WPROWADZENIE DO TABELI KRÓLESTWA ZWIERZĄT Materiały: Zestaw kart ze zdjęciami zwierząt: kręgowców i bezkręgowców Tabela Królestwa Zwierząt składająca się z dwóch części przedstawiających kręgowce oraz bezkręgowce. Tabela zawiera zdjęcia pięciu gromad kręgowców: ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków, a także 8 typów bezkręgowców: gąbek, parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów, mięczaków oraz szkarłupni. Prezentacja: 1. Powtórz podstawowe informacje o pięciu królestwach i przedyskutuj z dziećmi cechy charakterystyczne każdego z nich np.: Rośliny powstały przed zwierzętami. Zamieniają one minerały na inne substancje, które są potrzebne zwierzętom do życia. 2. Powiedz: Ta tabela przedstawia królestwo zwierząt i pokaż tabelę. 3. Poproś dzieci o zidentyfikowanie dowolnych obrazków, które są im znane. Wymień zwierzęta przedstawione w tabeli. 4. Powiedz: Te zwierzęta są podzielone na dwie grupy. Zwierzęta, które mają kręgosłup to kręgowce. Zwierzęta bez kręgosłupa to bezkręgowce. 5. Zachęć do zadawania pytań, takich jak: czy mucha jest kręgowcem czy bezkręgowcem? Czy my jesteśmy kręgowcami? Cel: Przedstawienie dwóch grup zwierząt kręgowców i bezkręgowców Wprowadzenie do podziału królestwa zwierząt Kontrola błędu: wizualna, nauczyciel/ka (dla nazw). Wiek: 6 lat i więcej.
Gąbki to grupa wodnych, osiadłych bezkręgowców, odżywiających się dzięki obecności porów w ciele. Woda przepływając przez nie zostaje przefiltrowana, a cząstki pokarmu w niej zawarte mogą wówczas być wchłonięte przez gąbki. Jest to grupa zwierząt o bardzo prostej budowie ciała, nie posiadają tkanek ani organów. Ssaki to grupa bardzo zróżnicowanych stałocieplnych kręgowców. Wszystkie posiadają futro lub owłosienie oraz są żyworodne. Znamy ok. 5,400 rodzajów ssaków. Ryby to wodne kręgowce. Są zmiennocieplne, mają ciała pokryte łuskami i zaopatrzone w płetwy. Oddychają skrzelami, którymi filtrują tlen z wody. Gady to zmiennocieplne kręgowce składające jaja, o suchej skórze pokrytej łuskami lub tarczkami. Należą do tej grupy krokodyle, jaszczurki, hatterie, żółwie i węże. Płazińce, zwane robakami płaskimi, są bezkręgowcami o ciałach spłaszczonych grzebieto-brzusznie, mieszkającymi w środowiskach mokrych i wilgotnych. Wśród nich znajduje się wiele pasożytów, żerujących na innych zwierzętach, w tym na człowieku. Królestwo Zwierząt obejmuje obszerną grupę organizmów żywych, które nie wytwarzają sobie pokarmu i potrafią samodzielnie się przemieszczać. Przypuszcza się, że na świecie istnieje ok. 9-10 mln gatunków zwierząt, jednak jak dotąd opisano jedynie milion z nich. Bezkręgowce to umowna grupa zwierząt nie posiadających kręgosłupa i czaszki. Niektóre z nich posiadają szkielet zewnętrzny w różnych postaciach, np. struny grzbietowej (niektóre strunowce), chrząstki (ośmiornice), igieł (gąbki) czy twardej okrywy ciała (skorupiaki). Nicienie (robaki obłe) to jedne z najbardziej znanych pasożytów i drapieżników. Opisano dotąd ok. 80,000 gatunków nicieni. Zamieszkują środowiska mokre i wilgotne. Mięczaki to grupa powszechnie znanych bezkręgowców żyjących na lądzie i w wodzie. Należą do nich m.in. małże, głowonogi, ślimaki. Niektóre z nich wytwarzają muszle. Pierścienice to wodne i lądowe bezkręgowce o segmentowanej budowie ciała. Do tej grupy zaliczamy m.in. pijawki i dżdżownice. 51
Kręgowce to zwierzęta posiadające szkielet kostny w postaci kręgosłupa, czaszki i kończyn. Opisano około 58,000 gatunków kręgowców, które podzielono na pięć gromad ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. Stawonogi są zwierzętami posiadającymi twardy szkielet zewnętrzny oraz członowane odnóża, których człony są połączone stawami. Należą do tej grupy m.in. owady i pajęczaki. Parzydełkowce to grupa morskich bezkręgowców, do których zaliczamy m.in. meduzy, ukwiały i koralowce. Szkarłupnie można spotkać w wodach morskich i oceanicznych, na różnych głębokościach. Są to organizmy, które potrafią odbudowywać utracone części ciała, np. rozgwiazdy, liliowce, jeżowce. Płazy to czworonożne kręgowce, których rozwój rozpoczyna się wodzie, a kończy na lądzie. Są zmiennocieplne, mają wilgotną skórę, umożliwiającą oddychanie Jest to jedyna gromada kręgowców, której wszyscy przedstawiciele są drapieżnikami. Ptaki to zmiennocieplne kręgowce posiadające pióra, skrzydła i składające jaja. Jak dotąd opisano ok. 10,000 gatunków. Zamieszkują różne środowiska, wszystkie kontynenty. 52
53 kręgowce bezkręgowce
Ryby 54
Ptaki 55
Gady 56
Płazy 57
Gąbki 58
Ssaki 59
Pierścienice 60
Parzydełkowce 61
Stawonogi 62
Mięczaki 63
Szkarłupnie 64
Płazińce 65
Obleńce 66
Ssaki (Mammalia) Ciało ssaków pokrywają włosy lub sierść. Większość z nich jest żyworodna. Młodymi troskliwie opiekują się rodzice, są karmione mlekiem matki. W obrębie gromady ssaków można wyróżnić wiele rodzin: gryzonie, kotowate, psowate, nietoperze, walenie, itp. Do tej gromady należą także ludzie. 67
Ryby (Pisces) Zwierzęta należące do ryb oddychają skrzelami. Ich ciało jest zazwyczaj pokryte łuskami, zamiast kończyn mają płetwy. Ryby są przeważnie jajorodne. Wśród nich wyróżnić można dwie podstawowe grupy: chrzęstnoszkieletowe (np. rekiny, płaszczki) i kostnoszkieletowe (pozostałe ryby, w tym koniki morskie czy karpie). 68
Płazy (Amphibia) Rozmnażają się w wodzie, a większość z nich jest jajorodna. Dlatego młode płazy oddychają skrzelami, a gdy dorosną, wykształcają im się płuca. Osobniki dorosłe żyją na lądzie. Ich ciało jest pokryte śluzem, co chroni je przed wysuszeniem. Nie są pokryte ani łuskami, ani sierścią. Do płazów zaliczamy: płazy bezogonowe (m.in. żaby, ropuchy, kumaki), ogonowe (traszki, salamandry) i beznogie. 69
Gady (Reptilia) Rozmnażają się na lądzie i w większości są jajorodne. Niektóre z nich lubią żyć w pobliżu wody albo w wodzie np. krokodyle czy żółwie. Ich skóra jest pokryta łuskami lub kostnymi płytkami. Są zmiennocieplne: temperatura ich ciała zmienia się wraz z temperaturą otoczenia, dlatego też gady często wygrzewają się na słońcu. Do gadów zaliczamy: żółwie, węże, krokodyle, jaszczurki, hatterie, a także wymarłe dinozaury. 70
Ptaki (Aves) Cechą charakterystyczną ptaków są pióra. Żadne inne obecnie żyjące zwierzę nie posiada takiego pokrycia ciała. Są jajorodne i stałocieplne. Ich przednie kończyny są przekształcone w skrzydła, które przeważnie służą do latania, ale nie zawsze, np. pingwinom do pływania. Umownie wszystkie ptaki możemy podzielić na nieloty i ptaki latające. 71
Gąbki (Porifera) łac. porus pory, dziury, ferre nosić, czyli noszące dziury Wszystkie gąbki to zwierzęta wodne i nie potrafią samodzielnie się przemieszczać- na stałe są przytwierdzone do podłoża. Posiadają jeden główny otwór (oskulum), przez który wpływa woda wraz z pożywieniem i tlenem. Na zewnątrz natomiast ich ciało pokrywa wiele małych otworów, przez które wypływa odfiltrowana woda z pożywienia i tlenu. Ciekawe, że ciało gąbek bardzo łatwo się goi i regeneruje: nawet gdy zostaną pocięte, mogą ponownie się skleić w cały i zdrowy organizm. Są to organizmy wielokomórkowe, w których grupy tych samych komórek odpowiedzialne są za jedną funkcję np. oddychanie, wydalanie czy rozmnażanie. Są śliskie w dotyku i przeważnie bardzo brzydko pachną. 72
Parzydełkowce (Cnidaria) gr. knide parzyć, pokrzywy morskie Zaliczamy do nich m.in. meduzy, ukwiały i koralowce. Wszystkie posiadają komórki parzące, tzw. knidoblasty, dzięki którym paraliżują swoją ofiarę. Niektóre z tych knidoblastów posiadają dodatkowo haczyki, klejącą maź lub kolce. Ciało parzydełkowca wygląda niczym duży worek z otworem prowadzącym do jamy chłonąco- trawiennej. Otwór ten służy im także do wydalania zbędnych resztek. Worek ten wokół otworu posiada wiele falujących na wodzie wypustek, które wychwytują i przekazują pożywienie dalej do jamy. Niektóre parzydełkowce wyglądają jak kwiaty. Jeśli potniemy ciało tego zwierzęcia, to z każdej części powstanie nowy organizm. Mogą być różnej wielkości: od kilkumilimetrowych do wielometrowych (żeglarz portugalski). 73
Pierścienice (Annelida) Nazwa oznacza pierścieniowate, ponieważ ich ciało to szereg pierścieni (segmentów), o jednakowej budowie zewnętrznej i wewnętrznej. Dzięki pierścieniom zwierzęta te sprawnie się poruszają. Niektóre pierścienice mogą mieć nawet 100 segmentów. Pierścienice posiadają prosty układ trawienny. Mają człon gębowy z przodu i odbytowy z tyłu ciała. Mają też prosty układ krwionośny. Do pierścienic należą takie zwierzęta, jak dżdżownica czy pijawka. Niektóre pierścienice pomagają ludziom (użyźniają glebę), inne są dla nich szkodliwe (pasożyty). 74
Stawonogi (Arthropoda) gr. arthron staw, pous stopa Jak nazwa wskazuje, ich odnóża połączone są stawami (podobnymi do zawiasów w drzwiach). Zaliczamy do nich takie zwierzęta, jak: pajęczaki, skorpiony, kleszcze, owady, kraby, homary, krewetki, pąkle, wije czy krocionogi. Posiadają szkielet, ale inny niż ludzie. Jest to twardy pancerz, który chroni ciało stawonogów od zewnątrz. Jest zbudowany z chityny, tak jak muszla ślimaków, czy nasze paznokcie. Gdy jakiś stawonóg urośnie, musi wymienić cały pancerz na nowy większy (porzucony pancerz to tzw. wylinka). Ich ciało podzielone jest na 3 segmenty: głowa, tułów i odwłok. Mają kilka par odnóży (owady 3 pary, pająki 4 pary). Oddychają specjalnymi narządami, tchawkami, które znajdują się pod odnóżami. Mają układ krwionośny otwarty i serce. Są najliczniejszą grupą zwierząt, poznanych jest 800 tys. gatunków, w tym 750 tys. to owady. 75
Mięczaki (Mollusca) łac. molluscus miękki Należą do nich: omułki, ostrygi, ślimaki, małże, ośmiornice, a także największy obecnie bezkręgowiec: kałamarnica olbrzymia (o masie ciała równej kilka ton). Miękkie ciało mięczaków często osłania muszla. Inne części ciała to: umięśniona noga, wór trzewiowy zawierający ważne organy, płaszcz, który wytwarza muszlę, szorstką tarkę. Posiadają już wszystkie organy, takie jakie ma człowiek. Ciekawe, że układ krwionośny jest otwarty, jednak przy bardzo powolnym trybie życia mięczaków nie przeszkadza im to. Są rozdzielnopłciowe, czyli jest samiec i samiczka. Niektóre są jadalne i te często są hodowane (np. ślimaki, małże). Ośmiornice uważane są za niezwykle inteligentne zwierzęta, u których można wyćwiczyć umiejętności geometrycznego rozróżniania kształtów, czy wzorów. 76
Płazińce (Platyhelminthes): gr. platy płaski. Są to tzw. robaki płaskie, spłaszczone grzbieto-brzusznie, beznogie i wydłużone. Do tego typu należą pasożyty takie jak tasiemce i przywry oraz drapieżniki, takie jak wirki. Są to zwierzęta żyjące w ciałach lub na ciałach organizmów, którymi się żywią (tzw. żywicielach). Tasiemce wchłaniają pożywienie całym ciałem, mają słabo rozwinięty układ nerwowy i niemal brak narządów zmysłów. Wszystkie płazińce są hermafrodytami, tzn. osobnik jest jednocześnie samcem i samicą. Występuje u nich zapłodnienie krzyżowe, tzn. dwa osobniki stykają się ze sobą i nawzajem zapładniają. Gdy brakuje pokarmu, wirki mogą zjadać swoje własne ciało. Pasożyty wewnętrzne składają w ciągu życia miliony jaj. 77
\ Nicienie (Nematoda)/obleńce gr. nema nić, eidos kształt Są to zwierzęta o ciele o kulistym przekroju, nieczłonowanym, wydłużonym i zazwyczaj zwężonym na obu końcach. Są to pasożyty żyjące wewnątrz ciał swoich żywicieli. Dzięki obecności oskórka pokrywającego ich ciało są odporne na trucizny, a także skrajne temperatury. Do nicieni zaliczamy m.in. glistę ludzką i kocią, włosienie i owsiki. Nicienie są rozdzielnopłciowe, tzn. samica i samiec występują jako oddzielne organizmy. Glista ludzka może rozmnożyć się przez samozapłodnienie tzn. po zetknięciu jej główki z przeciwnym odcinkiem ciała. Oddychają, podobnie jak płazińce, całą powierzchnią ciała. Oddychają tlenowo lub beztlenowo, w zależności od warunków otoczenia. 78
Szkarłupnie (Echinodermata) gr. echinos jeż, derma skóra Są to osiadłe zwierzęta wód zarówno słodkich, jak i słonych. Są bioindykatorami zamieszkują tylko czyste wody. Należą do nich strzykwy, jeżowce, rozgwiazdy, wężowidła i liliowce. Ich ciało ma budowę symetryczną, pięciopromienną. Potrafią regenerować utracone części ciała. Tylko w tej grupie zwierząt występuje tzw. układ wodny układ kanałów i zbiorniczków, które napełniając się wodą i wydalając ją w obrębie zamkniętego obiegu powodują poruszanie się zwierzęcia. Zbiorniczki pełnią również m.in. funkcję dotykową oraz pomagają w odżywianiu (pomagają przytrzymać pokarm). Zwierzęta te mają słabo wykształcone narządy zmysłów. 79
KARTA ZWIERZĘCIA Rozwinięcie 1: Karta opisująca jeden z organizmów żywych. Materiały: Karta prac, ewentualnie książki, wcześniej przygotowane materiały Prezentacja: 1. Dziecko znajduje sobie jakiś organizm żywy: albo w książce, albo przynosi okaz z domu, albo my przynosimy jakiś okaz, albo dziecko po prostu słyszało o jakimś gatunku i chce zebrać informacje o nim. 2. Dajemy dziecku kartę pracy i prosimy o uzupełnienie informacji. Tam, gdzie wymienione są np. sposoby odżywiania, dziecko podkreśla odpowiednie określenia, np. żołądek. 3. Zwracamy dziecku uwagę, że każdy gatunek ma podwójną nazwę polską i łacińską. Nazwa łacińska pomaga naukowcom z całego świata lepiej się porozumieć, np. Homo sapiens sapiens (człowiek myślący). 4. Jeśli dziecko nie potrafi uzupełnić karty na podstawie informacji z pomocy o pięciu królestwach, czy pomocy o bezkręgowcach czy kręgowcach, wspólnie zastanawiamy się, gdzie je znaleźć, można z książek, Internetu, od zaprzyjaźnionego biologa, telefonu do instytucji zajmującej się danymi organizmami, np. w sprawie ptaków zadzwonimy do Stacji Ornitologicznej Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Gdańsku lub do najbliższego ZOO. Celem tej pomocy jest również kształcenie umiejętności wyszukiwania informacji rzetelnych i prawdziwych. 5. Możemy zaproponować, aby dziecko stworzyło tematyczną książkę o np. ptakach polski lub pasożytach człowieka, organizmach na literę k, itp. Cele: Ćwiczenie umiejętności wyszukiwania informacji Pogłębienie wiedzy na temat wybranych organizmów Celem może być również przygotowanie informacji do zaprezentowania na forum klasy 80
NAZWA GATUNKU:... KRÓLESTWO:... ŚRODOWISKO ŻYCIA:..... BUDOWA ZEWNĘTRZNA CIAŁA (opis):......... WIELKOŚĆ CIAŁA:... WAGA CIAŁA:... ILOŚĆ I RODZAJE ODNÓŻY:.... OGON:... SPOSÓB ROZMNAŻANIA: płciowe, bezpłciowe, jajorodne, żyworodne, obojnaki, jajożyworodne, uwagi:... SPOSÓB ODŻYWIANIA: samożywne, cudzożywne, drapieżniki, roślinożerne, wszystkożerne, padlinożerne, aktywnie poszukujące pożywienia, bierne w pobieraniu pożywienia, pasożyty, organizmy symbiotyczne, inne:...... SPOSÓB ODDYCHANIA: płuca, skrzela, przechlinki, całą powierzchnią ciała, fotosynteza, inne:... SPOSÓB PRZEMIESZCZANIA SIĘ:...... CIEKAWOSTKI/UWAGI:... 81
Rozwinięcie 2: Quiz o pięciu królestwach. Materiały: Zestaw pytań, zagadek stworzonych na podstawie informacji zawartych w pomocy o pięciu królestwach. Prezentacja: 1. Dziecko może z tą pomocą pracować samodzielnie, ale lepiej jeżeli pracuje z kolegą. Możemy sami przeprowadzić taki quiz w grupie. Na początku dzieci mogą korzystać z kart z pomocy o pięciu królestwach, z czasem rezygnujemy z tej pomocy. 2. Dziecko losuje pytanie i zgaduje, odwraca kartę, by sprawdzić, czy prawidłowo odpowiedziało. Jeśli tak, to zabiera kartę. Kto ma więcej, ten wygrywa. Cel: Wykształcenie umiejętności szybkiego wyszukiwania informacji, usystematyzowanie i utrwalenie wiedzy na temat pięciu królestw, praca na tzw. trzy ręce, nauka rywalizacji. Wiek: Od 7 lat, po wprowadzeniu pomocy o pięciu królestwach. Rozwinięcie 3: Można karty te wykorzystać w grze planszowej, gdzie premiowane są poprawne odpowiedzi i dziecko ma punkt albo możliwość dodatkowego rzutu kostką. Można dzieciom zaproponować narysowanie takiej gry. 81
Jak nazywa się organizm, który nie posiada jądra komórkowego? Nazwa najstarszych organizmów na świecie. Organizmy te powodują bóle gardła i psucie się jedzenia. Kiedy na Ziemi pojawiły się bakterie? Do tego królestwa zalicza się okrzemki, ameby i glony. Są to organizmy jednokomórkowe, posiadające w komórce jądro. Nazwa królestwa, do którego należą drożdże. Ich sposób odżywiania się jest skomplikowany: muszą wyprodukować związki chemiczne, które rozpuszczają pokarm i dopiero wtedy mogą go wchłonąć. 82
Jako jedyne organizmy na Ziemi są samożywne. Do tego królestwa należą widłaki. Do tego królestwa należą paprocie. Do tego królestwa należą skrzypy. Do tego królestwa należą rośliny nagonasienne i okrytonasienne. Są to organizmy, które pobierają dwutlenek węgla i produkują tlen. Proces ten nazywamy fotosyntezą. Komórki tych organizmów łączą się w grupy, tworzą tkanki i budują organy. Zaliczamy do nich kręgowce. 83
Do tego królestwa należą pleśnie. Do tego królestwa należą. kapeluszowe. Zaliczamy do nich bezkręgowce. Pieczarki i prawdziwki to przykłady Bakterie wywołujące gruźlicę płuc należą do królestwa. To królestwo powstało 1,5 mld lat temu. Do tego królestwa należymy, my ludzie. Owady czy pająki zaliczamy do królestwa 84
Poprawne odpowiedzi, które najlepiej umieścić z tyłu kart z pytaniami lub na karcie kontrolnej: 1. Prokarioty bakterie 2. Prokarioty bakterie 3. Prokarioty bakterie 4. 3,5 miliarda lat temu 5. Protisty - pierwotniaki 6. Protisty - pierwotniaki 7. Grzyby 8. Grzyby 9. 14. Rośliny 15. Zwierzęta 16. Zwierzęta 17. 20. Grzyby 21. Prokarioty 22. Protisty pierwotniaki 23. Zwierzęta 24. Zwierzęta 85