Roślinność torfowisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym Ogólne informacje o bieszczadzkich torfowiskach Ekosystemy torfowiskowe w Bieszczadzkim Parku Narodowym koncentrują się w dolinie Wołosatki oraz wzdłuż górnego odcinka Sanu (Łajczak 2016, w tym tomie). Torfowiskom wysokim towarzyszy zwykle szeroka strefa okrajków, w której skład wchodzą torfowiska przejściowe i niskie oraz mozaikowy układ szuwarów, łąk i ziołorośli z fragmentami roślinności zaroślowej. Jakkolwiek są to ekosystemy pochodzenia naturalnego, w dużym stopniu zostały przekształcone przez człowieka. Melioracje odwadniające, prowadzone na terenach podmokłych, a niekiedy nawet w obrębie kopuł torfowisk wysokich, doprowadziły w wielu miejscach do permanentnego przesuszenia tych cennych zbiorowisk, co lokalnie skutkowało postępującym murszeniem i borowaceniem (Ryc. 1). Sytuacja taka wymagała szybkich i intensywnych działań ochronnych, polegających na budowaniu zastawek wodnych w obrębie okolicznych rowów, niszczeniu drenów, usuwaniu samosiewu drzew Ryc. 1. Kopuła torfowiska wysokiego, opanowana przez samosiew brzozy i świerka skutek melioracji odwadniających. Fig. 1. Dome of raised bog, dominated by self-sowing birch and spruce the result of drainage.
162 i krzewów, a także nasadzaniu gatunków ustępujących, takich jak rosiczka okrągłolistna czy turzyca skąpokwiatowa. Przyczyny zanikania i degradacji torfowisk w Bieszczadach Wśród podstawowych przyczyn zaniku torfowisk w Bieszczadach niewątpliwie wymienić należy wpływy antropogeniczne. Degradacja torfowisk wynika głównie z dwóch nurtów aktywności człowieka: eksploatacji torfu i zabiegów odwadniających. W dostępnych materiałach historycznych nie znaleziono informacji na temat eksploatacji złóż torfowych w Bieszczadach (Kucharzyk, Szary 2012). Grunty torfowe, które były położone stosunkowo blisko gospodarstw, próbowano przeznaczać pod wypas, a ich okrajki użytkować w charakterze łąk kośnych. Wielowiekowe, ekstensywne przepasanie mogło doprowadzić do stopniowego osiadania torfu, w szczególności w strefie okrajka (Kucharzyk i Szary 2012, Łajczak 2016, w tym tomie). Sytuację tutejszych torfowisk mogły też w pewnym zakresie kształtować pożary. Z pierwszej połowy XX wieku zachowały się zapiski o rozległym, kilkuletnim pożarze na torfowisku w Tarnawie (Kuczera 1931). Niewątpliwie największym zagrożeniem dla tutejszych mokradeł okazały się melioracje, które w kompleksie torfowisk nad górnym Sanem rozpoczęto już w drugiej połowie XIX wieku. Prace melioracyjne były z pewnością kontynuowane w pierwszej połowie XX wieku, o czym świadczą zachowane do dziś ślady starych rowów osuszających i archiwalne materiały kartograficzne (Kucharzyk, Szary 2012). W czasach powojennych bieszczadzkie torfowiska, podobnie jak cała tutejsza przyroda, na długie lata zostały jednak wyłączone spod wpływu człowieka. Po akcji Wisła przez blisko 20 lat trwał zastój w zagospodarowaniu dolin wzdłuż górnego Sanu i Wołosatki. Po wybudowaniu wielkiej obwodnicy bieszczadzkiej (lata 1955 1962), a następnie poprowadzeniu kolejnych odcinków dróg nastąpiło udostępnianie rozległych terenów łąkowych wokół torfowisk. Trzeba zaznaczyć, że budowa nasypów i rowów przydrożnych przyczyniła się do degradacji fragmentów torfowisk w kompleksie Tarnawy i Wołosatego. W 1975 roku powstało Gospodarstwo Urzędu Rady Ministrów w Tarnawie Niżnej. Z tego okresu pochodzą pierwsze poważne plany kompleksowej melioracji torfowisk i podmokłych łąk. Procesy odwodnienia dolin zintensyfikowane zostały po przejęciu tych terenów przez Igloopol w 1982 r. Wtedy to przeprowadzono, zakrojoną na szeroką skalę, akcję intensywnych melioracji, polegających na wykopaniu systemu głębokich rowów i założeniu gęstej sieci drenów ceramicznych w gruncie. Działania te doprowadziły do degradacji ekosystemów podmokłych: szuwarów, kompleksów torfowiskowych, ziołorośli i mokrych łąk (Kucharzyk, Szary 2012). Otoczenie torfowisk poddano wówczas intensywnym przygotowaniom do pozyskania jak najwyższych plonów paszy zielonej. Prace te polegały głównie na wykonywaniu głębokiej orki, wapnowaniu, prowadzeniu odwodnień przy użyciu drenów i rowów, których głębokość dochodziła nawet do 2 m oraz karczowaniu lasów nadpotokowych. Doprowadziło to do osuszenia, a co za tym idzie do degradacji torfowisk oraz stworzenia nowej granicy rolno-leśnej (Skiba 1996). Dzisiaj skutki tych działań odbijają się nie tylko na murszeniu torfów, ale również przyspieszają ich zarastanie, jak również są przyczyną florystycznego i fitocenotycznego zubożenia okolicznych łąk na dość dużym obszarze. walory przyrodnicze torfowisk W minionych wiekach bagna i torfowiska na terenie Bieszczadów były formalnie traktowane jako użytki zielone o niskiej wydajności lub wręcz klasyfikowano je jako nieużytki, które nie przynoszą żadnego dochodu. Obecny sposób postrzegania tych ekosystemów zmienił się diametralnie. W aspekcie ekologicznym wskazuje się na ich rolę w kształtowaniu mikroklimatu i retencji wodnej. W skali regionalnej i globalnej zwraca się uwagę na duże znaczenie mokradeł w obiegu gazów cieplarnianych, w szczególności dotyczącego sekwestracji węgla. Wśród walorów biocenotycznych wymienia się znaczne zróżnicowanie zachodzących na siebie zbiorowisk o charakterze mozaikowego układu mszarów, zbiorowisk krzewinkowych, turzycowisk, zarośli i borów, a na okrajkach również szuwarów i ziołorośli. Torfowiska wymieniane są również jako ostoje rzadkich gatunków flory i fauny, niekiedy ściśle związanych z tymi ekosystemami (tzw. tyrfobionty). Specyficzny, chłodny i wilgotny mikroklimat torfowisk, sprzyja również zachowaniu gatunków będących reliktami glacjalnymi (Denisiuk 1975, 1977; Ilnicki 2002; Mabelis 2010; Michalik i in. 2009, Stebel, Koczur 2012, Koczur 2013, Koczur, Dítě 2013). Ze względu na swą unikatowość ekosystemy torfowiskowe stanowią cenny
Roślinność torfowisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym 163 element nie tylko przyrody, ale również krajobrazu bieszczadzkiej krainy dolin (Ryc. 2). Przyrodnicze znaczenie torfowisk, ujmowanych w szerszym kontekście jako siedliska wodno-błotne, potwierdzają również akty prawa międzynarodowego, takie jak Konwencja o obszarach wodno-błotnych (tzw. Konwencja Ramsarska). Torfowiskom przypisuje się tu szczególne znaczenie siedliskowe w ochronie rzadkich taksonów in situ głównie torfowiskowych roślin naczyniowych i ptactwa wodno-błotnego. Mówi o tym Konwencja Ramsarska, jak również dyrektywa Unii Europejskiej w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. Dyrektywa Siedliskowa (Ilnicki 2002). Na konieczność ochrony bieszczadzkich torfowiska zwracano uwagę już od kilkudziesięciu lat (Marek, Pałczyński 1962, Lipka, Godziemba-Czyż 1970, Denisiuk 1975, 1977, Ralska-Jasiewiczowa 1980). W efekcie tych starań powstały rezerwaty przyrody: Wołosate o powierzchni 2,04 ha w 1959 roku, Zakole o powierzchni 5,25 ha w 1971 roku, Litmirz o powierzchni 13,00 ha w 1976 roku, Tarnawa o powierzchni 34,40 ha w 1976 roku, Dźwiniacz o powierzchni 10,51 ha w 1987 roku, Łokieć o powierzchni 10,28 ha w 1987 roku (Alexandrowicz 1989). Jednakże kompleksowej i wielkopowierzchniowej ochrony tutejsze torfowiska doczekały się dopiero w ostatnim dwudziestoleciu, po ich włączeniu do Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Obecnie trwają starania o to, by głównym kompleksom torfowisk na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego nadać status obiektów chronionych Konwencją Ramsarską. Kompleksy torfowiskowe zostały objęte ochroną prawną przez Bieszczadzki Park Narodowy w różnym czasie dolina Wołosatego w 1991 roku, zaś dolina górnego Sanu w 1999 roku. W latach następnych podjęto badania nad stanem szaty roślinnej tutejszych torfowisk (Michalik i in. 1996, Kalemba i in. 2004, Szary 2005, Michalik i in. 2009), w następstwie których zasugerowano sukcesywną renaturalizację ekosystemów torfowiskowych i bagiennych. Efektem było podjęcie szeregu czynności przywracających dawny stan wód gruntowych w ekosystemach torfowiskowych i ograniczających sukcesję wtórną. Najważniejszym działaniem była budowa zastawek na rowach odwadniających. Jej skutkiem było powstanie systemu licznych, drobnych zbiorników wodnych, które podniosły poziom wód gruntowych, a także stworzyły mikrosiedliska dla roślinności oraz fauny związanej Ryc. 2. Kolorystyczny walor krajobrazu torfowisk wysokich w aspekcie jesiennym. Fig. 2. The colours of raised bogs in autumn.
164 z wodą. Od 1994 do 2010 roku na terenie doliny górnego Sanu i Wołosatki wykonano ponad 500 zastawek przegradzających dawne rowy melioracyjne. Lokalnie podjęto również próby demontażu drenów odprowadzających wodę z bezpośredniego otoczenia torfowisk. Ochronę aktywną nieleśnych ekosystemów bagienno-torfowiskowych, realizowano również poprzez usuwanie krzewów i samosiewu drzew na kopułach torfowisk wysokich, a mozaikowo również na ich okrajkach. W miejscach, gdzie rozwinęła się już typowa roślinność boru bagiennego, drzewa i krzewy stanowią naturalny element ekosystemu, który nie podlega usuwaniu (patrz Mapa 5 załącznik). Historia badań nad ROŚLINNOŚCIą torfowisk Pierwsze doniesienia o bieszczadzkich torfowiskach wysokich znajdziemy już w XIX-wiecznych opracowaniach florystycznych (Knapp 1872, Wołoszczak 1894), w których wymienione są torfowiska w Wołosatem i na Dźwiniaczu. Podano tam między innymi stanowisko brzozy niskiej Betula humilis z torfowiska na Dźwiniaczu, które nie zachowało się do czasów współczesnych (Knapp 1872, Jasiewicz 1960). Następne prace dotyczące flory mszaków, roślin naczyniowych i zbiorowisk ukazały się dopiero niemal wiek później (Lisowski 1956, Jasiewicz 1965, Pałczyński 1958). Wkrótce potem wydano obszerną pozycję poświęconą torfowiskom wysokim w Bieszczadach (Marek, Pałczyński 1962). Warto tu również wspomnieć o prowadzonych na tychże torfowiskach pracach paleobotanicznych (Ralska-Jasiewiczowa 1969, 1980, 1992), będących nie tylko bogatym źródłem wiedzy o historii szaty roślinnej całego regionu, ale także o hydrologii, geomorfologii i stratygrafii samych torfowisk. O konieczności ochrony tych obiektów tuż po powstaniu BdPN pisał Denisiuk (1975, 1977). Kompleksowe badania fitosocjologiczne torfowisk znajdujących się w granicach Parku podjęto dopiero na przełomie XX i XXI wieku (Denisiuk, Korzeniak 1999). Z uwagi na włączenie do BdPN torfowisk w górnym odcinku Sanu, w 10 lat później zakres inwentaryzacji poszerzono o torfowiska przygraniczne (Michalik i in. 2009). Przeprowadzono również ocenę aktualnego stanu procesów torfotwórczych na przykładzie torfowisk Wołosate, Tarnawa i Litmirz (Malec 2006, 2009). Szczegółowe prace fitosocjologiczne wykonano w latach 2009 2010, na potrzeby przygotowania projektu planu ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Michalik i in. 2010, Michalik, Koczur 2014). Ostatnio zebrano również nowe dane dotyczące flory mszaków i roślin naczyniowych oraz sukcesji roślinności leśnej na bieszczadzkich torfowiskach (Stebel, Koczur 2012, Koczur, Dítě 2013, Koczur 2013, Koczur, Michalik 2015). Przegląd ekosystemów torfowiskowych Niniejsza charakterystyka fitosocjologiczna (patrz Mapa 3 załącznik) i waloryzacja obejmuje roślinność opisaną w dwóch kolejnych Planach ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego (1996 i 2010), jak również w Monografiach Bieszczadzkich (Michalik, Szary 1997, Denisiuk, Korzeniak 1999). W szeroko pojętych kompleksach torfowiskowych, rozmieszczonych na specyficznych glebach torfowych (patrz Mapa 2 załącznik), wyróżnione zostały następujące jednostki syntaksonomiczne: Mszar torfowcowy Sphagnetum magellanici (Malc. 1929) KÄstner et FlÖssner 1933 Zespół odznacza się w krajobrazie grubymi poduchami torfowców i słabo zwartą, niskodarniową florą naczyniową, typową dla torfowisk wysokich. Podawany jest z różnych obszarów Polski niżowej oraz niższych położeń górskich w Karpatach i Sudetach. Na terenie Bieszczadów wykształcił się w dolinie górnego Sanu oraz nad Wołosatką w dawnej wsi Wołosate. Stanowi główny element kępkowej fazy wzrostowej torfowisk o strukturze kępkowo- -dolinkowej. Mszary torfowcowe należą do wysokich walorów przyrodniczych tak w skali regionalnej, jak i w całej Polsce (Ryc. 3). Siedliska te są niemal wyłącznie zasilane przez wody opadowe, a więc mało zasobne w substancje mineralne są więc bardzo jałowe (dystroficzne) i silnie zakwaszone (ph poniżej 3). Również skład florystyczny jest bardzo ubogi w gatunki (często ok. 20 gatunków łącznie z mszakami). Z roślin kwiatowych uwagę zwraca bardzo liczne występowanie żurawiny błotnej Oxycoccus palustris, modrzewnicy północnej Andromeda polifolia, wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum, a miejscami również obfita obecność bażyny czarnej Empetrum nigrum. Mszary to typowe siedlisko dla rosiczki okrągłolistnej Drosera rotundifolia i turzycy skąpokwiatowej Carex pauciflora. Regularnie występują tu również takie rośliny naczyniowe jak turzyca pospolita Carex
Roślinność torfowisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym 165 Ryc. 3. Mszar torfowcowy z kwitnącą rosiczką okrągłolistną. Fig. 3. Sphagnum moss with flowering round-leaved sundew. nigra i pięciornik kurze ziele Potentilla erecta, a także borówki: czarna Vaccinium myrtillus, bagienna V. uliginosum i brusznica V. vitis-idaea. Głównym składnikiem warstwy mszystej są torfowce. Najliczniej rosną Sphagnum rubellum i S. magellanicum, obydwa uważane za gatunki charakterystyczne dla zespołu. Z mchów brunatnych najliczniej występują: płonnik cienki Polytrichum strictum, rokietnik pospolity Pleurozium schreberi i próchniczek błotny Aulacomnium palustre. Obecnie mszary torfowcowe zajmują w BdPN łącznie 12 ha i zostały zinwentaryzowane w postaci 31 płatów. W wielu miejscach na ich powierzchni pojawiło się zakrzaczenie z udziałem kruszyny, świerka i brzozy, które jest efektem przesuszenia. Wśród zabiegów ochrony aktywnej wykonuje się więc tutaj jedynie okresowe odkrzaczanie i podnoszenie lustra wód gruntowych poprzez budowę zastawek wodnych na obrzeżach torfowiska. Kontynentalny mszar bagienny Ledo-Sphagnetum magellanici Sukopp 1959 em. NeuhÄusl 1969 Kontynentalny mszar bagienny występuje głównie na obszarach wschodnioeuropejskich. W Polsce należy raczej do rzadkich zbiorowisk roślinnych. Od mszaru torfowcowego odróżnia go brak struktury kępkowej i łanowy udział bagna zwyczajnego Ledum palustre. Zespół zajmuje zwykle centralną część kopuły podobnie jak mszar torfowcowy odznaczając się kwaśnym ph i jałowym podłożem, jednak w odróżnieniu od tamtego występuje na podłożu stabilniejszym hydrologicznie. Sumaryczna powierzchnia zaledwie ośmiu płatów tego zespołu, jakie zostały odnotowane w Parku, wynosi 8,6 ha. Zbiorowisko to niewątpliwie odznacza się wysokim walorem przyrodniczym (Ryc. 4). We wszystkich płatach, poza bagnem Ledum palustre, obficie rosną borówki bagienna Vaccinium uliginosum, czarna Vaccinium myrtillus i brusznica V. vitis-idaea. Z roślin zielnych bardzo często występują: wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, żurawina błotna Oxycoccus palustris, bażyna czarna Empetrum nigrum i modrzewnica północna Andromeda polifolia. Z mszaków brunatnych regularnie pojawia się rokietnik pospolity Pleurozium schreberi i płonnik cienki Polytrichum strictum. W warstwie krzewów z dużą frekwencją, aczkolwiek niewielkim pokryciem, notowany był podrost świerka i brzozy, czasem też sosny. Występowanie dendroflory,
166 Ryc. 4. Kontynentalny mszar bagienny z łanowo kwitnącym bagnem zwyczajnym. Fig. 4. Continental moss bog with mass flowering marsh tea. jak również udział gatunków borowych, takich jak borówki, świadczy o sukcesji w kierunku boru bagiennego. Trzęsawisko z turzycą nitkowatą Caricetum lasiocarpae Koch 1926 Zespół ten należy do torfowisk przejściowych, silnie mszystych, okresowo lub trwale mocno nawodnionych. Trzęsawisko to jest jednym z rzadszych zbiorowisk roślinnych. Znane jest z Polski niżowej, głównie z północy i wschodniej części kraju. Ma charakter inicjalny, zarastając dystroficzne zbiorniki i bezodpływowe zagłębienia na podłożu kwaśnym. Rozpoczyna sukcesję w kierunku torfowisk przejściowych i wysokich. Jednak w górach trzęsawisko to jest rzadkością w BdPN zajmuje łącznie zaledwie 0,6 ha. Jako zespół typowo niżowy, związany ze strefą dystroficznych jezior i rozlewisk, zespół turzycy nitkowatej w Bieszczadach należy do zbiorowisk unikatowych. Caricetum lasiocarpae występuje w lokalnych zagłębieniach wśród wilgotnych łąk, gdzie zaobserwowano wyraźne procesy torfotwórcze. Odróżniającym czynnikiem, pozwalającym wydzielić płaty trzęsawiska od otaczających płatów łąkowo-szuwarowych, oprócz łanowo rosnącej turzycy nitkowatej jest obfity udział torfowców. Z kolei od torfowisk płaty te odróżniają się cienką warstwą torfu głębsze poziomy tworzy kwaśna i nieprzepuszczalna frakcja gliniasto-kamienista, co zaznacza się stałym uwilgotnieniem tych miejsc. Fizjonomia zespołu jest bardzo charakterystyczna jego płaty w krajobrazie odcinają się matowo-zielonym kolorem. Łanowo rosnąca turzyca charakteryzuje się długimi (50 60 cm), bardzo wąskimi liśćmi. Zbiorowisko ma dwuwarstwową budowę wyższą warstwę, obok turzycy nitkowatej Carex lasiocarpa, tworzą: wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, turzyca dzióbkowata Carex rostrata, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, dzięgiel leśny Angelica sylvestris, ostrożeń błotny Cirsium palustre, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa. Z kolei w warstwie przyziemnej odnaleźć można: bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, żurawinę błotną Oxycoccus palustris, mietlicę rozłogową Agrostis stolonifera, czy siódmaczek leśny Trientalis europaea. Wśród mszaków przeważają torfowce głównie torfowiec średni Sphagnum medium i t. czerwonawy S. rubellum. Obok nich pojawiają się też licznie: mokradłoszka zaostrzona Acrocladium cuspidatum i próchniczek błotny Aulacomnium palustre.
Roślinność torfowisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym 167 Trzęsawisko z turzycą nitkowatą jest wartym uwagi, zanikającym zbiorowiskiem roślinnym, a jego unikatowość w Bieszczadach dodatkowo podkreśla fakt, że w górach z zasady nie występuje. Fitocenoza ta stanowi ciekawe ogniwo sukcesyjne (między łąkami a torfowiskami) oraz jest cennym elementem w łańcuchu biocenotycznej różnorodności. Znajdziemy tu też gatunki zagrożone i ginące oraz chronione, takie jak: bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, czy turzyca skąpokwiatowa Carex pauciflora. Trzęsawisko z turzycą obłą Caricetum diandrae Jones 1932 em. Oberd. 1957 Trzęsawisko z turzycą obłą należy do fitocenoz rzadkich w całej Polsce, szczególnie w górach. W ekologii pełni rolę ogniwa inicjalnego we wczesnych stadiach sukcesji torfowisk przejściowych. Pojawia się też jako efekt regeneracji na eksploatowanych torfowiskach. Zbiorowisko to w Bieszczadzkim PN stanowi dużą rzadkość wykształciło się w lokalnych zaklęśnięciach (dawnych rowach?) wyraźnie podmokłych łąk. Płaty Caricetum diandrae wyróżniają się w terenie obfitym występowaniem turzycy obłej Carex diandra, o nitkowatych, obłych i żywozielonych liściach, bez wyraźnej struktury kępkowej. Poza nią występują tu również inne turzyce: t. pospolita Carex nigra, t. prosowa C. panicea, t. dzióbkowata C. rostrata, czy t. gwiazdkowata C.echinata. Obecne są tu dwie warstwy wysokościowe wyższa utworzona przez turzyce oraz niższa, którą tworzą higrofilne gatunki rozłogowe: kozłek całolistny Valeriana simplicifolia, przytulia błotna Galium palustre, skrzyp błotny Equisetum palustre, czy knieć błotna Caltha palustris. Trzęsawisko to należy do fitocenoz bogatych florystycznie (ok. 40 gatunków w zdjęciu), z udziałem roślin rzadkich w Parku i chronionych, takich jak wiodący gatunek turzycy Carex diandra, a także kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata, czy bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata. Młaka źródliskowa kozłkowoturzycowa Valeriano-Caricetum flavae Pawł. (1949 n.n.) 1960 Młaka ta jest typowo górskim zespołem roślinnym, który poza górami nie występuje. Zespół opisany został z Tatr i Podhala oraz z Beskidów i karpackiego pogórza. Tworzą go typowe, kalcyfilne młaki niskoturzycowe z rzędu Caricetalia davallianae. Fitocenoza ta jest szeroko rozpowszechniona na całym obszarze Bieszczadów Zachodnich. W BdPN odnaleziony został w Wetlinie, w Brzegach Górnych, w Wołosatem, w Ustrzykach Górnych i nad górnym Sanem. W sumie odnotowano aż 1764 płaty tego zespołu, dające sumaryczną powierzchnię 288 ha. Młaka kozłkowo-turzycowa wykształca się na bardzo specyficznych miejscach przy źródliskach potoków lub w strefie wysięku wód bogatych w węglan wapnia. Podłoże ma więc zwykle odczyn zasadowy lub zbliżony do obojętnego. Choć jest to zbiorowisko o charakterze naturalnym, nie ulega wątpliwości, że w wielu miejscach powstało też jako efekt działań gospodarczych, polegających przede wszystkim na koszeniu. Fizjonomia młaki źródliskowej na ogół przybiera pokrój niskiej łąki, w której dominują rośliny jednoliścienne, a wśród nich turzyce niskie. Głównymi gatunkami są tutaj: turzyca żółta Carex flava, t. pospolita C.nigra, t. prosowata C. panicea i t. gwiazdkowata C. echinata. Z roślin dwuliściennych regularniej pojawia się: kozłek całolistny Valeriana simplicifolia, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, ostrożeń błotny Cirsium palustre i pępawa błotna Crepis paludosa. Młaka ta należy do zbiorowisk florystycznie najbogatszych. Młaka niskoturzycowa z turzycą darniową Caricetum caespitosae (Steffen 1931) Klika et Smarda 1940 Zbiorowisko to na terenie Polski nie występuje zbyt licznie, natomiast w BdPN zajmuje stosunkowo duże powierzchnie głównie w bezpośrednim kontakcie z kopułami torfowisk wysokich. Płaty z dominującą turzycą darniową Caricetum caespitosae często zaliczone były do mokrych, zabagnionych łąk ze związku Calthion. W dużym stopniu nawiązują one też do szuwarów wielkoturzycowych i kwaśnych młak niskoturzycowych z rzędu Caricetalia nigrae, z którymi niejednokrotnie sąsiadują, zajmując jednak suchsze od nich siedliska. Występują przede wszystkim na wtórnie wykształconych okrajkach torfowisk, obecnie często zadarnionych i przypominających mokrą łąkę. Młaka ta ma charakter niskiej murawy (15 40 cm) o stosunkowo dużym zwarciu (70 95%). Gatunkiem dominującym jest turzyca darniowa Carex caespitosa, tworząca niskie kępki. Pojawiają się tu rośliny typowe dla kwaśnych młak (rząd Caricetalia nigrae): turzyca pospolita Carex nigra, mietlica psia Agrostis canina, turzyca siwa Carex canescens. Nie brakuje również roślin typowych dla torfowisk
168 wysokich z klasy Oxycocco-Sphagnetea: wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, żurawina błotna Oxycoccus palustris, bagno zwyczajne Andromeda polifolia. Specyfiką fizjonomii tego siedliska jest udział paproci szczególnie nerecznicy krótkoostnej Dryopteris carthusiana i rzadkiej w skali Karpat nerecznicy grzebieniastej Dryopteris cristata. Lokalne przesuszenie tych płatów jest przyczyną obecności zbiorowisk, nawiązujących składem do muraw bliźniczkowych (klasa Nardo-Callunetea). Pojawiają się tu regularnie takie gatunki jak pięciornik kurze ziele Potentilla erecta czy kosmatka licznokwiatowa Luzula multiflora. Wśród mchów dominują dwa gatunki płonnik pospolity Polytrichum commune i torfowiec kończysty Sphagnum fallax. W BdPN młaka Caricetum caespitosae jest w większości przypadków zbiorowiskiem wtórnym, powstałym na dawnych siedliskach wysokotorfowiskowych. Mimo to młakę z turzycą darniową należy uznać za przyrodniczo cenną. Młaka niskoturzycowa z turzycą pospolitą Caricetum nigrae Kwaśna młaka z turzycą pospolitą występuje również w innych polskich górach m. in. podawana jest z Karkonoszy i z Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. W Bieszczadach pojawia się głównie na okrajkach torfowisk wysokich, w formie zubożałej, tj. bez gatunków charakterystycznych dla tego zespołu, takich jak: sit cienki Juncus filiformis i wierzbownica zwieszona Epilobium nutans. Zajmuje tu bardzo małe powierzchnie (20 100 m 2 ), występując w specyficznych siedliskach, takich jak dobrze uwodnione niecki zatorfionego terenu. Zespół ten należy do fitocenoz ubogich florystycznie w płacie notowano jedynie 9 do 16 gatunków. Obficie wykształcona jest tutaj warstwa mchów (90 100% pokrycia), zdominowana przez dwa gatunki torfowiec kończysty Sphagnum fallax i płonnik pospolity Polytrichum commune. Dominującej turzycy pospolitej Carex nigra towarzyszą niezbyt licznie: turzyca siwa Carex canescens, wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, turzyca darniowa Carex caespitosa, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta i nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana. Czasami pojawia się też domieszka roślin łąkowych. Pomimo ubóstwa gatunkowego, młakę Caricetum nigrae należy zaliczyć do zbiorowisk o wysokiej randze przyrodniczej. Podyktowane to jest specyfiką siedliskową, w której zaznacza się cienka warstwa torfu, występującego na glebach nieprzepuszczalnych, kwaśnych i trwale zabagnionych. Młaka turzycowo-mietlicowa Carici canescentis-agrostietum caninae Tx. 1937 Młaka ta jest najpospolitszym zbiorowiskiem kwaśnych torfowisk niskich w całym kraju na niżu i w górach, w piętrze regla dolnego (Kornaś, Medwecka-Kornaś 1967), choć w samych Bieszczadach nie jest zbyt często notowana. Najczęściej przyjmuje fizjonomię niskiej łąki, a składem nawiązuje z jednej strony do szuwarów, a z drugiej do wilgotnych łąk. Płaty znajdują się w podtorfiałych zaklęśnięciach terenu, pozostających pod wpływem trwałych wysięków. Widoczna tu jest duża zmienność pod względem bogactwa florystycznego (20 do ponad 50 gatunków). Dominują turzyce niskie poza turzycą siną występuje: t. pospolita Carex nigra, t. prosowa C. panicea, t. owłosiona C. hirta, którym towarzyszą rozłogowe trawy: mietlica psia Agrostis canina, wiechlina zwyczajna Poa trivialis, kostrzewa czerwona Festuca rubra. Z roślin dwuliściennych występują: knieć błotna Caltha palustris, kozłek całolistny Valeriana simplicifolia, niezapominajka błotna Myosotis scorpioides, tojeść rozłogowa Lysimachia nummularia. Zbiorowisko z wełnianką pochwowatą Eriophorum vaginatum Fitocenoza z wełnianką pochwowatą jest w Polsce notowana dość powszechnie, zwykle w obrębie zdegradowanych torfowisk wysokich, często towarzysząc potorfowym wyrobiskom. W Bieszczadach najczęściej wykształca się na obrzeżach kopuł, granicząc z roślinnością okrajków. Na terenie Parku zbiorowisko z wełnianką pochwowatą Eriophorum vaginatum występuje stosunkowo rzadko notowane było w 9 płatach na sumarycznej powierzchni 1,8 ha. Jednak cechuje się wyrazistą fizjonomią z uwagi na zbite kępy wełnianki, która latem wyróżnia się w krajobrazie białym puchem owocostanów (Ryc. 5). Bieszczadzka postać zbiorowiska z wełnianką pochwowatą różni się od typowego zbiorowiska Eriophorum vaginatum-sphagnum fallax niewielkim udziałem torfowca. Gatunkiem dominującym jest zwykle płonnik pospolity Polytrichum commune. Wśród roślin zielnych panuje wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, której towarzyszą borówki czarna, bagienna i brusznica (Vaccinium myrtillus, V. uliginosum, V. vitis-idaea). Siedliska te odznaczają się ubóstwem florystycznym, jednak trzeba je uznać za przyrodniczo cenne, zarówno przez wzgląd na fitocenotyczne i krajobrazowe wzbogacenie torfowisk, jak też z uwagi na rolę w regeneracji zdegradowanych torfów.
Roślinność torfowisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym 169 Ryc. 5. Zbiorowisko z wełnianką pochwowatą aspekt czerwcowy. Fig. 5. Community with hare s-tail cottongrass in June. Młaka z bobrkiem trójlistkowym Menyanthes trifoliata Młaka z bobrkiem trójlistkowym jest fitocenozą niezbyt częstą w BdPN są to płaty rzadkie i niewielkie, zlokalizowane na mokradłach w Tarnawie, Litmirzu, Wetlinie i Wołosatem. Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata jest gatunkiem charakterystycznym dla torfowisk przejściowych i niskich. Występuje w strefie spływu z kopuły torfowiskowej kwaśnych i jałowych wód opadowych, w kontakcie z oddziaływaniem wód powierzchniowych. Takie warunki zachodzą zwykle na torfowiskowych okrajkach. Wyraźne zróżnicowanie pod względem troficzności odbija się oczywiście na bogatym składzie florystycznym. Występują tu zarówno gatunki typowe dla kwaśnych torfowisk przejściowych: turzyca siwa Carex canescens, turzyca pęcherzykowata C. lasiocarpa, turzyca pospolita C. nigra, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, jaskier płomiennik Ranunculus flammula, przetacznik błotny Veronica scutellata, jak też rośliny charakterystyczne dla eutroficznych młak górskich: turzyca żółta Carex flava, kruszczyk błotny Epipactis palustris, wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium, kozłek całolistny Valeriana simplicifolia. Siedlisko to należy do najbardziej zagrożonych ulega zarastaniu przez wierzby i trzęślicę. Wykazuje również dużą wrażliwość na zmiany poziomu wód gruntowych. Ze względu na wysoką bioróżnorodność i specyfikę siedliskową oraz przez wzgląd na obecność gatunków rzadkich, młaki te odznaczają się najwyższym walorem przyrodniczym. Zbiorowisko z trzęślicą modrą Molinia caerulea Zbiorowisko z trzęślicą modrą różni się od zespołu Molinietum caeruleae typem zajmowanego siedliska i brakiem gatunków łąkowych ze związku Molinion, przy składzie florystycznym i podłożu typowym dla torfowisk. Jest to stadium degeneracyjne torfowisk wysokich, powstałe na skutek obniżenia poziomu wód gruntowych i ekspansji trzęślicy. Proces ten zwykle postępuje od obrzeży torfowiska i szybko może objąć całą jego kopułę. W BdPN największe powierzchnie zbiorowisko to zajmuje w Tarnawie, ale stwierdzono je również w Sokolikach i Dźwiniaczu (Ryc. 6).
170 Ryc. 6. Zbiorowisko z trzęślicą modrą ekspansywnym intruzem bieszczadzkich torfowisk wysokich. Fig. 6. Community with purple moor-grass expansive intruder in Bieszczady raised bogs. Dominującym gatunkiem jest trzęślica modra Molinia caerulea tworząca zbite, położone blisko siebie kępy, których martwe części odkładają się w postaci tzw. wojłoku, przykrywającego warstwę mszystą. Tłumione są również niskodarniowe gatunki typowe dla torfowisk. W ten sposób dominacja trzęślicy prowadzi do radykalnego zubożenia flory torfowiskowej. Największą odporność na tę ekspansję wykazuje borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, borówka czarna V. myrtillus i wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum. Warstwa mszaków swym składem nie odbiega od typowych torfowisk wysokich. Gęsta ruń i gruby wojłok uniemożliwiają rozwój innym roślinom zielnym, przez co płaty trzęślicowe ulegają zarastaniu jedynie przez samosiew drzew i krzewów. Trudno tu więc doprowadzić do regeneracji dawnej roślinności torfowiskowej, nawet po przywróceniu właściwych stosunków wodnych. Całkowite opanowanie torfowiska przez zbiorowisko z Molinia caerulea oznacza zagładę tutejszych fitocenoz, dlatego niezbędne są działania w zakresie ochrony aktywnej, aby przeciwdziałać ekspansji tej trawy poprzez usuwanie jej kępek. Jednakże eliminacja zbiorowiska z Molinia caerulea jest bardzo żmudna, długotrwała i wymaga wysokich nakładów pracy. Związane z podłożem torfowym cztery zbiorowiska zaroślowe i leśne (zarośla na wilgotnych łąkach i torfowiskach Salicetum pentandro-cinereae, sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-pinetum, bór świerkowy na torfie Sphagno-Piccetum montanum i brzezina bagienna Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis) zostały omówione w niniejszej monografii w rozdziale Zbiorowiska leśne (Michalik, Szary 2016, w tym tomie). Szuwary i turzycowiska z klasy Phragmitetea opisano w rozdziale dotyczącym Zbiorowisk nieleśnych (Korzeniak 2016, w tym tomie).
Roślinność torfowisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym 171 Literatura Alexandrowicz Z. 1989. Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat Polskich, 240 ss. Denisiuk Z. 1975. Zasługujące na ochronę torfowiska wysokie w Bieszczadach Zachodnich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 31(2): 13 22. Denisiuk Z. 1977. W obronie torfowisk wysokich nad górnym Sanem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 33(4): 15 19. Denisiuk Z., Korzeniak J. 1999. Zbiorowiska nieleśne krainy dolin Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 5:1 162. Ilnicki P. (red.). 2002. Torfowiska i torf. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augustyna Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań. ss. 606. Jasiewicz A. 1965: Rośliny naczyniowe Bieszczadów Zachodnich. Monogr. Bot. 20: 1 340. Kalemba A., Korzeniak J., Szary A. 2004. Stan aktualny torfowisk wysokich nad górnym Sanem, ze szczególnym uwzględnieniem roślinności naczyniowej. Roczniki Bieszczadzkie 12: 189 198. Knapp J.A. 1872. Die bisher bekannten Pflanzen Galiziens und der Bukowina. W. Bornmueller, Wien, ss. 520. Koczur A. 2013. Nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata w Bieszczadach rozmieszczenie i uwarunkowania siedliskowe. Roczniki Bieszczadzkie 21: 57 63. Koczur A., Dítě D. 2013. Turzyca bagienna Carex limosa L. w Bieszczadach Zachodnich. Roczniki Bieszczadzkie 21: 351 355. Koczur A., Michalik M. 2015. Invasion of raised bogs by the Scots pine; a review of vegetation history and case study in selected peat-bogs in Bieszczady Mts (Eastern Carpathians). Polish Journal of Ecology 63(3): 297 310. Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. 1967. Zespoły roślinne Gorców. I. Naturalne i na wpół naturalne zespoły nieleśne. Fragm. Flor. Geobot. 13(2): 167 316. Kuczera A. 1931. Wśród Bojków. Sambor. Kucharzyk S., Szary A. 2012. Degradacja i ochrona torfowisk wysokich w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 20: 83 97. Lipka K., Godziemba-Czyż W. 1970. Torfowiska i młaki zlewni potoku Wołosatka w Bieszczadach Zachodnich. Zesz. nauk. WSR Krak. Melior. 59(4): 3 23. Lisowski S. 1956. Mchy Bieszczadów Zachodnich. Prace Kom. Biol. 17(3). Malec M. 2009. Ocena procesu torfotwórczego na wybranych torfowiskach wysokich w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 17: 243 252. Marek S., Pałczyński A. 1962. Torfowiska wysokie w Bieszczadach Zachodnich. Zesz. Probl. Postęp. Nauk Rol. 34: 254 294. Michalik S., Koczur A. 2014. Zbiorowiska leśne torfowisk wysokich Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 22: 169 189. Michalik S., Szary A., Kucharzyk S. 2009. Charakterystyka roślinności na terenie Obwodu Ochronnego Tarnawa w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 17: 189 216. Pałczyński A. 1958. Wstępne badania geobotaniczne i florystyczne użytków zielonych w Bieszczadach. Zesz. Nauk. WSR we Wrocławiu, III Rolnictwo 12: 93 120. Ralska-Jasiewiczowa M. 1969. Ślady kultury człowieka w diagramach pyłkowych z Bieszczadów Zachodnich. Acta Archaeologica Carpathica 11(1 2): 105 108. Ralska-Jasiewiczowa M. 1980. Late-Glacial and Holocene vegetation of the Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians): 202. PWN, Warszawa Kraków. Ralska-Jasiewiczowa M. 1992. The history of vegetation in the Bieszczady Mts. (S.E. Poland) during the past 12000 years. Veröff. Geobot. Inst. ETH Stift. Rübrl Zürich 107: 260 264. Stebel A., Koczur A. 2012. Materiały do flory mchów torfowisk i młak Bieszczadów Zachodnich (Polskie Karpaty Wschodnie). Roczniki Bieszczadzkie 20: 98 115. Szary A. 2005. Oddziaływanie zabiegów hydrotechnicznych na wybrane fragmenty roślinności higrofilnej w BdPN. Roczniki Bieszczadzkie 13: 215 234. Tatomir L. 1876. Podręcznik geografii Galicyi na podstawie prac monograficznych i urzędowych źródeł. Księgarnia Seyfartha i Czajkowskiego, Lwów, ss. 173. Wołoszczak E. 1894. O roślinności Karpat między górnym biegiem Sanu a Osławą. Spraw. Kom. Fizjogr. AU 29: 36 69. Prace niepublikowane Łajczak A. 2010a. Operat ochrony ekosystemów torfowiskowych i bagiennych (rzeźba). Krameko sp. z.o.o., Kraków, mps. Łajczak A. 2010b. Operat ochrony ekosystemów torfowiskowych i bagiennych (warunki wodne). Krameko sp. z.o.o., Kraków, mps. Mabelis A. A. 2010. Inventory of ants in peatbogs of Bieszczady National Park (SE Poland). Research period: 25.8 12.9.2010, mps. Malec M. 2006. Dynamika wzrostu torfowisk wysokich w Bieszczadach Zachodnich. Rozprawa doktorska wykonana w Katedrze Rekultywacji Gleb i Ochrony Torfowisk, Kraków. Michalik S., Denisiuk Z., Kalemba A., Korzeniak J. 1996. Plany ochrony zbiorowisk roślinnych. [W:] Plan Ochrony Bieszczadzkiego P.N. Operat ochrony zbiorowisk roślinnych. Syntetyczna charakterystyka i waloryzacja zbiorowisk roślinnych oraz generalne zasady i szczegółowe metody ich ochrony, mps. Michalik S., Koczur A., Korzeniak J. 2010. Operat ochrony ekosystemów torfowiskowych i bagiennych (fitosocjologia). Krameko sp. z.o.o., Kraków, mps. Skiba S. 1996. Gleby. [W:] Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Operat ochrony zasobów przyrody nieożywionej i gleb. Charakterystyka środowiska abiotycznego i gleb wraz z wytycznymi dla ochrony, s. 64 92, mps.
172 In the Bieszczady National Park raised peat bogs occurred mainly in the Wołosatka valley and along the upper course of San. These ecosystems are usually accompanied by wide zone of laggs, within which are present soligenous mires and marshes as well as a mosaic of wet meadows, tall herb and reed communities, and patches of shrub vegetation. In this chapter 11 plant communities are described. Forest and shrub communities connected with this habitat are discussed in the chapter on forest vegetation, while meadows and reeds in chapter on non-forest communities (this volume). The Bieszczady peat bogs are considerably transformed by human activity. Drainage of wet meadows, but sometimes also the domes of raised Summary Vegetation of peat bogs in the Bieszczady National Park bogs caused permanent drying of these valuable communities, which resulted in increased mooring. Due to action of many naturalists 5 nature reserves for protection of peat bog vegetation were established in 1959 1987. The complex protection ensured only the inclusion of peat bogs into the Bieszczady National Park (Wołosate raised bog in 1991, upper San valley in 1999). Some active protection measures were taken for renaturalization of these ecosystem, e.g. removing drains and building small dams on draining ditches to raise the water level, removal of self-sowing trees and shrubs. Currently there are efforts to confer to the main complexes of peatland the status of Ramsar Convention protected areas.