Chwasty roślin uprawnych

Chwasty roślin uprawnych Chwasty są to wszystkie rośliny, które występują tam, gdzie nie powinny tj. na polach, w sadach, ogrodach i warzywach. W sensie rolniczym są one roślinami niepożądanymi w łanie roślin uprawnych. Do chwastów należą rośliny dziko rosnące, występujące w agrofitocenozach, jak również zdziczałe rośliny uprawne i obce rośliny uprawne, tj. żyto w pszenicy lub rzepak ozimy w burakach cukrowych. W Polsce liczba gatunków chwastów występujących w roślinach rolniczych wynosi 300-400, z czego ok. 50 gatunków stanowi zagrożenie dla produkcji rolniczej. Większość z nich należy do tych samych rodzin co rośliny uprawne. Chwasty od zarania dziejów towarzyszyły człowiekowi w jego szeroko pojętej działalności rolniczej. Występując w zasiewach roślin uprawnych, podobnie jak choroby i szkodniki, powodowały straty dotyczące zarówno wysokości plonów, jak i ich jakość. Straty przez nie wywoływane obecnością chwastów są zwykle większe niż powodowane przez choroby i szkodniki. Mimo ich zwalczania powodują straty w plonach rzędu 10-20% i stanowią stałe, poważne zagrożenie dla roślin uprawnych we wszystkich systemach rolniczych. Chwasty mogą jednak pełnić również pożyteczną rolę w agrofitocenozie. Są między innymi żywicielami organizmów pożytecznych, które zwalczają różne szkodniki. Przyczyniają się także do urozmaicenia składu botanicznego upraw roślin polowych. Stanowią pożywienie dla szkodników, co zmniejsza uszkodzenia roślin uprawnych. Oddziałują na środowisko glebowe, m.in. zmniejszając skutki erozji wodnej i wietrznej, oraz przeciwdziałają wymywaniu składników pokarmowych w głąb gleby. Szkodliwość chwastów Chwasty jako rośliny naturalne są lepiej przystosowane do zmiennych, niekorzystnych warunków środowiska, rosną szybciej i charakteryzują się większą żywotnością niż

rośliny uprawne. Odznaczają się wielostronnym ujemnym wpływem na rośliny uprawne i środowisko. Szkodliwość chwastów polega na konkurencji z roślinami uprawnymi o wodę, światło i składniki pokarmowe. Bardzo często chwasty mają lepiej rozwinięty i sięgający głęboko system korzeniowy (np. chwasty wieloletnie, takie jak: ostrożeń polny, powój polny) i dlatego mogą pobierać znacznie większe ilości wody oraz składników pokarmowych z gleby. Mają również większe potrzeby pokarmowe niż rośliny uprawne. Ilość pobieranych z gleby składników pokarmowych jest uzależniona od stopnia zachwaszczenia (liczebność i skład gatunkowy występujących chwastów), np. jedna roślina owsa głuchego pobiera dwa razy więcej wody niż owsa siewnego i pszenicy jarej. Obecność chwastów na polu przyczynia się do zacieniania roślin uprawnych i może prowadzić do wylęgania łanu. Chwasty mogą być roślinami - gospodarzami (żywicielami) dla różnych grup szkodników i chorób, czyli biorą udział w ich rozprzestrzenianiu. Na przykład żywicielem pośrednim rdzy brunatnej żyta jest krzywoszyj polny, a chwasty z rodziny traw są żywicielami rdzy żółtej czy mączniaka prawdziwego zbóż. Na chwastach z rodziny kapustowatych i komosowatych żeruje wiele szkodników atakujących rośliny uprawne, należące do tych rodzin botanicznych (np. słodyszek rzepakowy, kiła kapuściana, mątwik buraczany oraz śmietka ćwiklanka). Stonka ziemniaczana, gdy nie ma na polu ziemniaków, odżywia się chwastami z rodziny psiankowatych. Chwasty mogą być również nosicielami chorób wirusowych roślin uprawnych, np. psianka czarna, gwiazdnica pospolita, komosa biała czy szarłat szorstki. Występując w łanach roślin uprawnych, wpływają na zwiększenie wilgotności w łanie, a tym samym umożliwiają rozwój chorób. Przyczyniają się również do pogorszenia warunków fitosanitarnych pól. Chwasty utrudniają zbiór roślin uprawnych i pogarszają jakość uzyskiwanego surowca roślinnego. Wiele gatunków chwastów kończy wegetację później niż roślina uprawna (maruna bezwonna, komosa biała) W czasie zbioru mają one jeszcze grube, zielone łodygi, co utrudnia przeprowadzenie zbioru. Może to być przyczyną zapychania się części roboczych kombajnów.

Obecność w łanie chwastów o wijących się łodygach (powój polny, przytulia czepna, rdest powojowaty) może być przyczyną wylęgania roślin uprawnych. Chwasty w częściach nadziemnych lub nasionach zawierają niekiedy substancje zapachowe lub trujące pogarszające jakość produktów np.: smak mleka pogarszają czosnek winnicowy czy tobołki polne zatrucia u zwierząt powodują: starzec jakubek, ostróżeczka polna, skrzypy i kąkol polny. Chwasty podnoszą koszty produkcji, ponieważ ich obecność w łanie zmniejsza wydajność kombajnów, zmusza rolnika do zastosowania różnorodnych metod ochrony oraz zwiększenia liczby wykonywanych zabiegów uprawowych i pielęgnacyjnych. Przyczyny i źródła zachwaszczenia Do podstawowych źródeł zachwaszczenia zalicza się: glebę - tzw. "bank" nasion chwastów; obornik, ziemię kompostową; miedze, nieużytki, przydroża; materiał siewny. W glebie, mimo ustawicznego zwalczania chwastów, znajdują się ogromne zasoby żywych, zdolnych do kiełkowania w sprzyjających warunkach nasion chwastów. Chwasty charakteryzują się bardzo dużą produkcją nasion, np. jedna roślina komosy białej może wydać do 70 tysięcy nasion. Rośliny te kwitną każdego roku i wytwarzają nasiona, które następnie osypują się na glebę, gdzie zachowują przez dłuższy czas (nawet kilkanaście lat) zdolność do kiełkowania. Wiele gatunków chwastów wprowadzana jest na pola wraz z obornikiem i kompostami, ponieważ nasiona ich nie tracą zdolności kiełkowania po przejściu przez przewód pokarmowy zwierząt, np. chwastnicy jednostronnej, owsa głuchego, gwiazdnicy pospolitej oraz komosy białej. Na terenach nie użytkowanych rolniczo chwasty rozwijają się w sposób niekontrolowany, a wytwarzane przez nie nasiona czy owoce mogą być rozprzestrzeniane na znaczne odległości (inne tereny lub sąsiednie pola) dzięki specyficznej budowie, np.:

puch kielichowy ułatwia przenoszenie przez wiatr; haczyki, kolce umożliwiają przenoszenie na sierści zwierząt, piórach ptaków czy ubraniach ludzi. Ostrożeń polny w pszenicy ozimej - rozprzestrzenianie nasion Nasiona chwastów rosnących w łanach bardzo często dojrzewają z roślinami uprawnymi i dostają się do zebranych nasion (przyszłego materiału siewnego), dlatego niedoczyszczony materiał siewny stanowi jedno ze źródeł zachwaszczenia. Na pojawianie się chwastów w łanach roślin uprawnych wpływa również gatunek i odmiana uprawianej rośliny oraz stosowana technologia uprawy. Uprawa nowych, krótkosłomych odmian pszenicy, uproszczenia uprawy roli oraz nieprzestrzeganie zasad zmianowania sprzyjają wzrostowi zachwaszczenia. Walka z chwastami powinna być prowadzona w każdym ogniwie zmianowania, ale coraz częściej, właśnie w wyniku uproszczeń, jest ona ograniczana, a nawet często niemożliwa. Tak więc chwasty stale towarzyszą roślinom uprawnym. Często wygrywają z nimi konkurencję, gdyż lepiej przystosowują się do warunków środowiska i uprawy, a nawet mogą zmieniać swoje cykle rozwojowe, dostosowując się do rytmu życia rośliny uprawnej. Kiełkują w różnym zakresie temperatur, więc mogą przetrwać niekorzystne warunki. Ponadto wiele z nich rozmnaża się zarówno generatywnie, jak i wegetatywnie. Podziały chwastów Chwasty, podobnie jak rośliny uprawne, należą do dwóch podstawowych klas: jednoliściennych (miotła zbożowa, owies głuchy, wyczyniec polny, perz właściwy) oraz

dwuliściennych (gwiazdnica pospolita, tasznik pospolity, mak polny, chaber bławatek i wiele innych). Chwasty dzielimy na grupy, a za podstawę podziału przyjęto: miejsce ich występowania - pozwoliło to na wyróżnienie chwastów segetalnych (rosnących w łanach roślin uprawnych, w sadach, ogrodach, warzywach), ruderalnych (rosnących w miejscach zaniedbanych, wokół zabudowań gospodarskich, wzdłuż dróg itp.) oraz chwastów łąk i pastwisk, czyli trwałych użytków zielonych; sposób odżywiania - wyróżnia się chwasty samożywne i cudzożywne (pasożyt całkowity, bezwzględny - kanianka koniczynowa i półpasożyt - szelężnik większy); pasożyty nie mają aparatu asymilującego (części zielonych) i korzeni; żyją wyłącznie kosztem rośliny żywicielskiej półpasożyty są to rośliny zielone przeprowadzające fotosyntezę, ale wodę i składniki pokarmowe pobierają z roślin żywicielskich przez ssawki wrastające w tkanki korzeni; wysokość - chwasty dzielimy na piętra: I piętro - chwasty przerastające łan rośliny uprawnej, w zbożach tworzą go np.: owies głuchy, maruna bezwonna, a w buraku cukrowym: komosa biała i chwastnica jednostronna; II piętro to chwasty rozwijające się w łanie, ale nie wyrastające ponad rośliny uprawne, tworzą go np.: szarłat szorstki, komosa biała, gorczyca polna i jasnoty, III piętro tworzą chwasty tzw. przyziemne, rozwijające się w dolnej części łanu roślin np. gwiazdnica pospolita, przetaczniki, sporek polny, fiołek polny; rodzinę botaniczną - z tego punktu widzenia wyróżniamy chwasty kapustowate (tasznik pospolity, tobołki polne, rzodkiew świrzepa,), astrowate (chaber bławatek, maruna bezwonna, mlecz polny), rdestowate (rdest powojowy, kolankowaty, szczaw polny) i wiele innych rodzin; biologię - ze względu na długość cyklu rozwojowego dzielimy chwasty na grupy biologiczne; dla praktyki rolniczej podział ten ma największe znaczenie, ponieważ wyznacza możliwość pojawiania się wschodów chwastów w roślinach uprawnych.

Podział chwastów na grupy biologiczne Chwasty dzielimy również na roczne i wieloletnie. Chwasty roczne (nasienne) rozmnażają się tylko generatywnie z nasion. Kwitną, wytwarzają owoce i nasiona tylko raz w życiu, a następnie obumierają. Nazywamy je inaczej monokarpicznymi. Chwasty wieloletnie wytwarzają nasiona i owoce wiele razy w ciągu swojego życia i są inaczej zwane polikarpicznymi. Rozmnażają się one zarówno generatywnie, jak i wegetatywnie za pomocą kłączy, rozłogów oraz bulwek. Chwasty roczne krótkotrwałe (efemerydy) wydają w ciągu roku 2 lub 3 pokolenia, ponieważ charakteryzują się bardzo krótkim okresem wegetacji (6-8 tygodni). Po wschodach szybko kwitną i wydają nasiona, które po osypaniu się na glebę od razu kiełkują. Siewki tych gatunków mogą pojawiać się w ciągu całego sezonu wegetacyjnego. Do efemeryd należą: gwiazdnica pospolita, żółtlica drobnokwiatowa, gorczyca polna oraz tasznik pospolity. Chwasty roczne właściwe pełny cykl rozwojowy przechodzą w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego. W zależności od temperatury kiełkowania gatunki te dzielą się na: jare wcześniewschodzące oraz jare późno wschodzące. Gatunki wcześniewschodzące kiełkują już przy temperaturze 1 C, pojawiają się na polu razem z rośliną uprawną lub nieco wcześniej. Należą do nich: komosa biała, owies głuchy, rdesty: powojowaty, kolankowy i perski oraz iglica pospolita.

Komosa biała Gatunki późnowschodzące kiełkują przy temperaturze powyżej 10 C. Siewki ich pojawiają się już po wschodach roślin, bardzo często np. po wykonaniu uprawek międzyrzędowych w okopowych. Zaliczmy do nich: szarłat szorstki, chwastnicę jednostronną, włośnicę zieloną, psiankę czarną, poziewnik szorstki i przymiotno kanadyjskie. Chwasty roczne właściwe są to typowe rośliny jare, więc gdy wzejdą jesienią, to nie przezimują. Chwasty zimujące i ozime charakteryzuje najczęściej cykl rozwojowy trwający 1,5 sezonu wegetacyjnego. Kiełkują pod koniec lata, zimują w fazie rozetki, a wiosną następnego roku tworzą pęd kwiatowy i wydają nasiona. Częstym zjawiskiem u tych gatunków są wschody wiosenne, a wyrastające rośliny wytwarzają części generatywne i wydają nasiona w tym samych roku, a więc w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego. Chwasty należące do tej grupy bardzo często zmieniają swój cykl rozwojowy, dostosowując go do zachwaszczanej rośliny uprawnej. Najbardziej pospolite gatunki zaliczane do tej grupy to: mak polny, fiołek polny, przytulia czepna, maruna bezwonna, tobołki polne, tasznik pospolity, miotła zbożowa, ostróżeczka polna, chaber bławatek, dymnica pospolita, jasnoty: różowa i purpurowa oraz przetaczniki: perski, polny, bluszczykowy i rolny.

Chwasty zimujące i ozime: przytulia czepna w uprawie zbóż, miotła zbożowa w pszenicy ozimej, chaber bławatek w uprawie pszenicy ozimej

Chwasty dwuletnie charakteryzują się tym, że ich cykl życiowy trwa dwa sezony wegetacyjne, czyli nie wydają nasion w pierwszym roku po skiełkowaniu. Najczęściej są to chwasty występujące na łąkach i pastwiskach oraz zachwaszczające rośliny wieloletnie, np. koniczynę czerwoną, lucerny. Wśród nich można spotkać formy zarówno roczne, jak i wieloletnie, np. bniec biały. Chwasty wieloletnie utrzymują się wiele lat na polach, wytwarzają trwałe organy podziemne (korzenie palowe, kłącza, rozłogi, bulwy), za pomocą których się rozmnażają. Rozmnażają się również generatywnie, wydając nasiona lub owoce. Rośliny wyrastające z nasion wytwarzają części generatywne i wydają nasiona dopiero w drugim sezonie wegetacyjnym. Z organów podziemnych każdej wiosny wyrastają nowe pędy zarówno nadziemne, jak i podziemne, dlatego są to gatunki bardzo uciążliwe i trudne do zwalczania. Do typowych chwastów wieloletnich należą: ostrożeń polny (oset), mlecz polny, perz właściwy, powój polny, szczaw polny lub skrzyp polny. Chwasty różnią się między sobą wymaganiami glebowymi, wodnymi oraz świetlnymi. Spotyka się je w różnych siedliskach i roślinach uprawnych, ponieważ w odróżnieniu od nich charakteryzują się dużym stopniem tolerancji w odniesieniu do zmieniających się warunkw środowiska. Przystosowywanie się chwastów do niekorzystnych warunków środowiska decyduje o ich przewadze nad roślinami uprawnymi w agrofitocenozach. Najczęściej spotykane i dominujące gatunki chwastów w roślinach uprawnych zamieszczono w tabeli. Najczęściej występujące gatunki chwastów w roślinach uprawnych + - występowanie chwastu Nazwa gatunku Zboża jare Zboża ozime Kukurydza Ziemniak Burak cukrowy Rzepak Strączkowe Gwiazdnica pospolita + + + + + + +

Żółtlica drobnokwiatowa + + Gorczyca polna + + + + + Rzodkiew świrzepa + + + + Komosa biała + + + + + Rdesty: powojowaty, kolankowy, plamisty + + + + Szarłat szorstki + + Poziewnik szorstki + + + Mak polny + + Fiolek polny + + + + + + Przytulia czepna. + + + + + + + Maruna bezwonna + + + + + Rumian polny + + + + + + Przetaczniki: perski, bluszczykowy, polny + + + + + Jasnoty: różowa, purpurowa + + + + Tasznik pospolity + + + + + + + Tobołki polne + + + + + + Ostrożeń polny + + + + + + Powój polny + + + + Owies głuchy + + + + Chwastnica jednostronna + + + + Włośnica: sina i zielona + + + Miotła zbożowa + + Perz właściwy + + + + + + Samosiewy zbóż + + + Ochrona roślin przed chwastami dotyczy wielu zagadnień, które nie powinny być obce rolnikowi. Ważne jest, aby zrozumiał rolę chwastów na polach uprawnych, powstawanie banku nasion w glebie oraz występowanie chwastów w zależności od czynników siedliska i pojawiające się zmiany w strukturze zachwaszczenia. Bardzo ważne jest również rozpoznanie zjawiska konkurencji chwastów i określenie progów zagrożenia dla nie-

których gatunków oraz krytycznych okresów konkurencji chwastów dla wybranych roślin uprawnych. Wszystkie rośliny uprawne wymagają stanowiska wolnego od chwastów. Szczególnie ważny jest brak chwastów od wschodów do początkowych faz rozwojowych roślin uprawnych, np. dla buraka cukrowego okres krytycznej konkurencji występuje od 2-go do 9-tego tygodnia po wschodach. W nowoczesnym rolnictwie ze względów ekonomicznych i przyrodniczych bardzo często rezygnuje się ze zwalczania tych gatunków, których liczebność nie przekracza progu ekonomicznej szkodliwości. Jest to tzw. zmodyfikowana koncepcja zwalczania chwastów określana jako sterowanie zachwaszczeniem.