia i unieszkodliwienia wszystkich wyrobów azbestowych z terenu Gminy Sianów wynosi 8,79 mln zł.

Usunięcie produktów zawierających azbest z budynków należących do jednostek administracji Gminy Sianów szacowany jest na 241 tys. zł. Koszty te oczywiście całkowicie uzależnione są od sytuacji rynkowej i z całą pewnością ulegać będą zmianie. Obecnie ceny usług jak i materiałów budowlanych uległy obniżeniu w stosunku do lat 2008-2009, to jednak nie można wykluczyć ich ponownego trendu wzrostowego, co podniesie całkowity koszt usunięcia i utylizacji azbestu z terenu Gminy Sianów. Obliczone koszty nie były pomniejszane przez jakiekolwiek możliwe środki finansowe, które mogłyby zostać pozyskane z zewnątrz (np. z dotacji UE). 5.4. Wyniki pomiarów stężeń włókien azbestu W roku 2007 dokonano pierwszych pomiarów stężeń włókien azbestu w województwie zachodniopomorskim. Wykonał je Zakład Epidemiologii Środowiskowej IMP w Łodzi. Pomiary te wykonywane są w ramach realizacji programów rządowych i środków finansowych skierowanych na ten cel. Analizując wyniki badan można stwierdzić, że sytuacja zanieczyszczenia powietrza włóknami azbestu w Gminie Sianów nie przedstawia się źle. Średnia wartość dla województwa wynosi 411wł./m3, natomiast średnia wartość stężenia włókien azbestu w Gminie Sianów wynosi 284wł./m3. Wartości zawartości włókien azbestowych, których nie należy przekroczyć na terenie Polski regulowane są polską normą i wynoszą 1000 włókien/m3. Lp. Powiat Gmina Stężenie włókien azbestu (wł./m3) średnia 95%pu 1 koszaliński Manowo 442 295-663 2 koszaliński Polanów 710 531-948 3 koszaliński Sianów 284 165-487 Tabela 11. Stężenie włókien azbestu (wł./m3) w powietrzu atmosferycznym na terenie powiatu koszalińskiego. Pochodzenie włókien zawartych w powietrzu Gminy i Miasta Sianów oprócz ilości będących naturalnie w powietrzu atmosferycznym to przede wszystkim włókna uwalniające się ze skorodowanych pokryć A-C, które jeszcze są w eksploatacji. Oczywiście badania były

wykonywane z zachowaniem zasady obiektywizmu, bez tendencyjnego pobierania próbek w bezpośrednim sąsiedztwie skorodowanych dachów. 5.5. Prognozy Program usuwania wyrobów zawierających azbest dla Województwa Zachodniopomorskiego określa progi procentowe ilości usuniętego materiału. Pierwszy wyznaczony próg, który osiągnięty miał być w roku 2012 wydaje się obecnie nierealny do osiągnięcia. Z doświadczenia wyciągniętego z wizyt lokalnych i rozmowy z osobami fizycznymi posiadającymi wyroby azbestowe jasno wynika, że bez większego wsparcia ze strony gminy, obejmującego nawet zwrot kosztów za nowe pokrycie dachowe, nie ma co liczyć na duży procent utylizacji azbestu. Wielu osób po prostu nie stać na samodzielny zakup nowego materiału na pokrycie dachu, nawet przy dużym zwrocie kosztów demontażu i utylizacji. Jeżeli więc sytuacja finansowania nie zmieni się i to na poziomie krajowym, wraz z wyznaczeniem usuwania azbestu jako zadanie priorytetowe w każdym województwie (by możliwe było pełne korzystanie z funduszy unijnych), należy przyjąć niemożliwość podołania takiego przedsięwzięcia na terenie całego kraju. Udzielenie takiego wsparcia przekracza możliwości Gminy Sianów. Powinno się jednak zwrócić uwagę na podnoszenie tej kwestii przez Władze Gminy na szczeblu wojewódzkim, ponieważ ilość wyrobów azbestowych jest bardzo duża i całkowite jego usunięcie jest procesem przynajmniej kilkunastoletnim. Taka ilość, przy obecnym tempie demontażu i utylizacji (biorąc pod uwagę tylko lata 2008-2009, gdzie zutylizowano znacznie więcej ton odpadu niż w latach 2005-2007), trwałaby do roku 2070. Ponadto zwrócić trzeba szczególną uwagę na fakt, że najwięcej zmian pokrycia dachowego dokonały firmy oraz jednostki administracji państwowej, które w znacznym stopniu przyczyniły się do wysokiego współczynnika utylizowanego azbestu na terenie Gminy Sianów. Wyróżniły się tutaj zwłaszcza ZBABK Sianów oraz Nadleśnictwo Karnieszewice. Osoby prywatne z terenu gminy, które do tej pory dokonały demontażu, to bardzo mały odsetek ogółu.

6. HARMONOGRAM DZIAŁAŃ W niniejszym rozdziale przedstawiono konieczne do realizacji zadania związane z likwidacją odpadów zawierających azbest na terenie Gminy i Miasta Sianów oraz zaproponowano okresy ich wykonania. Lp. Zadania Koszty Źródła finansowania Jednostki podmioty realizujące Okres Realizacji 1 2 3 4 5 6 Uchwalenie Programu usuwania azbestu i plan ochrony przed jego szkodliwością dla Gminy i Miasta Sianów (aktualizacja na lata 2010-2013 z perspektywą do 2032) Powołanie organu dyspozycyjno-kontrolnego realizującego zadania Programu Aktualizacja gminnego programu usuwania azbestu Coroczna aktualizacja bazy danych o obiektach zawierających azbest oraz o ilości i miejscu likwidowania odpadów zawierających azbest Pozyskanie funduszy na realizację programu ze źródeł zewnętrznych Usunięcie wyrobów azbestowych z obiektów użyteczności publicznej będących we władaniu Zadanie własne gminy budżet gminy Urząd Gminy 2010 Zadanie własne budżet gminy Urząd Gminy 2010 gminy 12 000 zł budżet gminy, 2014-2032 konkursy MG, Urząd Gminy regularnie co 4 WFOSiGW. lata Zadanie 2010 2032 własne budżet gminy Urząd Gminy corocznie gminy Zadanie własne budżet gminy Urząd Gminy 2010 2032 gminy 241 000 budżet gminy, dotacje z zł WFOSiGW, środki UE, Urząd Gminy 2010 2020

MIASTA SIANÓW (AKTUALIZACJA NA LATA 2010-2013 Z PERSPEKTYWĄ DO 2032) Gminy i Miasta Sianów kredyty proekologiczne 7 Przedział I 2 Usuwanie i unieszkodliwienie ok. 28% całkowitej ilości wyrobów zawierających azbest 2 462 tys. zł budżet gminy, dotacje z WFOSiGW, środki UE, kredyty proekologiczne, środki prywatne właścicieli nieruchomości Właściciele nieruchomości (osoby prawne, fizyczne wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie, związki gminne oraz JST) 2010 2012 8 Przedział II 2 Usuwanie i unieszkodliwienie ok. 35% całkowitej ilości wyrobów zawierających azbest 3 077 tys. zł budżet gminy, dotacje z WFOSiGW, środki UE, kredyty proekologiczne, środki prywatne właścicieli nieruchomości Właściciele nieruchomości (osoby prawne, fizyczne wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie, związki gminne oraz JST) 2013 2022 9 Przedział III 2 Usuwanie i unieszkodliwienie pozostałej ilości wyrobów zawierających azbest (ok. 37%) 3 253 tys. zł budżet gminy, dotacje z WFOSiGW, środki UE, kredyty proekologiczne, środki prywatne właścicieli nieruchomości Właściciele nieruchomości (osoby prawne, fizyczne wspólnoty mieszkaniowe, spółdzielnie, związki gminne oraz JST) 2023 2032 Organizacja spotkań z mieszkańcami, którzy 6 000 10 zgłosili posiadanie wyrobów zawierających azbest, informacja na temat zarejestrowanych firm zajmujących się zdejmowaniem wyrobów azbestowych oraz możliwościach uzyskania zł/rok budżet gminy, konkursy M.G., WFOSiGW. Urząd Gminy 2010 2032 dofinansowań. 9 Spotkanie (szkolenia) dla firm posiadających zezwolenie na prowadzenie działalności związanej z gospodarką odpadami zawierającymi azbest. Inne działania informacyjno - edukacyjne m.in.: 3 000 zł/rok budżet gminy, konkursy M.G., WFOSiGW. Urząd Gminy 2010 2032 2 Założenia zawarte w Programie usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2010 2013 z perspektywa do roku 2032

MIASTA SIANÓW (AKTUALIZACJA NA LATA 2010-2013 Z PERSPEKTYWĄ DO 2032) informacja w lokalnej prasie, na stronie internetowej gminy, ogłoszenia w UM, na tablicach ogłoszeń, ulotki, informowanie mieszkańców w Urzędzie Miejskim 10 Szkolenia dla samorządowców Eliminacja powstawania dzikich wysypisk z 11 odpadami zawierającymi azbest. Bieżący monitoring realizacji Programu oraz 12 okresowe raportowanie jego realizacji 3 000 zł/ rok Zadanie własne gminy Zadanie własne gminy budżet gminy, konkursy M.G., WFOSiGW. Urząd Gminy 2010 2032 budżet gminy Urząd Gminy 2010 2032 budżet gminy Urząd Gminy 2010 2032 corocznie

7. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU W związku z zagrożeniem dla zdrowia i życia powodowanym przez azbest, powstało wiele regulacji prawnych wymienionych załączniku nr 1 do Programu, zakazujących stosowania i produkcji wyrobów zawierających ten minerał, a także nakazujących usunięcie wyrobów zawierających azbest już istniejących. Źródła finansowania inwestycji ekologicznych związanych z gospodarką odpadami można podzielić na trzy grupy: publiczne np pochodzące z budżetu państwa, gminy lub instytucji publicznych, prywatne np z banków komercyjnych, funduszy inwestycyjnych, towarzystw leasingowych, prywatno-publiczne np ze spółek prawa handlowego z udziałem gminy. Do podstawowych źródeł finansowania inwestycji w zakresie gospodarki odpadami zawierającymi azbest zalicza się: pożyczki, dotacje i dopłaty do oprocentowania preferencyjnych kredytów udzielane przez: Narodowy oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Zagraniczną pomoc finansową udzielaną przez fundacje i programy pomocowe (np w ramach mechanizmu finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, EOG); Fundusze z RPO 2007-2013; Kredyty preferencyjne udzielane np przez Bank Ochrony Środowiska (BOŚ S.A.); Środki własne właścicieli obiektów objętych Programem. Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Sejm uchwalił 10 października 2009 r. ustawę zmieniającą Prawo ochrony środowiska. Zakłada ona, że od 1 stycznia 2010 r. likwidacji ulegną powiatowe i gminne fundusze ochrony środowiska, a Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska staną się osobami prawnymi. Likwidacja gminnych, powiatowych i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej oznacza rezygnację z ich wyodrębnienia finansowego i organizacyjnego. Pozostają natomiast zadania ekologiczne, które będą finansowane wprost z budżetów jednostek samorządu terytorialnego dzięki wpływom z opłat i kar dotychczas zasilających

wymienione fundusze, a w konsekwencji proponowanych zmian włączone do dochodów budżetowych. Likwidacja Funduszy może jednak - w praktyce - spowodować znaczne zmniejszenie środków na ochronę środowiska i utrudni dostęp do nich małym miastom i gminom. Samorządy wojewódzkie nie będą mogły udzielać pożyczek długoletnich, a na dotacje będą mogli liczyć tylko niektórzy wnioskodawcy z projektami o znaczeniu "strategicznym" dla rozwoju województwa. Ponadto istnieje realne zagrożenie, że środki dzisiejszego PFOŚiGW, GFOŚiGW zawarte docelowo w subwencji dla samorządów w wielu przypadkach zostaną przeznaczone na cele niezwiązane z ochroną środowiska. Katalog celów z zakresu ochrony środowiska i gospodarki wodnej, które po dniu l stycznia 2010 r. będą finansowane ze środków budżetów powiatów i gmin odpowiada katalogowi tych celów, który jest aktualnie określony w art. 406 i 407 ustawy - Prawo ochrony środowiska. Odnosząc się zaś do formy, w jakiej po dniu l stycznia 2010 r. powiaty i gminy będą finansowały cele z zakresu ochrony środowiska i gospodarki wodnej wymienione w ustawie - Prawo ochrony środowiska, zastosowanie w tym zakresie będą miały odpowiednie przepisy nowej ustawy o finansach publicznych. Przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240) zakazują finansowania osób fizycznych z budżetu gminy. Dotyczy to również realizacji programu usuwania azbestu. Możliwe jest zrefundowanie części wydatków poniesionych przez osoby fizyczne w związku z usunięciem azbestu (np. z dachu budynku, z instalacji wewnątrz budynku) ze środków publicznych. Jednak nie mogą to być wydatki ponoszone bezpośrednio z budżetu JST. Wydatki budżetu mogą dotyczyć tylko kosztów usunięcia wyrobów zawierających azbest z nieruchomości będących w posiadaniu gminy. Oznacza to, że gmina może sfinansować usunięcie pokrycia dachowego i położenia nowego pokrycia z budynku szkoły gminnej (także koszty transportu i unieszkodliwienia), ale nie może sfinansować tych wydatków z budynku należącego do osoby fizycznej, a nawet budynku Policji. Finansowanie tego typu wydatków (a raczej refundacja) ponoszonych przez osoby fizyczne może odbywać się za pośrednictwem wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska (nie dotyczy to np. wymiany dachów). Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Udzielone przez Narodowy Fundusz dofinansowanie, w formie pożyczek i kredytów, generalnie nie może przekroczyć 80% kosztów realizacji przedsięwzięcia. Pożyczki mogą być

częściowo umarzane, pod warunkiem terminowego wykonania zadań i osiągnięcia planowanych w nich efektów. Szczegółowe zasady udzielania i umarzania pożyczek, udzielania dotacji oraz dopłat do oprocentowania preferencyjnych kredytów i pożyczek są uchwalane corocznie przez Radę Nadzorczą Funduszu i wraz z listą priorytetowych programów NFOŚiGW w danym roku kalendarzowym zamieszczane są na stronie internetowej www.nfosigw.gov.pl. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej WFOŚiGW w Szczecinie przeznaczył 2 miliony złotych na dofinansowanie zadań z zakresu usuwania azbestu. Propozycja adresowana jest do gmin i powiatów województwa zachodniopomorskiego, które realizują programy usuwania azbestu. Do kosztów kwalifikowanych zalicza się koszty poniesione po dacie uzyskania decyzji Zarządu WOFŚiGW o przyznaniu dofinansowania, w tym: - koszty demontażu pokrycia lub wyrobów zawierających azbest; - koszty transportu odpadu z miejsca rozbiórki do miejsca unieszkodliwienia; - koszty składowania azbestu na składowisku. Oprócz własnych obiektów samorządy mogą zgłaszać do dofinansowania także obiekty należące do osób fizycznych i wspólnot mieszkaniowych, pod warunkiem, że zostały objęte gminnym lub powiatowym programem usuwania azbestu. Wysokość dotacji uzależniona jest od wartości współczynnika podstawowych dochodów podatkowych gminy lub powiatu i wynosi od 60 do 80 proc. kosztów kwalifikowanych. Minimalną wartość zadania określono na poziomie 20 000 zł. Wnioski będą przyjmowane w obu biurach Funduszu w Szczecinie i Koszalinie, do wyczerpania środków jednak nie dłużej niż do 29.10.2010 r. dotacją mogą być objęte obiekty, dla których właściciel, zarządca lub użytkownik sporządził i złożył właściwemu organowi wskazanemu w ustawie Informację o wyrobach zawierających azbest i miejscu ich wykorzystania zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 Jednym z warunków uzyskania dofinansowania jest prowadzenie prac przez firmy posiadające koncesję na usuwanie azbestu oraz pozwolenia na wytwarzanie i gospodarowanie odpadami zawierającymi azbest. Dodatkową ofertą WFOŚiGW w Szczecinie dla osób fizycznych są niskooprocentowane pożyczki udzielane na preferencyjnych warunkach przez Bank Ochrony Środowiska SA. Wysokość pożyczki może wynieść do 80% kosztu całkowitego przedsięwzięcia. Znakomitą cechą tego produktu jest to, że pożyczka może obejmować koszt

zarówno demontażu, transportu i zeskładowania odpadów azbestowych oraz co niezwykle ważne koszt nowego pokrycia dachowego wraz z montażem. Fundusz dopłaca do oprocentowania, które dla klienta wynosi tylko 1% rocznie, a kredyt udzielany jest na max. 10 lat. Szczegółowe zasady na stronie internetowej pod adresem: www.wfos.szczecin.pl WFOŚiGW w Szczecinie w roku 2009 prowadził linię wsparcia w wysokości do 50% dotacji dla samorządu na sporządzanie inwentaryzacji i programów usuwania wyrobów zawierających azbest. To działanie w obliczu sytuacji inwentaryzacyjnej w województwie oceniać należało bardzo wysoko. Niestety z informacji uzyskanych w funduszu wynika, że w roku 2010 nie przewiduje się już tych dofinansowań. Argumentem jest to, że Ministerstwo Gospodarki ( no tabene od dwóch lat) dofinansowuje takie realizacje w skali całego kraju i fundusz zamierza potencjalnych beneficjentów kierować po te środki. Należy z zaniepokojeniem przyjąć takie stanowisko, gdyż ze środków Ministerstwa Gospodarki rokrocznie około 120-130 JST rocznie uzyskuje wsparcie, a założeniem POKzA jest zakończenie do końca roku 2012 całkowitej i pełnej inwentaryzacji. W województwie zachodniopomorskim zaledwie kilkanaście spośród ponad 100 gmin ma sporządzone prawidłowo inwentaryzacje. Odcięcie gmin od dostępu do dotychczasowego wsparcia spowoduje, że szanse na zrobienie inwentaryzacji do roku 2012 spadają praktycznie do zera. Bezwzględnie należy nie dopuścić do zmiany dotychczasowych zasad dofinansowywania Programów przez WFOŚiGW w Szczecinie. W tej sprawie trzeba podjąć działania mające na celu zwiększenie środków na programy i inwentaryzacje a nie ich likwidowanie. Wspieranie gmin takimi metodami w znaczący sposób aktywizuje gminy i wywołuje zainteresowanie wykonaniem tych prac, a w konsekwencji również sięganie po wsparcie na usuwanie azbestu. Fundusze Unijne Wydawać by się mogło, że przy obecnej różnorodności mechanizmów wsparcia ze środków unijnych (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Regionalne Programy Operacyjne, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich) i europejskich (m.in. w ramach Mechanizmu Norweskiego) środki na likwidację azbestu powinny znaleźć się wśród listy obszarów i działań objętych dofinansowaniem, a związanych z ochroną środowiska. Niestety opóźnienia w innych sektorach inwestycyjnych, gospodarczych i komunalnych oraz większe zainteresowanie decydentów innymi obszarami problemowymi spowodowały, że z żadnego z planowanych na najbliższy okres (2007-2013) mechanizmów wsparcia finansowego nie można skorzystać wprost na potrzeby likwidacji azbestu.

Wydaje się ponadto, iż obecnie, przy bardzo słabo akcentowanym na poziomie rządu problemie azbestu, dodatkowym mankamentem jest fakt, iż wobec przyjętej konstrukcji prawnej trudno przekonać dysponentów środków unijnych, do ich wydatkowania na coś, co w przepisach prawnych jest obowiązkiem właścicieli. Żaden z wymienionych funduszy (oprócz PROW) nie przewiduje również bezpośredniego wsparcia dla osób fizycznych, w innych działaniach proekologicznych. Przy czym w PROW tylko niewielkie szanse pojawiają się w ramach osi priorytetowej - modernizacja gospodarstwa rolnego (w tym remonty budynków gospodarczych). Istnieje pewna perspektywiczna szansa dla sięgnięcia po Środki z Regionalnego Programu Operacyjnego w ramach Priorytetu 4. Środowisko i bezpieczeństwo ekologiczne i działania 4.1 pod warunkiem, iż w Zarząd Województwa uzna likwidację azbestu za jeden z obszarów priorytetowych w gospodarce odpadami podlegających wsparciu z poziomu województwa. 8. KOMPETENCJE, ZADANIA ORAZ WSPÓŁPRACA POSZCZEGÓLNYCH ORGANÓW ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ Interdyscyplinarność Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski powoduje konieczność koordynacji działań wszystkich jednostek i instytucji przedmiotowo odpowiedzialnych za realizację poszczególnych zadań lub pośrednio biorących udział w ich realizacji. Dlatego też zadania będą realizowane na trzech poziomach: 1) centralnym Rada Ministrów, Minister Gospodarki i w strukturze Ministerstwa Gospodarki Główny Koordynator; 2) wojewódzkim samorząd województwa; 3) lokalnym samorząd powiatowy i samorząd gminny. 8.1. Zadania samorządów gminnych Gmina powinna zapewnić wywóz odpadów zawierających azbest na składowisko odpadów lub zapewnić ich dostarczenie do przewoźnego urządzenia do przetwarzania odpadów zawierających azbest. Koszt transportu i unieszkodliwiania odpadów zawierających azbest powinien zostać pokryty ze środków własnych gminy, przy udziale środków właścicieli nieruchomości, dotacji i pożyczek funduszy ochrony środowiska lub innych źródeł

dostępnych dla gminy. Udział środków właścicieli nieruchomości powinien być niewielki, ze względu na fakt, iż koszt nowego pokrycia dachowego czy elewacyjnego nie może być pokryty w ramach wsparcia finansowego z krajowych lub z unijnych funduszy ochrony środowiska. 1) gromadzenie przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta informacji o ilości, rodzaju i miejscach występowania wyrobów zawierających azbest oraz przekazywanie jej do marszałka województwa z wykorzystaniem dostępnego narzędzia informatycznego www.bazaazbestowa.pl; 2) przygotowywanie i aktualizacja programów usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest, także w ramach planów gospodarki odpadami; 3) organizowanie szkoleń lokalnych w zakresie usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu nieruchomości bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm; 4) organizowanie usuwania wyrobów zawierających azbest przy wykorzystaniu pozyskanych na ten cel środków krajowych lub unijnych z uwzględnieniem zasad zawartych w Programie; 5) inspirowanie właściwej postawy obywateli w zakresie obowiązków związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest; 6) współpraca z marszałkiem województwa w zakresie inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest oraz opracowywania programów usuwania wyrobów zawierających azbest, w szczególności w zakresie lokalizacji składowisk odpadów zawierających azbest oraz urządzeń przewoźnych do przetwarzania odpadów zawierających azbest; 7) współpraca z mediami w celu propagowania odpowiednich inicjatyw społecznych oraz rozpowszechniania informacji dotyczących zagrożeń powodowanych przez azbest; 8) współpraca z organizacjami społecznymi wspierającymi realizację Programu; 9) współpraca z organami kontrolnymi (inspekcja sanitarna, inspekcja pracy, inspekcja nadzoru budowlanego, inspekcja ochrony środowiska). 8.2. Zadania samorządów powiatowych Na poziomie powiatu za realizację zadań odpowiada starosta, do zadań którego należy: 1) przygotowywanie i aktualizacja programów usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest, także w ramach planów gospodarki odpadami; 2) współpraca z gminami oraz marszałkiem województwa w zakresie opracowywania programów usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest, w szczególności w zakresie weryfikacji inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest, lokalizacji składowisk odpadów

zawierających azbest oraz urządzeń przewoźnych do przetwarzania odpadów zawierających azbest; 3) organizowanie usuwania wyrobów zawierających azbest przy wykorzystaniu pozyskanych na ten cel środków krajowych lub unijnych z uwzględnieniem zasad zawartych w Programie; 4) inspirowanie właściwej postawy obywateli w zakresie obowiązków związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest; 5) współpraca z mediami w celu propagowania odpowiednich inicjatyw społecznych oraz rozpowszechniania informacji dotyczących zagrożeń powodowanych przez azbest; 6) współpraca z organizacjami społecznymi wspierającymi realizację Programu; 7) współpraca z organami kontrolnymi (inspekcja sanitarna, inspekcja pracy, inspekcja nadzoru budowlanego, inspekcja ochrony środowiska). 8.3. Zadania na poziomie wojewódzkim Na poziomie województwa za realizację zadań odpowiada marszałek województwa, do zadań którego należy: 1) współpraca z Głównym Koordynatorem w zakresie potrzeb wynikających z bieżącej realizacji Programu; 2) gromadzenie przez urząd marszałkowski informacji o ilości, rodzaju i miejscach występowania wyrobów zawierających azbest oraz przekazywanie ich do Głównego Koordynatora z wykorzystaniem dostępnego narzędzia informatycznego www.bazaazbestowa.pl; 3) uwzględnianie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest w wojewódzkich planach gospodarki odpadami i programach ochrony środowiska, w szczególności w zakresie lokalizacji składowisk odpadów zawierających azbest oraz urządzeń przewoźnych do przetwarzania odpadów zawierających azbest; 4) współpraca na szczeblu wojewódzkim z organami kontrolnymi (inspekcja sanitarna, inspekcja pracy, inspekcja nadzoru budowlanego, inspekcja ochrony środowiska); 5) współpraca z uczelniami i instytucjami naukowymi, organizacjami pozarządowymi, ekspertami poszczególnych dziedzin; 6) współpraca z lokalnymi mediami w zakresie spraw objętych Programem; 7) przygotowywanie i aktualizacja wojewódzkich programów usuwania wyrobów zawierających azbest;

8) współpraca z samorządami powiatowymi i gminnymi, przekazywanie wytycznych oraz informacji związanych z realizacją Programu; 9) przedkładanie Głównemu Koordynatorowi corocznej informacji o realizacji zadań na terenie województwa; 10) opracowanie planu sytuacyjnego rozmieszczenia na terenie województwa wyrobów zawierających azbest na podstawie informacji przekazywanych przez samorządy lokalne i przedsiębiorców. 8.4. Zadania na poziomie centralnym Do obowiązków organów administracji państwowej na poziomie centralnym należy: 1) współpraca z Głównym Koordynatorem w zakresie potrzeb wynikających z bieżącej realizacji zadań; 2) współpraca z organami kontrolnymi (inspekcja sanitarna, inspekcja pracy, inspekcja nadzoru budowlanego, inspekcja ochrony środowiska), nadzorującymi przestrzeganie prawa przy prowadzeniu prac związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest i azbestu; 3) stała współpraca z organami administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz innymi, do kompetencji których należy realizacja zadań; 4) współpraca z mediami w tematyce azbestu; 5) współdziałanie z organizacjami pozarządowymi; 6) współpraca z instytucjami udostępniającymi środki finansowe na realizację zadań (Bank Ochrony Środowiska, wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, itp.); 7) wspomaganie merytoryczne Ministra Gospodarki w sprawach związanych z azbestem, Ministra Środowiska w zakresie spraw związanych ze zrównoważonym rozwojem, Ministra Zdrowia w zakresie problematyki zdrowotnej; 8) współpraca z Ministerstwem Środowiska oraz innymi instytucjami w zakresie spraw dotyczących krajowych strategii i programów związanych z ochroną środowiska oraz gospodarką odpadami; 9) sporządzanie i przekazywanie stosownych informacji o stanie realizacji Programu dla potrzeb Ministra Gospodarki i Rady Ministrów; 10) współpraca z Radą Programową.

Rysunek 5. Schemat ilustrujący współpracę organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego, jednostek inspekcyjnych i organizacji pozarządowych. 9. SYSTEM MONITOROWANIA Realizację zadań Programu objęto elektronicznym systemem monitorowania i sprawozdawczości, który został utworzony w latach 2004-2006. Monitoring realizacji zadań Programu obejmuje gromadzenie, przetwarzanie i rozpowszechnianie informacji o usuwaniu azbestu i wyrobów zawierających azbest, w szczególności dotyczących: 1) ilości usuniętych wyrobów zawierających azbest oraz wytworzonych odpadów niebezpiecznych zawierających azbest; 2) ilości składowanych odpadów zawierających azbest; 3) lokalizacji istniejących i planowanych składowisk odpadów zawierających azbest i ich pojemności oraz stopnia wykorzystania; 4) ilości i wyników przeprowadzonych inwentaryzacji oraz oceny stanu technicznego wyrobów zawierających azbest i ich lokalizacji na terenie gmin, powiatów i województw; 5) przedsiębiorstw posiadających uprawnienia do bezpiecznego usuwania azbestu; 6) liczby osób pracujących w kontakcie z azbestem; 7) liczby pracowników przeszkolonych do pracy w kontakcie z azbestem; 8) podejmowanych przez jednostki samorządu terytorialnego inicjatyw w zakresie usuwania wyrobów zawierających azbest;