PROTOKÓŁ DYPLOMATYCZNY Pojęcie protokołu dyplomatycznego Jeśli zajrzymy do słownika: Termin protokół (protokolon) pochodzi z greki, gdzie oznaczało 'spis zawartości' - określenie pochodzące od złożenia proto- pierwszy i kollema przyklejony. W ten sposób nazywano pierwszą kartę naklejoną na dokument i stanowiącą spis jego zawartości. Protokołem można nazwać pierwszą wersję umowy przed jej ratyfikacją, zapis przebiegu jakiejś czynności, wyników rozmów i ustaleń oraz kodeks właściwego postępowania (dyplomacja) albo właściwą procedurę (informatyka). Protokół dyplomatyczny jako instrument polityki zagranicznej państwa jest nośnikiem rzeczywistych treści przekazywanych za pośrednictwem jego sformalizowanego języka i rytuału. Fakt, że w tych okolicznościach potrafi on być hermetyczny i powszechnie niezrozumiały, nie ma znaczenia - na tej samej zasadzie co język prawniczy, techniczna terminologia programistów komputerowych czy lekarskie słownictwo zawodowe. Zdarza się, że uprzejme i wyszukane formy wyrażają stanowisko skrajnie przeciwne lub wrogie. Protokół może być wykorzystywany do politycznej manifestacji. Dwór otomański przez cały wiek XIX - manifestując wrogość turecko-rosyjską - pozostawiał wolne miejsce oczekujące na posła polskiego. Gdy wyczytywano go na uroczystościach dworskich, odpowiedź szambelana brzmiała nieodmiennie: - Empeche! Nie mógł przybyć. Posługując się językiem protokołu, można nawet - gdy taka jest wola stosującego go państwa - posuwać się do starannie przygotowanej i świadomej zniewagi dyplomatycznej by zasygnalizować poważny kryzys w stosunkach z innym państwem: Strona 1 z 61
tradycyjnie często posługiwała się nim dyplomacja francuska - od Napoleona obrażającego ambasadorów państw, którym zamierzał wydać wojnę, po generała de Gaulle'a, który celował w sztuce odmowy uściśnięcia dłoni rozmówcy na jesieni 2003 roku publiczna manifestacja niechęci prezydenta Busha do spotkania z kanclerzem Schroederem, wzmocniona nieoczekiwanym przyjęciem przez niego w Białym Domu drugorzędnego polityka niemieckiej opozycji, co prasa niemiecka uznała za przejaw "wojny dyplomatycznej"; Takie intencjonalne działanie nie jest gafą, nie ma cech osobistych i nigdy nie wynika z nieumiejętności panowania nad własnymi emocjami; jest precyzyjnym przesłaniem wysłanym językiem protokołu dyplomatycznego. Zdecydowanie częściej protokół służy celom pozytywnym. Raczej amortyzuje różnice, niż je pogłębia, i skłania do szybkiego rozwiązywania napotykanych - w przebiegu spotkań lub wizyt osobistości obcych - nowych i nieznanych problemów, często wynikających z różnic kulturowych, co wymaga szczególnej uprzejmości połączonej ze zdrowym rozsądkiem. Protokół dyplomatyczny ułatwia jednocześnie wyrażenie szacunku państwom (precedencja, ceremoniał) i - najogólniej mówiąc - harmonijne ułożenie stosunków między ich przedstawicielami (etykieta, dobre maniery). We współczesnym znaczeniu termin protokół oznacza kodeks uprzejmości, który łączy dyplomatyczne formy, ceremonię i etykietę. Należy zawsze mieć na uwadze, że pojęcia protokołu, ceremoniału i etykiety nie są równoznaczne, choć w wielu przypadkach mogą się na siebie nakładać: - Protokół reguluje stosunki między państwami i ich przedstawicielami, - Ceremoniał służy organizacji uroczystości oficjalnych, szczególnie państwowych, - Etykieta zaś jest przestrzeganiem sposobu zachowania i ubioru w sytuacjach publicznych. Te reguły i zwyczaje zmieniają się stosownie do demokratyzacji i rozwoju tendencji uproszczenia zasad współżycia. Chociaż zachowania ceremonialne powinny najlepiej oddać głębię szacunku, protokół dyplomatyczny ewoluuje wraz z rozwojem świata, rezygnuje z form anachronicznych i łatwo dostosowuje się do potrzeb czasów (nowe środki transportu, znaczenie oprawy prasowej, wymogi bezpieczeństwa). Strona 2 z 61
Historia protokołu dyplomatycznego Początki obecnego porządku protokolarnego wiążą się z dworami monarszymi średniowiecznej Europy. Poselstwa podróżowały do monarchów, by w imieniu swych władców zawierać sojusze, prosić o pokój lub proponować małżeństwa dynastyczne. Sposób, w jaki były przyjmowane przez władcę, wynikał ze zwyczajów dworskich; w zasadzie nie czyniono różnicy między obcymi posłami i dostojnikami własnego państwa. W starożytności oczywiście też istniały elementy tego, co dziś nazwiemy protokołem dyplomatycznym: w Grecji posłami byli kapłani albo wybitni obywatele (filozofowie, politycy) jako symbol swojej funkcji nosili gałązkę oliwną zwieńczoną dwoma wężami, posiadali listy uwierzytelniające w postaci złączonych glinianych tabliczek ( diploma ), a także instrukcje postępowania. Znieważenie posła znieważało władcę, który posła wysłał; w Rzymie początkowo dyplomacją zajmowali się kapłani - specjalne kolegium Fecjałów, składające się z 20 członków, któremu przewodniczył urzędnik pater patratus. W okresie republiki kapłanów zastąpili świeccy dyplomaci, zwani legati, symbolem ich funkcji był złoty pierścień, który uprawniał do bezpłatnych podróży i diet. Posłami przybywającymi do Rzymu opiekował się magister officiorum, - mistrz ceremonii. Posłowie - w zależności od zamiarów wobec państwa wysyłającego albo byli traktowani z honorami, albo trzymani o chlebie i wodzie. Pierwszy zapis, który można uznać za wyróżnienie obcych posłów pośród innych osobistości przyjmowanych na dworze, sporządził cesarz bizantyński Konstantyn VII Porfirogeneta (905-959). Jego rozprawa O ceremoniach dworu bizantyńskiego (953) ukazuje, jak przepych dworu cesarskiego - audiencji, bankietów i darów - ma ostatecznie przekonać obcych posłów o niezwyciężonej potędze państwa bizantyńskiego. Ceremoniał dworski był w ujęciu Konstantyna narzędziem polityki zagranicznej, co jest do dziś aktualne dla protokołu. Ten ceremoniał, wbrew pozorom, nie jest li tylko pustą zabawą. Miał głębszy cel. Rytuał miał umacniać ideał taksis: niezmiennego, harmonijnego i hierarchicznego porządku rzeczy. Księga ceremonii w 153 rozdziałach określa wszystko: od sposobu zwracania się do innych po przepisową długość włosów na głowie basileusa. Strona 3 z 61
Zanim jednak wykształcił się współczesny protokół europejski, który stał się wzorem dla dyplomacji na całym świecie, dwory europejskie musiały się zmierzyć z własną obyczajowością kiedy pod koniec XI wieku bizantyjska księżniczka przyjechała do Wenecji na swój ślub z dożą, okazało się, ze je złotym widelcem. Biskup skarcił ją za niespołeczne zachowanie Powstawało szereg dzieł z zakresu savoir-vivre u, niektóre przeznaczone dla szlachty, niektóre dla kleryków, najsławniejszy obok cytowanego Hofzucht był traktat Erazma z Rotterdamu De civilitate morum puerillum z 1530 roku (130 wydań), oraz Il Cortegiano Baldassara Castiglione (1528), jego polska parafraza stworzona przez Łukasza Górnickiego ( Dworzanin ) cieszyła się międzynarodową sławą i stała się podstawą cywilizowania dworu rosyjskiego za Piotra I. Każde państwo ustalało własny ceremoniał dworski i wyznaczało urzędników odpowiedzialnych za jego realizację. We Francji był to początkowo wielki szambelan (grand chambellan), ale gdy urząd ten stał się wyłącznie godnością tytularną, utworzono w tym celu funkcję Grand maitre des ceremonies. Na dworze brytyjskim był nim - i pozostaje do dzisiaj - lord szambelan (The Lord Chamberlain); w zwyczaju polskim obowiązki te pełnił sam marszałek wielki koronny, mając do pomocy - jako zastępcę - marszałka nadwornego. Kongres wiedeński i powstanie protokołu dyplomatycznego Protokół dyplomatyczny ukształtował się głównie pod wpływem tradycji francuskiej, która najwcześniej wydzieliła go z ceremoniału dworskiego i uczyniła instrumentem polityki zagranicznej. Nie dziwi to, gdy przypomnieć, że klasyczny podręcznik dyplomacji Harolda Nicholsona określa całą organizację nowożytnej służby zagranicznej mianem "systemu francuskiego". Rozwój polityki zagranicznej wymagał uregulowań międzynarodowych. Zasadniczą rolę w tym zakresie odegrał kongres wiedeński, który w 1815 roku - po wojnach napoleońskich - nakreślił nowy porządek polityczny w Europie oparty na pojęciu równości suwerennych państw oraz stworzył podstawy nowego systemu międzynarodowego opartego na wspólnym wypracowywaniu decyzji w drodze stałych rokowań dyplomatycznych (system kongresowy). Aneks XVII do Aktu końcowego kongresu wprowadził: 1. ujednolicenie rang dyplomatycznych, aby umożliwić jasne wyznaczenie starszeństwa pośród dyplomatów i zrównanie ich w przywilejach, Strona 4 z 61
2. ujednolicenie sposobu ich przyjmowania zrywające z praktyką różnicowania w zależności od siły więzów dynastycznych oraz 3. ujednolicenie zasad opracowywania i podpisywania umów. Ta praktyka, spisana w formie protokołu uzgodnień, dała nazwę odrębnej gałęzi wiedzy, którą określamy mianem protokołu dyplomatycznego. Wszystkie przyjęte przy tej okazji ustalenia stworzyły podstawy międzynarodowego porządku w zakresie stosunków dyplomatycznych i w niezmienionej formie zostały potwierdzone przez Konwencję wiedeńską z 1961 roku. Kongres ustalił również, że ponieważ ambasador reprezentuje osobę i godność władcy, należą mu się monarsze formy etykietalne, takie jak: oraz prawo do tytułu ekscelencji (ale nie w rozmowie z panującym, przy którym jest uwierzytelniony), prawo do baldachimu w sali audiencjalnej, prawo nakrycia głowy w obecności monarchy (ale tylko wtedy, gdy ten uprzednio nakryje głowę), prawo do jazdy powozem zaprzężonym w sześć koni, prawo do odbierania honorów wojskowych, prawo pierwszeństwa w przyjmowaniu wizyt posłów i ministrów; przysługujące żonie ambasadora prawo taboretu, czyli zajęcia miejsca siedzącego obok królowej, gdy ta usiądzie. Całość tych zasad przyjęła nazwę protokołu dyplomatycznego, gdyż ustalała i skodyfikowała obowiązkowe formy zachowań i etykiety stosowanej wobec przedstawicieli państw obcych. Zapis etykiety i zwyczajów obowiązujących przedstawicieli dyplomatycznych odegrał ważną rolę w rozwoju oficjalnych stosunków międzypaństwowych ery nowoczesnej. Należy jednak pamiętać, że ograniczył się on do europejskiego kręgu cywilizacyjnego i tylko z niego czerpał swe wzorce zachowań. Pierwsze próby nawiązywania kontaktów dyplomatycznych z przedstawicielami innych kultur wykazały, że złudne byłoby posługiwanie się w nich europejskim protokołem dyplomatycznym. Strona 5 z 61
Zachodni posłowie wysyłani na chiński dwór cesarski byli tam traktowani jako przedstawiciele wasala, który składa hołd Synowi Niebios, a przynoszone przez nich dary były uznawane za należną daninę. jeden z pierwszych rosyjskich posłów, Mikołaj Spafarij, był w 1676 roku w Pekinie upokarzający ceremoniał dziewięciokrotnego bicia czołem w ziemię przed cesarzem, mający oznaczać, że jego władca uważa się za poddanego imperium chińskiego. wysłane przez króla Jerzego III poselstwo lorda McCartneya, który w 1793 roku przywiózł wśród darów cuda brytyjskiego przemysłu - armaty, teleskopy, karetę, balon i porcelanę Wegdwooda - poniosło absolutne fiasko. Dary zostały przyjęte ze wzgardą, a cesarz Quianlong skierował króla list, w którym odrzucał propozycję nawiązania stosunków dyplomatycznych, stwierdzając, że obecność posła brytyjskiego w Pekinie byłaby sprzeczna z wielowiekową etykietą i mogłaby zaburzyć harmonię Niebiańskiego Imperium. Gdy mocarstwa zachodnie zmusiły wreszcie w 1859 roku słabnące Chiny do przyjęcia obcych poselstw, ambasador brytyjski musiał i tak przez półtora roku negocjować z urzędnikami ministerstwa etykiety szczegóły swej pierwszej audiencji u cesarza, tak by móc ją odbyć, stojąc przed tronem cesarskim, a nie klęcząc przed nim. Natomiast swoje własne poselstwa Chiny zaczęły ustanawiać na Zachodzie dopiero od 1875 roku. Dziś różnorodność kulturowa stała się już uznanym czynnikiem kształtującym stosunki między państwami i zachowania ich przedstawicieli dyplomatycznych: - tradycyjne stroje z państw arabskich - namaskar ambasadora Indii Organizacja protokołu dyplomatycznego System organizacyjny protokołu bywa odmienny w różnych państwach. Najczęściej stosowane jest rozwiązanie (przyjęte także w Polsce i we Francji), że Protokół Dyplomatyczny jako jednostka organizacyjna działa w ramach Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Polski protokół dyplomatyczny ma historię krótszą niż w wielu innych państwach europejskich. Rzeczpospolita Obojga Narodów, choć prowadziła aktywną politykę zagraniczną, nie utrzymywała stałych ambasad, na co nie wyrażał zgody Sejm Strona 6 z 61
przez cały wiek XIX, zasadniczy dla kształtowania się sztuki protokołu, Polska była pozbawiona niepodległości, a zatem i takich instytucji państwa, jak służba dyplomatyczna. Polski protokół zaczął się zatem tworzyć dopiero wraz z odbudową państwa po I wojnie światowej. Jego główni współtwórcy, hrabia Stefan Przeżdziecki i Karol Bertoni, do czasu odzyskania niepodległości byli zawodowymi dyplomatami: pierwszy z nich w służbie Rosji, drugi - Austro-Węgier. Stworzony przez nich zespół przepisów protokolarnych łączył zwyczaje panujące na najbardziej wyrafinowanych dworach Europy, petersburskim i wiedeńskim, które wzbogacał o elementy polskiej tradycji narodowej. Ich praca szła jednak również w kierunku zmodernizowania ceremoniału, jego częściowego uproszczenia i dostosowania do potrzeb nowoczesności. W ten sposób polski protokół dyplomatyczny przejął, przechował, ale i rozwinął najbardziej złożoną sztukę ceremoniału i etykiety obu dworów cesarskich, które w tym samym czasie zniknęły bezpowrotnie. Polska szkoła protokołu - na równi z ceremoniałem monarszym włoskiego pałacu królewskiego, Kwirynału - stała się w okresie międzywojennym europejskim punktem odniesienia. Ambasador francuski w Warszawie Jules Laroche określał wprawdzie nasz protokół mianem sztywnego i pompatycznego, ale jego następca, Leon Noel, przyznawał w swych pamiętnikach, że francuskie Quai d'orsay chętnie wysyłało do Warszawy młodych dyplomatów, by tu uczyli się rzemiosła protokolarnego. W okresie powojennym znacznie ograniczono funkcje protokołu dyplomatycznego, głównie z przyczyn ideologiczno-politycznych. Już w 1945 roku na polecenie ministra Rzymowskiego został opracowany przez ówczesnego szefa Protokołu Dyplomatycznego Adama Gubrynowicza nowy ceremoniał, czyli zapis zwyczajów protokolarnych obowiązujących w Polsce. W zasadzie był to ceremoniał II Rzeczypospolitej, w niewielkim stopniu zmodernizowany i pozbawiony pewnych oznak zewnętrznych, takich jak, przykładowo, frak mundurowy dla polskiej służby dyplomatycznej. Zapis ten stanowi do dzisiaj podstawę polskiego protokołu dyplomatycznego. Protokół Dyplomatyczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych pełni w Rzeczypospolitej Polskiej rolę protokołu państwowego, który ustala lub potwierdza ogólne zasady protokołu do stosowania przez administrację państwową i samorządową w stosunkach z partnerami zagranicznymi oraz z miejscowym korpusem dyplomatycznym i konsularnym. Strona 7 z 61
Na czele Protokołu Dyplomatycznego stoi dyrektor, który jest wyznaczany spośród najbardziej doświadczonych członków służby zagranicznej noszących rangę ambasadora tytularnego. Dyrektor PD lub jego zastępca towarzyszy prezydentowi Rzeczypospolitej oraz prezesowi Rady Ministrów w ich podróżach zagranicznych oraz ich gościom podczas wizyt w Polsce. Przedstawia również głowie państwa nowych ambasadorów podczas ceremonii składania listów uwierzytelniających w Pałacu Prezydenckim oraz podczas spotkań prezydenta z korpusem dyplomatycznym. Polski Protokół Dyplomatyczny składa się z następujących komórek organizacyjnych, którymi są, zależnie od wielkości, wydziały lub zespoły: 1. Prezydialny - przygotowuje korespondencję dyplomatyczną prowadzoną przez prezydenta Rzeczypospolitej, prezesa Rady Ministrów i ministra spraw zagranicznych, w tym posłania i depesze gratulacyjne, listy uwierzytelniające, odwołujące, wprowadzające, komisyjne i exequatur oraz pełnomocnictwa. Występuje o agrement dla dyplomatów polskich i uzyskuje je dla kandydatów obcych. Przygotowuje wnioski o odznaczenia obywateli obcych i o zgodę na ich przyjęcie oraz uzyskuje zgodę na przyjęcie odznaczeń obcych przez obywateli polskich. 2. Protokolarny - dba o przestrzeganie etykiety i precedencji. podczas uroczystości państwowych z udziałem korpusu dyplomatycznego. Wystosowuje zaproszenia, ustala plan stołów i rozsadzenie gości na przyjęciach oficjalnych wydawanych na cześć osobistości obcych. Przygotowuje ceremonie składania listów uwierzytelniających, organizuje spotkania i wyjazdy członków korpusu dyplomatycznego poza Warszawę. 3. Przywilejów i Immunitetów - odpowiada za wypełnianie przez władze polskie zobowiązań konwencji wiedeńskiej w zakresie przywilejów i immunitetów członków misji dyplomatycznych oraz ocenia ich stosowanie przez dyplomatów obcych. Przyznaje zwolnienia dyplomatyczne z opłat podatkowych. Publikuje listę korpusu dyplomatycznego, imienny spis pracowników ambasad akredytowanych w Warszawie. Wystawia legitymacje dyplomatyczne. Zezwala placówkom polskim na wydanie wiz dyplomatycznych i służbowych oraz uzyskuje wizy dla posiadaczy polskich paszportów dyplomatycznych. 4. Nieruchomości - zajmuje się statusem własności budynków stanowiących siedziby misji dyplomatycznych lub rezydencje ich szefów oraz wynikającymi stąd problemami prawnymi i finansowymi, w tym stosowaniem wzajemności. Służy pomocą misjom dyplomatycznym przy zakupie nieruchomości w Warszawie na ich siedziby. Strona 8 z 61
5. Wizyt oficjalnych - zajmuje się organizacją i ceremoniałem wizyt oficjalnych obcych głów państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych w Polsce oraz wizyt osobistości polskich za granicą. Przygotowuje program, dba o jego koordynację i uczestniczy w realizacji wizyty. Zapewnia oprawę protokolarną imprez wielostronnych i innych wydarzeń o charakterze międzynarodowym organizowanych w Polsce. Dla porównania: Wielka Brytania W Wielkiej Brytanii większość obowiązków ceremonialnych, które w innych państwach przejął Protokół Dyplomatyczny, pozostaje domeną urzędów dworskich. Są one zorganizowane w Zarząd Dworu Królewskiego (The Royal Household) nadzorowany przez lorda szambelana (The Lord Chamberlain). Funkcje związane bezpośrednio z protokołem dyplomatycznym pełnią dwa z nich: Urząd Lorda Szambelana (The Lord Chamberlain's Office) i Departament Mistrza Dworu (The Master of the Household's Department). Urząd Lorda Szambelana organizuje wielkie uroczystości państwowe: wizyty państwowe składane w Zjednoczonym Królestwie (State visits), otwarcia sesji parlamentu (State opening of Parliament), odznaczenia najwyż5zymi orderami (investitures), królewskie zaślubiny i pogrzeby. Departament Mistrza Dworu odpowiada za królewskie przyjęcia i kuchnię (lista zaproszonych gości, ich rozsadzanie przy stole, menu itp.). Marszałek korpusu dyplomatycznego (Marshall of the Diplomatic Corps) organizujący kontakty monarchy z szefami misji dyplomatycznych akredytowanych w Londynie. Jest to funkcja bliska szefowi protokołu dyplomatycznego w innych państwach. Protokół Dyplomatyczny brytyjskiego MSZ (Protocol Division) zajmuje się kontaktami z placówkami dyplomatycznymi w Zjednoczonym Królestwie - zapewnieniem im bezpieczeństwa, prowadzeniem listy korpusu dyplomatycznego, przestrzeganiem immunitetów i przywilejów, pośrednictwem w organizacji spotkań. Przygotowuje uroczystości oficjalne, pełni funkcje doradcze w zakresie protokolarnym i precedencji oraz prowadzi politykę odznaczeń dla cudzoziemców. Poprzez Royal Household Secretariat uczestniczy w koordynacji spraw związanych z wizytami monarszymi pomiędzy dworem i MSZ. Strona 9 z 61
Stany Zjednoczone W Stanach Zjednoczonych Biuro Protokołu Dyplomatycznego (Office of Protocol) zostało powołane w Departamencie Stanu w 1928 roku. Jego szef, który od 1946 roku nosi oficjalny tytuł szefa protokołu Białego Domu (Chief of Protocol for the White House), 1. pełni obowiązki wobec prezydenta i wiceprezydenta USA oraz sekretarza stanu w zakresie protokołu krajowego i międzynarodowego, 2. koordynuje działania wszystkich agend rządu, a także odpowiada za przygotowanie i przebieg wizyt obcych osobistości. Rola szefa protokołu Białego Domu jest tym istotniejsza, że w tradycji amerykańskiej prezydent USA i First Lady są wzorem do naśladowania w zakresie etykiety. Jako pierwsza para Ameryki są oni bowiem makers of manners, tymi, którzy stanowią wzór właściwych manier i którzy mają prawo wprowadzać do nich zmiany. Szef protokołu zarządza też Blair House, czyli oficjalną rezydencją gości prezydenta Stanów Zjednoczonych. Zaprzysięga także nowych członków służby zagranicznej (Foreign Service) oraz wyższych urzędników Departamentu Stanu, którzy nie są jej członkami. Watykan Własną służbę protokolarną ma także Watykan, uznawany międzynarodowo jako Stolica Apostolska (Santa Sede, odpowiednik ang. Holy See, franc. Saint-Siege) i utrzymujący stosunki dyplomatyczne ze 172 państwami. Tworzy ją Prefektura Domu Papieskiego (Prefettura delia Casa Pontificia) kierowana przez prefekta, który towarzyszy Ojcu Świętemu we wszystkich obowiązkach publicznych. Prefektura odpowiada za organizację wizyt szefów państw, rządów lub ministrów w Watykanie i odbywanych w ich trakcie uroczystych audiencji (audienze solenne), uroczystości składania papieżowi listów uwierzytelniających przez ambasadorów i innych jego spotkań z korpusem dyplomatycznym, za organizację wszystkich audiencji papieskich - prywatnych, specjalnych i generalnych (audienze private, speciali e generali), oraz wszystkich ceremonii papieskich poza ich stroną liturgiczną. Służbę tę - zreformowaną przez Pawła VI - tworzą : 1. Duchowni - Prałaci Antykamery (prelati di Anticamera) i Służący w Antykamerze (addetti di Anticamera) Strona 10 z 61
2. Świeccy - asysta Tronu (assistenti al Soglio) i szlachcice Jego Świątobliwości (gentiluomini di Sua Santita). Prefektura wyznacza też precedencję w kolegium kardynalskim, kaplicy papieskiej i prałaturze oraz w korpusie dyplomatycznym. Przełożony służby odpowiedzialnej za liturgię papieską w Watykanie nosił przez wieki tytuł mistrza ceremonii (wł. maestro delie ceremonie), zmieniony dopiero w 1988 roku na Mistrz Papieskich Ceremonii Liturgicznych - Maestro delie celebrazioni Iiturgiche dei sommo pontefice. Nie zajmuje się on jednak organizacją przyjęć, wizyt i audiencji papieskich - co pozostaje w gestii służby protokolarnej zapewnionej przez Prefekturę Domu Papieskiego - lecz wyłącznie sakramentami sprawowanymi przez papieża. CEREMONIAŁ SYMBOLE PAŃSTWOWE Symbolami państwa oznaczającymi jego suwerenność są: 1. Godło czyli herb państwa, 2. Barwy czyli flaga państwowa, 3. Hymn narodowy Zazwyczaj określa je konstytucja lub ustawy, które ustalają zasady ich używania i ustanawiają dla nich szczególną ochronę prawną. W Polsce: Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 - art. 28 Ustawa o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych z 31 stycznia 1980 (zmieniona w 2005) Strona 11 z 61
Używanie symboli państwowych: - wewnątrz kraju powinno służyć oddawaniu im czci, - w stosunkach międzynarodowych - gwarantować widoczną obecność państwa we wspólnocie suwerennie równych państw oraz wzmacniać poczucie więzi i tożsamości narodowej jego obywateli. Symbole państwowe korzystają ze starszeństwa, czyli pierwszeństwa przed wszystkimi innymi symbolami regionów, miast, organizacji czy wspólnot. Podobnie stosuje się zasadę starszeństwa w odniesieniu do symboli suwerennych państw - na terenie kraju oddaje się pierwszeństwo znakom własnego państwa, a przy współwystępowaniu wielu symboli państw o kolejności rozstrzyga system precedencji określanej przez protokół dyplomatyczny (analogiczny do procedencji przedstawicieli dyplomatycznych). GODŁO Godłem Rzeczypospolitej jest od tysiąca lat wizerunek orła białego w złotej koronie umieszczony na czerwonej tarczy (wedle opisu stosowanego w heraldyce: orzeł srebrny w złotej koronie na tynkturze) nazwa godła: ORZEŁ BIAŁY Barwy składowe godła tworzą zgodnie z zasadami heraldyki barwy Rzeczypospolitej, czyli biel i czerwień symbolizujące odpowiednio niewinność i majestat. Te barwy narodowe tworzą z kolei flagę. która w przypadku barw Polski powstaje przez ich poziome ułożenie. Orzeł jako godło państwa jest bardzo popularny obecnie znaleźć go można poza Polską w godłach 17 państw, m.in. Albanii, Austrii, Czech (tylko tzw. Wielki Herb, w małym sam lew), Egiptu (orzeł Saladyna), Iraku, Jordanii, Meksyku, Mołdawii, Liechtensteinu, Niemiec (którzy nazywają go "Bundesadlerem", czyli orłem federalnym/związkowym), Rosji, Rumunii, Stanów Zjednoczonych, Serbii, Czarnogóry, Syrii oraz Libii (choć ich "drapieżnik herbowy" czasem nazywany jest jastrzębiem bądź sokołem). Popularniejszy jest tylko lew w godłach 22 państw. Polskie godło jest stosunkowo proste, a jego symbolika nie wymaga szczególnie skomplikowanych wyjaśnień, dla porównania, niekiedy tradycja państwowa nakazuje oficjalne tłumaczenie symboli zawartych w godle. I tak: Strona 12 z 61
W godle Hiszpanii: na tarczy znajdują się godła królestw, które w czasach średniowiecznych zjednoczyły się w walce wyzwoleńczej przeciwko Maurom (tzw. Rekonkwista). Były to: Kastylia (zamek), León (lew), Aragonia (słupy), Nawarra (łańcuch). U dołu tarcz herbowych - kwiat granatu, symbol Grenady, która była ostatnią twierdzą Maurów, zdobytą przez Hiszpanów w roku 1492. Napis Plus ultra (łac. wciąż dalej) to aluzja do odkrycia Nowego Świata przez Kolumba. Dwie kolumny obok tarcz herbowych to Słupy Heraklesa, znajdujące się po obu stronach Cieśniny Gibraltarskiej, które symbolizują siłę Hiszpanii. Owalna tarcza w środku godła zawiera herb hiszpańskiej panującej dynastii z rodu Bourbon-Anjou, korona zaś symbolizuje monarchię jaką jest Hiszpania. Godło Wielkiej Brytanii - w tarczy herbowej czterodzielnej w krzyż, w polach pierwszym i czwartym, czerwonych, po trzy lwy biegnące złote (herb Anglii), w polu drugim złotym z czerwoną podwójną bordiurą ozdobioną liliami, lew czerwony wspięty, język i pazury błękitne (herb Szkocji), w polu trzecim błękitnym złota harfa (herb Irlandii). Tarczę otacza pas z napisem Honi soit qui mal y pense (fr. niech się wstydzi ten kto widzi w tym coś złego) - emblemat Orderu Podwiązki. W klejnocie nad koroną królewską, złoty lew ukoronowany, labry złote, podbite gronostajem. Tarczę podtrzymuje złoty lew Anglii i srebrny jednorożec Szkocji. Poniżej motto: Dieu et mon droit (fr. 'Bóg i moje prawo'). Dodawane do herbu rośliny symbolizują Wielką Brytanię: Anglię - róża, Szkocję - oset, Irlandię Północną - koniczyna. Godło Wielkiej Brytanii używane w Szkocji wariacja godła angielskiego, różnice: na tarczy herbowej w polu pierwszym i czwartym lew szkocki, w polu drugim lwy złote angielskie, tarcza otoczona bordiurą z ostu. Jednorożec zajmuje pozycję starszą (po lewej stronie), w klejnocie lew szkocki. Nad klejnotem zawołanie IN DEFENS wersja skrócona In my defens God me defend ( Strzeżonego Pan Bóg strzeże ), u dołu emblemat Orderu Ostu Nemo me impune lacessit ( Poniesie karę, kto mnie zrani ). Godłem Indii jest kapitel tzw. kolumny Aśoki z Sarnath. Przypomina kształtem kwiat lotosu; składa się z czterech lwów symbolizujących cztery szlachetne prawdy buddyzmu. Figury lwów stoją tyłem do siebie na graficznym przedstawieniu Koła Dharmy. Poniżej zauważyć można postacie słonia (po stronie wschodniej), lwa (północnej), galopującego konia (południowej) i byka (zachodniej). Figury porozdzielane są owalnymi kształtami czakrów; jeden z nich znajduje się na obecnej fladze Indii. Pod spodem znajduje się napis Satyameva Jayate -,,Prawda zawsze zwycięża Godło Stanów Zjednoczonych jako takie oficjalnie nie istnieje, natomiast nieoficjalnie funkcję tę pełni awers Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych Strona 13 z 61
(np. na paszportach, na banknotach umieszczany jest zazwyczaj i awers, i rewers Pieczęci). W godle przedstawiony jest bielik amerykański z rozpostartymi skrzydłami. Lewym (heraldycznie) szponem trzyma 13 (jak Trzynaście Kolonii) strzał, prawym zaś gałązkę oliwną, co symbolizować ma odpowiednio wojnę i pokój. Głowa orła zwrócona jest w kierunku gałązki, co ma symbolizować nadrzędność pokoju. Dziobem chwyta motto "E Pluribus Unum" ("Z wielości, jedność"); nad głową znajduje się nimb z 13 gwiazdami umieszczonymi na niebieskim tle. Tarcza, którą orzeł trzyma na piersi odróżnia się od flagi amerykańskiej tym, że nie ma gwiazd na niebieskim polu, zaś pasy zewnętrzne są koloru białego, nie czerwonego. Herb Chile zaprojektowany został w 1834 roku przez angielskiego artystę Charlesa Wooda Taylora. Tarcza herbowa podzielona jest na dwie części - górną niebieską i dolną czerwoną, które oddają piękno kraju i charakter jego mieszkańców, a także dwa dawne dystrykty kolonialne, Chile i Arauco. Na środku znajduje się biała pięcioramienna gwiazda, symbol plemienia Mapuchów, którzy zostali podbici przez hiszpańskie oddziały Pedro de Valdivii, i która także symbolizuje położenie Chile jako najbardziej na południe wysuniętego państwa na Ziemi. Tarcza podtrzymywana jest przez kondora - najbardziej znaczącego ptaka Andów i huemala - najrzadszego ssaka w Chile. Na głowach obu zwierząt znajdują się korony ozdobione kotwicami symbol morskiej potęgi Chile. Herb zwieńczony jest w klejnocie trzema piórami - białym, niebieskim i czerwonym, które nosili pierwsi prezydenci republiki na swoich kapeluszach. Na dole umieszczono wstęgę z mottem narodowym: Por la Razón o la Fuerza (hiszp. Rozumem albo siłą). Herb Australii został nadany w 1912 roku przez króla Jerzego V. Sześciopolową tarczę z herbami stanów (złoty lew i krzyż Św. Jerzego Nowa Południowa Walia, Krzyż południa i korona Victoria, krzyż maltański Queensland, dzierzba piskliwa Australia Południowa, czarny łabędź Australia Zachodnia, czerwony lew Tasmania), otoczoną bordiurą gronostajową podtrzymują kangur i emu. Nad nią, na niebiesko-złotym zwoju, umieszczona jest siedmioramienna złota gwiazda Commonwealthu. Za tarczą i zwierzętami umieszczone są kwitnące gałęzie australijskiej akacji. Pod tarczą wstęga z napisem nazwy państwa. [W niektórych restauracjach w Sydney podawane jest danie nazywane Coat of Arms ( Herb ) zazwyczaj są to dwa kawałki mięsa: kangurze po lewej stronie talerza, emu po prawej stronie i sałatka lub warzywa pośrodku] Godło Seszeli przedstawia tarczę, na której widoczny jest żółw na trawie. Za żółwiem znajduje się palma kokosowa - lodoicja seszelska. W tle widoczne jest niebieskie morze z wyspą oraz statkiem. Nad tarczą srebrny hełm, zawój i klejnot Strona 14 z 61
- mewa. Otaczają ją dwa mieczniki. Pod hełmem widoczny jest pas z mottem Seszeli: Finis Coronat Opus, (łac. Koniec wieńczy dzieło). Kenijskie Godło przedstawia dwa lwy trzymające masajskie włócznie i tarczę z kogutem trzymającym topór. Tarcza oraz lwy stoją na zarysie góry Kenia i umieszczonym na nim motto: Harambee ( Pracujmy razem ) BARWY Flagą nazywamy chorągiew państwową, która symbolizuje suwerenność, ma oficjalny charakter i dlatego może być używana tylko w określonych sytuacjach. Barwy zazwyczaj mają przypisane szczególne znaczenie: W Polsce biały i czerwony symbolizują o czym już mówiliśmy - odpowiednio niewinność i majestat. W Hiszpanii - czerwony - krew torreadora, a żółty - piasek areny. Union Flag - flaga brytyjska łączy czerwony krzyż Św. Jerzego na białym polu symbolizujący Anglię, biały krzyż Św. Andrzeja na polu błękitnym symbolizujący Szkocję oraz ukośny czerwony krzyż na białym polu, nazwany krzyżem Św. Patryka, symbolizujący Irlandię. Na fladze Ukrainy kolor błękitny, nawiązujący do barwy nieba, interpretowano jako symbol pokoju, a żółty, kolor zboża, jako symbol bogactwa ziemi. Tricolore flaga francuska - Kolor biały nawiązuje do wcześniejszej białej flagi królewskiej, a kolory czerwony i niebieski to tradycyjne kolory Paryża. W Meksyku kolor zielony symbolizuje nadzieję, biały - czystość i jedność, czerwony - poległych bohaterów narodowych. Stany Zjednoczone: Stars and Stripes - biel oznacza Czystość i Niewinność; czerwień - Niezłomność i Męstwo; błękit - Czujność, Wytrwałość i Sprawiedliwość. Na fladze indyjskiej, zwanej Tirangą - szafranowy (pomarańczowy) symbolizuje odwagę i poświęcenie, biały - Pokój i prawdę, zaś zielony - wiarę i nadzieję. Od flagi odróżnia się: Sztandar - chorągiew będąca znakiem jednostki wojskowej. W najnowszej praktyce polskiej sztandarem posługują się też wyraźnie wyodrębnione grupy ludzkie, tworzone Strona 15 z 61
na mocy przyjętych dobrowolnie, lub narzuconych aktów prawnych. Sztandarami mogą posługiwać się miasta, partie polityczne, jednostki wojskowe, szkoły, parafie. Banderę - flaga państwowa wywieszana na okrętach oraz statkach handlowych i pasażerskich. Proporzec nazwa szczególnych chorągwi: chorągiew osobista Prezydenta RP, chorągiew marynarki wojennej umieszczona na dziobie okrętu. Także znak oddziałów wojskowych, mający mniejszy rozmiar i niższą rangę od sztandaru. Używane również w harcerstwie. Często wyróżnia się szczególne typy flag symbolizujących suwerenność: 1. flagi narodowe 2. flagi państwowe 3. flagi urzędowe 4. flagi osobiste lub proporce głowy państwa. Zazwyczaj powtarzają one barwy narodowe, a różnią się dodatkowymi elementami zapożyczonymi z herbu państwa lub monogramu głowy państwa. W Polsce istnieją tylko dwie odmiany flagi: 1. w barwach narodowych - zwana flagą państwową (będąca odpowiednikiem flagi narodowej); 2. flaga państwowa z godłem RP (odpowiadająca fladze urzędowej). Flagę państwową podnosi się zawsze na budynkach lub przed budynkami będącymi siedzibą władz państwowych w celu ich oznaczenia oraz z okazji wydarzeń, które wymagają podkreślenia ich szczególnej doniosłości: z okazji świąt państwowych i lokalnych wyborów, żałoby narodowej, w trakcie wizyt zagranicznych, podczas oficjalnej wizyty, którą składają poza stolicą prezydent Rzeczypospolitej, marszałkowie Sejmu i Senatu, prezes Rady Ministrów, wojewoda lub ambasador akredytowany w Polsce. Flagę państwową jako banderę podnoszą statki żeglugi śródlądowej. Strona 16 z 61
Do niedawna w Polsce przepisy regulujące podnoszenie flagi były nadzwyczaj restrykcyjne i konserwatywne, odziedziczone jeszcze po czasach komunistycznych tylko organy państwowe i jednostki publiczne, osoby prywatne tylko wtedy, gdy obowiązek ustawowy, np. święto państwowe. Nowy art. 5 ustawy wprowadzony w 2004 roku pozwala obecnie używać jej każdemu dla podkreślenia znaczenia uroczystości, w szczególności święta państwowego. Jednocześnie flaga i symbole państwowe objęte są ochroną prawną. Dzień 2 maja został ustanowiony w 2005 roku Dniem Flagi Rzeczpospolitej Polskiej. Żadna nowina: w USA to 14 lipca (od 1916 roku), w Kanadzie 15 lutego (od 1965) Flaga państwowa z godłem RP to flaga urzędowa. Podnoszą ją: 1. przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne oraz inne oficjalne przedstawicielstwa i misje za granicą na budynkach lub przed budynkami ich siedzib urzędowych, a także kierownicy tych przedstawicielstw, urzędów i misji na swych rezydencjach i środkach komunikacji w wypadkach przewidzianych w prawie i zwyczajach międzynarodowych; 2. cywilne lotniska i lądowiska; 3. cywilne samoloty komunikacyjne podczas lotów za granicą; 4. kapitanaty (bosmanaty) portów na budynkach lub przed budynkami stanowiącymi ich siedziby urzędowe. Flaga osobista przysługuje głowie państwa, symbolizując jej osobistą pozycję najwyższego przedstawiciela państwa. Jest podnoszona na rezydencji wyłącznie w czasie, gdy przebywa w niej głowa państwa; może też towarzyszyć jej w podróżach. Proporzec osobisty prezydenta Rzeczypospolitej - wizerunek orła białego w czerwonym prostokątnym polu zdobionym wzdłuż krawędzi srebrnym wężykiem generalskim służył jednocześnie jako chorągiew Rzeczypospolitej, czyli najważniejszy znak państwa. Wywieziony podczas II wojny światowej do Londynu, wrócił 22 grudnia 1990 roku do Polski jako symbol ciągłości suwerenności RP. Proporzec prezydenta stosuje się obecnie jedynie w ceremoniale wojskowym, jako znak zwierzchnika sił zbrojnych. Głowa państwa, najwyżsi dostojnicy państwowi i dowódcy wojskowi podczas oficjalnych przejazdów mogą również posługiwać się chorągiewką samochodową. Jest to niewielkich rozmiarów flaga państwowa lub osobista przysługująca osobistościom lub ułatwiająca rozpoznanie dowódcy, co powinno umożliwić przyznanie im Strona 17 z 61
pierwszeństwa przejazdu. Przytwierdza się ją na pręcie do prawego zderzaka samochodu lub, rzadziej, symetrycznie po jego obu stronach (pierwotnie umieszczano centralnie na zakrętce chłodnicy, co do dzisiaj stosuje brytyjski ceremoniał monarszy). Współczesny polski ceremoniał państwowy prawo do stosowania na terenie kraju chorągiewki samochodowej przyznaje jedynie prezydentowi Rzeczypospolitej, który używa w takiej sytuacji zmniejszonej flagi państwowej (czyli biało-czerwonej). Chorągiewki samochodowe o rysunku flagi państwowej można umieszczać na samochodach przygotowanych dla innych najwyższych osobistości polskich podczas ich oficjalnych wizyt za granicą. Chorągiewki samochodowej w formie flagi państwowej z orłem białym używają w oficjalnych przejazdach szefowie polskich misji dyplomatycznych i konsularnych. W wielu krajach ten zwyczaj jest ograniczany do najbardziej doniosłych okazji - dnia święta narodowego lub audiencji u głowy państwa; ograniczenie to wynika ze względów bezpieczeństwa oraz intensywności ruchu drogowego przeczącej często powadze flagi. W Polsce szefowie obcych misji dyplomatycznych mogą używać chorągiewek samochodowych od dnia złożenia listów uwierzytelniających prezydentowi RP przy każdym przejeździe oficjalnym. Starszeństwo flag: Używanie flag wymaga stosowania zasady starszeństwa. Starszeństwo oznacza przyznawanie honorowego miejsca insygniom państwa przed symbolami niższej rangi lub ich umieszczenie pośród symboli równej rangi w kolejności wyznaczonej przez precedencję. Miejsce zaszczytne powinno znajdować się zawsze po prawej ręce, ale w heraldyce (nauce o herbach) i weksylologii (nauce o flagach) stosuje się odwrócenie kierunków. Przyjmują one zasadę opisywania herbów i flag z punktu widzenia rycerza trzymającego tarczę z godłem lub od strony budynku, przed którym flagi są podnoszone, czyli w porządku odwrotnym niż dla osób patrzących na nie z zewnątrz. Oznacza to, że prawa strona herbu znajduje się po lewej stronie rysunku i odpowiednio nazywa się ją prawą heraldyczną, a lewa strona herbu, czyli prawa dla patrzącego, nosi nazwę lewej heraldycznej. Dla uproszczenia wystarczy przyjąć. że miejscem honorowym dla symboli jest strona lewa, a porządek ich eksponowania będzie postępował od lewej do prawej. Flaga państwowa będzie w związku z tym umieszczana na pierwszym miejscu po lewej stronie, a po niej będą następować kolejne - regionu, miasta, organizacji. Strona 18 z 61
Zatem, przy założeniu korzystania z wielu masztów, flagi powinny być umieszczane według następującej kolejności: 1) Flaga państwowa Rzeczypospolitej Polskiej. 2) Flaga Unii Europejskiej. 3) Flaga innego państwa (lub innych państw w kolejności alfabetycznej). 4) Flaga województwa. 5) Flaga powiatu. 6) Flaga gminy. Według obowiązujących w Polsce przepisów bezpośrednio po fladze państwowej RP będzie podniesiona flaga Unii Europejskiej jako flaga organizacji międzynarodowej. Nie istnieją dotąd odpowiednie przepisy wspólne i poszczególne państwa członkowskie przyjęły własne regulacje, na przykład Włochy uznają flagę UE za obowiązkowy składnik własnych barw narodowych, a wiele innych podnosi ją obok swej flagi państwowej na przedstawicielstwach dyplomatycznych za granicą. W trakcie wizyt obcych flaga gospodarza zajmuje miejsce z lewej strony, podczas gdy flaga gościa znajdzie się po jej prawej. Gospodarzowi przysługuje jednak suwerenne prawo ustąpienia przysługującego mu pierwszeństwa, co jest miarą jego kurtuazji. Dobrowolne ustąpienie własnego miejsca na rzecz innego państwa stosuje się w polskim protokole dyplomatycznym jako kurtuazję flagową, co oznacza, że fladze państwa gościa odwiedzającego nasz kraj można przyznać miejsce po lewej stronie (ale wyłącznie we wnętrzach!). Przyjęcie tej praktyki jest jednocześnie wyrazem gościnności, jak również ma swą wartość praktyczną dla mediów, bowiem gość, występując wspólnie z polskim gospodarzem, zajmuje miejsce po jego prawej ręce, co oznacza, że flagi narodowe gościa i gospodarza znajdą się odpowiednio za plecami każdego z nich. WYJĄTEK: Charakterystyczny jest porządek flag stosowany podczas wizyt dwustronnych wymienianych między państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Zazwyczaj wówczas flagę Unii umieszcza się pośrodku, pomiędzy flagami gospodarza (z lewej) i gościa (z prawej), co zaczęliśmy również stosować w praktyce polskiej. Etykieta flagowa: 1. Flagę państwową podnosi się jedynie w ciągu dnia, do zachodu słońca. Może być wywieszona w nocy tylko wówczas, gdy jest podświetlona. Strona 19 z 61
2. Flagi nie podnosi się w dni deszczowe lub szczególnie wietrzne. 3. Ceremonialnie flagę podnosi się na maszt szybko, natomiast spuszcza się ją powoli. Należy ją traktować z czcią. Flaga nie może dotknąć ziemi ani wody. Flagę, która dotknęła ziemi albo wody niegdyś się paliło brakiem szacunku byłoby jej wywieszenie, obecnie wystarczy wyprać. Pali się natomiast flagi, które się zużyły. 4. Flaga państwowa nie może być zawieszona na jednym maszcie z żadną inną Jeśli podnosi się ją razem z flagami innych państw, wszystkie muszą mieć odrębne maszty identycznej wysokości. Ale np. protokół USA zezwala na powieszenie na jednym maszcie flagi amerykańskiej i innych flag (np. stanowych), ale flaga państwowa musi być umieszczona najwyżej. 5. Flaga państwowa we własnym kraju ma zawsze pierwszeństwo przed wszystkimi innymi flagami. Jeśli podnosi się ją z innymi, ma ona pierwszeństwo, czyli umieszcza się ją po lewej stronie patrzącego. Również jeśli krzyżuje się dwie flagi, należy zachować pierwszeństwo lewej strony. 6. Odstępstwem od zasady pierwszeństwa lewej strony jest ustawienie trzech flag, w którym flaga państwowa powinna znaleźć się w środku. Natomiast przy ustawieniu liczącym przynajmniej pięć masztów flagowych flaga państwowa powinna być podniesiona na obu skrajnych pozycjach. 7. Przy półkolu utworzonym przez maszty flaga państwowa znajduje się pośrodku. Jeśli maszty tworzą układ koła, porządek flag wyznacza kierunek wskazówek zegara, poczynając od miejsca naprzeciw głównego wejścia. 8. Flagi suwerennych państw podniesione przed siedzibą organizacji międzynarodowej podczas jej obrad, z okazji spotkania wielostronnego lub międzynarodowej imprezy sportowej umieszcza się w porządku alfabetycznym ich nazw w języku państwa przyjmującego lub w języku angielskim. 9. Flaga umieszczona w układzie pionowym będzie skierowana górną częścią w lewą stronę. CEREMONIE OFICJALNE I PAŃSTWOWE Ceremonia to uroczysty akt publiczny lub obrządek religijny o charakterze oficjalnym, który przebiega zgodnie z ustalonym porządkiem opartym często na tradycyjnych formach symbolicznych. Strona 20 z 61
Stosowane w jej przebiegu tradycyjne, czasem staroświeckie zwyczaje mają dowodzić powagi odbywanego aktu. Powszechnie i w wielu kręgach kulturowych takiej ceremonii towarzyszą elementy rytu religijnego, które wzmacniają przeżycie uczestniczenia w niej. Symboliczne treści nadawane ceremonii podnoszą znaczenie składających się na nie czynności. Jednocześnie brak zrozumienia symboliki może ograniczyć uczestnictwo w ceremonii do jej strony formalnej, co wydaje się pustym baletem (stąd niekiedy pejoratywne znaczenie słowa ceremonialny ). Zapis przepisów lub porządku odbywania ceremonii określa się mianem ceremoniału (ang. ceremonial, franc. ceremonial). Nad jej przebiegiem czuwa Mistrz Ceremonii (ang. master of ceremony, franc. maitre de ceremonie). Zarówno ta praktyka, jak i terminologia pochodzą z liturgii chrześcijańskiej, która jest dla nich bardzo częstym źródłem zapożyczeń. W dalszym toku wykładu zajmiemy się dwoma zagadnieniami z bogatego repertuaru ceremoniału dyplomatycznego: 1. ceremoniami państwowymi 2. żałobą narodową CEREMONIE PAŃSTWOWE Każde państwo wytworzyło w ciągu swej historii własny ceremoniał dla najważniejszych uroczystości publicznych, których odbywanie ilustruje najlepiej akt suwerenności, przebieg zaś łączy się z wiekowymi tradycjami i umacnia poczucie więzi obywateli z państwem. Do najczęstszych ceremonii państwowych należą do dziś: 1. inauguracja nowej głowy państwa 2. obchody święta państwowego 3. wręczenie listów uwierzytelniających głowie państwa przez nowo przybyłych przedstawicieli dyplomatycznych oraz inne uroczystości związane z Korpusem dyplomatycznym Inauguracja głowy państwa Uroczystość inauguracyjna nowej głowy państwa pozostaje nadal najbardziej wzniosłą ceremonią państwową. Dotyczy to zarówno koronacji monarszej, jak i dużo częstszej ceremonii inauguracji prezydenckiej. Strona 21 z 61
W Polsce uroczystość ta składa się z dwóch odrębnych ceremonii. Pierwszą z nich jest zaprzysiężenie nowego prezydenta Rzeczypospolitej. Po ogłoszeniu ważności jego wyboru prezydent-elekt przybywa do gmachu Sejmu i przed Zgromadzeniem Narodowym, czyli podczas wspólnego posiedzenia obu izb parlamentu, składa przysięgę oznaczającą objęcie najwyższego urzędu. Druga ceremonia następuje bezpośrednio po przysiędze i ma charakter wojskowy, oznacza bowiem przejęcie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi przez prezydenta RP. Nowo zaprzysiężony prezydent odbiera honory od oddziałów reprezentujących trzy rodzaje wojsk, po czym oddaje cześć sztandarowi wojskowemu. Te główne elementy - przysięgę i objęcie zwierzchnictwa nad armią - zawierają wszystkie ceremonie inauguracyjne głów państw, choć ich przebieg może być różny i wzbogacony innymi elementami, na przykład przekazaniem insygniów władzy prezydenckiej. Do udziału w ceremonii inauguracji prezydentury zaprasza się również głowy państw, z którymi utrzymywane są stosunki dyplomatyczne. Uczestniczą one w niej osobiście lub wysyłają misję specjalną opatrzoną stosownymi listami uwierzytelniającymi. Tryb wysyłania takiej misji, jej funkcje, skład i przywileje są regulowane na płaszczyźnie międzynarodowej konwencją ONZ o misjach specjalnych z 1969 roku. Święta narodowe Ważną ceremonią państwową są uroczyste obchody święta narodowego. Stanowią one okazję do wygłoszenia przez głowę państwa orędzia do narodu, defilady wojskowej, wręczenia najwyższych odznaczeń państwowych i dokonania awansów na wyższe stanowiska. Z okazji święta narodowego swego państwa wydaje się przyjęcie dla ambasadorów akredytowanych w stolicy, a własne misje dyplomatyczne organizują przyjęcia w krajach akredytacji. Święto narodowe jest również okazją do przesłania przez głowę państwa, szefa rządu i ewentualnie ministra spraw zagranicznych listów lub depesz gratulacyjnych do swych odpowiedników w świętującym państwie. Takie posłania ponawia się corocznie w odniesieniu do wszystkich państw, z którymi utrzymywane są stosunki dyplomatyczne. Protokół Dyplomatyczny prowadzi kalendarz oficjalnych świąt narodowych wszystkich państw świata i przygotowuje projekt odpowiedniej korespondencji głowy państwa. I tak wysyłamy depesze okolicznościowe: Strona 22 z 61
16 lutego na Litwę (Dzień Odrodzenia Państwa Litewskiego), 17 marca do Irlandii (Św. Patryka), drugą sobotę czerwca do UK (Urodziny Królowej), 4 lipca do USA (Dzień Niepodległości), 14 lipca do Francji (zburzenie Bastylii), 15 sierpnia do Indii (Dzień Proklamowania Niepodległości), 3 października do Niemiec (Zjednoczenie) Polska obchodzi oficjalnie święta narodowe dwa razy w roku: 3 Maja stanowi zasadnicze święto państwowe Rzeczypospolitej, 11 Listopada jest Narodowym Świętem Niepodległości Przebieg centralnych uroczystości organizowanych z tych okazji w Warszawie jest zbliżony. na placu Piłsudskiego dokonuje się w obecności prezydenta Rzeczypospolitej i najwyższych władz państwa uroczystej zmiany wart honorowych przy Grobie Nieznanego Żołnierza, a następnie złożenia na nim wieńców, z których pierwszy - w imieniu Narodu - składa prezydent. całości uroczystości dopełnia ceremoniał wojskowy: salut artyleryjski 12 salw armatnich podczas podnoszenia flagi państwowej na maszt oraz defilada pododdziałów reprezentacyjnych Wojska Polskiego, Policji i Straży Granicznej uczestniczących w zmianie wart. podczas uroczystości Święta Narodowego 3 Maja prezydent Rzeczypospolitej wręcza w Pałacu najwyższe odznaczenia państwowe, w tym przyznawany jedynie przy tej okazji Order Orła Białego. następnie w Pałacu lub jego ogrodach odbywa się oficjalne przyjęcie popołudniowe, w którym uczestniczą najwyższe władze cywilne i wojskowe Rzeczypospolitej, osoby zasłużone i odznaczone tego dnia oraz korpus dyplomatyczny, co oznacza wszystkich ambasadorów akredytowanych w Polsce. Uroczystości oficjalne z udziałem Korpusu dyplomatycznego Złożenie listów uwierzytelniających W przeciwieństwie do prostej formy przyjęcia własnych ambasadorów, przyjmowanie przez prezydenta Rzeczypospolitej nowo mianowanych pełnomocnych przedstawicieli państw obcych, którzy okładają na jego ręce listy uwierzytelniające, wymaga stosowania zbudowanego ceremoniału. Taka uroczystość, która rozpoczyna oficjalnie misję nowego ambasadora, jest przygotowywana przez protokół Dyplomatyczny z zachowaniem wszystkich honorów cywilnych i wojskowych oraz podkreśleniem osobistego charakteru akredytacji ambasadora przez głowę państwa wysyłającego przy głowie państwa. Strona 23 z 61
Życzenia noworoczne W podobny sposób organizuje się ceremonię składania życzeń noworocznych prezydentowi przez korpus dyplomatyczny. Wieczorne przyjęcie odbywane w Pałacu na początku stycznia każdego roku ma bardzo uroczysty i formalny charakter: Ambasadorowie są przedstawiani, zgodnie ze starszeństwem ich precedencji, przez dyrektora Protokołu Dyplomatycznego prezydentowi z małżonką, którym towarzyszą prezes Rady Ministrów i minister spraw zagranicznych z małżonkami. Następnie życzenia w ich imieniu składa dziekan korpusu dyplomatycznego, na którego przemówienie prezydent Rzeczypospolitej odpowiada podziękowaniami. Inne ceremonie Ceremoniami państwowymi, do których stosuje się uroczystą oprawę, są również akty powołania i nominacji przez prezydenta Rzeczypospolitej: Prezesa Rady Ministrów i ministrów, oraz osoby pełniące inne kierownicze stanowiska w państwie; Wysokich oficerów na stopnie generalskie i admiralskie, a także na stopnie równoważne w innych formacjach mundurowych (Święto Wojska Polskiego). Sędziów Przyznaje tytuły naukowe profesorom, którym nominacje wręcza osobiście. Żałoba narodowa Najwyższą formą wyrażenia zbiorowego smutku w związku z nieszczęśliwym lub tragicznym wydarzeniem jest ogłoszenie żałoby narodowej. Może być ona ustanawiana na terenie całego kraju z powodu: śmierci urzędującej głowy państwa, klęski żywiołowej lub tragicznej katastrofy, solidarności międzynarodowej. W przypadku tragicznego wydarzenia o zasięgu lokalnym, takim jak katastrofa lub klęska żywiołowa, żałobę ogłasza wojewoda na terenie swego województwa. Strona 24 z 61