J. Kosonoga Jacek Kosonoga Glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10 marca 2010 r., sygn. II AKz 34/10 1 Streszczenie W glosie odniesiono się do kwestii charakteru prawnego orzeczenia dotyczącego przepadku lub ściągnięcia wartości majątkowych lub zobowiązań stanowiących przedmiot poręczenia. Analizie poddano równieŝ problematykę obowiązków poręczającego i wpływu ich niewykonania na zastosowanie przepadku. Poruszono równieŝ zagadnienie utrudniania postępowania karnego jako przesłanki z art. 268 1 k.p.k. Skoro oskarŝony nie stawił się w terminie do zakładu karnego dla odbycia orzeczonej kary, a poręczającą zawiadomiono o tym jego obowiązku, to wypełnione zostały warunki orzeczenia przepadku sumy poręczenia, które po wydaniu wyroku nadal zabezpiecza przebieg postępowania pod rygorem przepadku tej sumy (art. 268 1 i 2 oraz art. 269 2 k.p.k.). Zachowania oskarŝonego nie usprawiedliwia złoŝenie wniosku o odroczenie wykonania kary, zwłaszcza Ŝe nadal nie wykonał on omawianego obowiązku. W glosowanym orzeczeniu Sąd Apelacyjny podjął interesującą problematykę przepadku lub ściągnięcia wartości majątkowych lub zobowiązań stanowiących przedmiot poręczenia 2. Jest to zagadnienie nie tylko złoŝone teoretycznie, ale równieŝ istotne praktycznie, zwłaszcza jeŝeli uwzględni się, Ŝe w następstwie orzeczenia sądu dochodzi do trwałej ingerencji w sferę prawa własności oskarŝonego lub poręczającego, a więc wartości o randze konstytucyjnej (art. 64 Konstytucji RP). Argumentacja Sądu sprowadza się do prostego wnioskowania, Ŝe skoro oskarŝony nie stawił się w terminie do zakładu karnego dla odbycia orzeczonej kary, a poręczającą zawiadomiono o tym jego obowiązku, to wypełnione zostały warunki orzeczenia przepadku sumy poręczenia majątkowego. Wy- 1 KZS 2010, nr 3, poz. 45. 2 Dla uproszczenia dalej orzeczenie przepadku. 158 i Prawo 10, 2012
Glosa do postanowienia SA w Krakowie z dnia 10.III.2010 r. daje się, Ŝe tak sformułowana teza nie moŝe mieć jednak charakteru uniwersalnego i wymaga pewnego uściślenia. W szczególności rozwinięcia wymaga problematyka fakultatywnego lub obligatoryjnego charakteru orzeczenia przepadku, jak równieŝ kwestia tego, czy i ewentualnie jaki wpływ na jego orzeczenie wywiera postawa poręczającego wobec zachowań oskarŝonego. Odnosząc się jednak w pierwszej kolejności do zagadnień generalnych, wskazać naleŝy, Ŝe poręczenie majątkowe naleŝy do grupy nieizolacyjnych środków zapobiegawczych, a jego istota najogólniej rzecz ujmując sprowadza się do złoŝenia gwarancji majątkowej, mającej zapewnić określone zachowanie się oskarŝonego. Chodzi o gwarancję tego, Ŝe oskarŝony nie ucieknie, nie ukryje się, a takŝe nie będzie w inny sposób utrudniał prowadzonego postępowania (art. 268 1 k.p.k.). Treścią poręczenia majątkowego jest wynikająca z decyzji organu procesowego o zastosowaniu tego środka swego rodzaju umowa między tym organem a oferentem poręczenia, określająca warunki majątkowego zabezpieczenia obecności i prawidłowego udziału oskarŝonego w procesie. Realizację tego porozumienia gwarantuje konsekwencja w postaci przepadku przedmiotów poręczenia i wiąŝący się z tym przymus psychiczny oddziałujący na oskarŝonego 3. Specyfika tej umowy polega jednak na tym, Ŝe nie istnieje tu równość stron, a ostateczną decyzję co do zastosowania poręczenia zawsze podejmuje organ procesowy 4. Słusznie zauwaŝa się w doktrynie, Ŝe układ powstały w związku z zastosowaniem poręczania majątkowego między organem procesowym a oskarŝonym lub poręczającym przypomina umowę obligacyjną. Nie oznacza to jednak, Ŝe ma ona charakter cywilnoprawny. Występowanie po jednej i drugiej stronie określonych podmiotów mających prawa i obowiązki nie zmienia faktu, Ŝe umowa ta oparta jest na przepisach prawa karnego procesowego i musi być traktowana jako szczególnego rodzaju umowa karnoprocesowa 5. Przedmiotem poręczenia mogą być pieniądze, papiery wartościowe, zastaw lub hipoteka, co oznacza, Ŝe środek ten ingeruje w sferę szeroko rozumianych praw majątkowych podmiotu składającego poręczenie. 3 A. B u l s i e w i c z, D. K a l a, Środki przymusu w dziedzinie praw majątkowych na tle przepisów nowego kodeksu postępowania karnego, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, Warszawa 1998, nr 8, s. 96; zob. równieŝ: T. B u l s i e w i c z, Poręczenie majątkowe w polskim procesie karnym, Toruń 1991, s. 21; D. T a r n o w s k a, Poręczenie jako środek zapobiegawczy w polskim procesie karnym, Toruń 2002, s. 88 i n. oraz 95 i n.; T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 591; por. równieŝ postanowienie SA w Katowicach z dnia 5 listopada 2003 r., sygn. II AKz 925/03, KZS 2004, nr 4, poz. 53. 4 R. A. S t e f ański, Środki zapobiegawcze w nowym kodeksie postępowania karnego, Warszawa 1998, s. 118. 5 A. B u l s i e w i c z, Glosa do uchwały SN z dnia 24 stycznia 1995 r., PiP 1996, nr 3, s. 100 101; zob. równieŝ S. W a l t oś, Porozumienia w polskim procesie karnym de lege lata i de lege ferenda (próba oceny dopuszczalności), PiP 1992, nr 7, s. 39 40. i Prawo 10, 2012 159
J. Kosonoga Zapewnienie poŝądanej postawy procesowej oskarŝonego przy zastosowaniu poręczenia majątkowego uzyskuje się w wyniku realnego ryzyka przepadku przedmiotu poręczenia. Świadomość tego ma spowodować u oskarŝonego poczucie ekonomicznej nieopłacalności utrudniania prowadzonego przeciwko niemu postępowania, zaś w odniesieniu do poręczającego skłonić go do sprawowania swoistej kontroli nad oskarŝonym i zapewnienia, Ŝe będzie on stawiał się na kaŝde wezwanie organu procesowego i nie będzie zakłócał prawidłowego toku procesu. Przepadek ma zatem walor dyscyplinujący i słuŝy zwiększeniu skuteczności zastosowanego środka zapobiegawczego. Przesłanki przepadku zostały explicite określone w art. 268 1 k.p.k., a kompetencje do jego orzeczenia powierzono wyłącznie sądowi (art. 270 1 k.p.k.), co odpowiada konstytucyjnej zasadzie, Ŝe przepadek rzeczy mo- Ŝe nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu (art. 46 Konstytucji RP). Zgodnie z art. 268 1 k.p.k., stanowiące przedmiot poręczenia wartości majątkowe lub zobowiązania ulegają przepadkowi albo ściągnięciu w razie ucieczki lub ukrycia się oskarŝonego. W wypadku utrudniania w inny sposób postępowania karnego moŝna orzec przepadek lub ściągnięcie tych wartości 6. Z kolei, jak wynika z art. 269 2 k.p.k., w razie niezgłoszenia się na wezwanie do odbycia kary stosuje się art. 268 1 k.p.k. Powstaje w związku z tym pytanie, czy orzeczenie przepadku lub ściągnięcia sum poręczenia w trybie art. 269 2 k.p.k. w zw. z art. 268 1 k.p.k. jest fakultatywne, czy obligatoryjne. Dostrzegając ten problem, z jednej strony przyjmuje się, Ŝe z uwagi na ograniczenie obligatoryjności orzeczenia do ukrycia się lub ucieczki oskarŝonego samo niestawienie się na wezwanie do odbycia kary pozbawienia wolności skutkuje jedynie moŝliwością orzeczenia przepadku lub ściągnięcia sum poręczenia 7 ; z drugiej twierdzi się, Ŝe orzeczenie to ma charakter obligatoryjny 8. Tymczasem wydaje się, Ŝe odesłanie zawarte w treści art. 269 2 k.p.k. prowadzić musi do nieco odmiennych wniosków. Ustawodawca nie posłuŝył się bowiem konstrukcją odpowiedniego stosowania przepisów, ale odesłał wprost do art. 268 1 k.p.k., co oznacza, Ŝe w przypadku niestawienia się do odbycia kary zastosowanie powinna znaleźć cała jego dyspozycja, bez potrzeby jakichkolwiek modyfikacji. W zaleŝności zatem od dokonanych ustaleń faktycznych wyróŝnić moŝna trzy ewentualności. W sytuacji, gdy niezgłoszenie się do odbycia kary jest następstwem ucieczki lub ukrycia się 6 Szerzej na temat zob. zob. m.in. R. A. S t e f ański, Środki zapobiegawcze..., s. 131 i n.; A. B u l s i e w i c z, Poręczenie..., s. 91 i n.; D. T a r n o w s k a, Poręczenie..., s. 183 i n. 7 R. A. S t e f ański, (w:) R. A. S t e f ański, S. Z a b ł o c k i (red.), Kodeks postępowania. Komentarz, t. II, Warszawa 2004, s. 175. 8 Postanowienie SA w Katowicach z dnia 17 grudnia 2008 r., sygn. II AKz 893/08, LEX nr 491169. 160 i Prawo 10, 2012
Glosa do postanowienia SA w Krakowie z dnia 10.III.2010 r. oskarŝonego orzeczenie przepadku powinno nastąpić obligatoryjnie. JeŜeli natomiast absencja skazanego nie jest wynikiem ucieczki lub ukrycia się, a oceniono ją jako utrudnianie postępowania orzeczenie ma charakter fakultatywny. Z kolei, gdy niezgłoszenie się nastąpiło z przyczyn usprawiedliwionych (np. stanem zdrowia) orzeczenie przepadku w ogóle nie wchodzi w rachubę. Słusznie wskazuje się, Ŝe art. 269 2 k.p.k. odnosi się tylko do zamierzonego niezgłoszenia się oskarŝonego do odbycia kary, a nie do wypadku niezgłoszenia się z powodów od niego niezaleŝnych 9. Fakultatywność lub obligatoryjność orzeczenia jest zatem konsekwencją ustalenia przyczyny niezgłoszenia się oskarŝonego do odbycia kary. Z analizowanym zagadnieniem wiąŝe się równieŝ kwestia sposobu rozumienia przesłanki w postaci utrudniania postępowania. W szczególności nie jest jednoznaczne, czy w rachubę wchodzi jedynie takie utrudnianie, które ma charakter bezprawny. Co prawda, tego rodzaju zastrzeŝenia brak w treści art. 268 1 k.p.k., niemniej przyjąć trzeba, Ŝe w rachubę wchodzi jedynie taka postawa oskarŝonego. Trudno byłoby bowiem uznać, Ŝe np. działania, które mieszczą się w prawie do obrony, a które de facto utrudniają organowi procesowemu prowadzenie sprawy, uzasadniają orzeczenie przepadku poręczenia. Zachowania zgodne z prawem nie mogą być bowiem przyczyną ujemnych konsekwencji procesowych. Warto równieŝ zwrócić uwagę, Ŝe zgodnie z art. 273 2 k.p.k. poręczający jest obowiązany niezwłocznie powiadomić sąd lub prokuratora jedynie o takich poczynaniach oskarŝonego, które zmierzają do utrudniania postępowania w inny bezprawny sposób; podobnie tylko bezprawne utrudnianie postępowania stanowi podstawę stosowania środków zapobiegawczych (art. 258 1 pkt 2 k.p.k.) 10. 9 J. B a f i a, J. B e d n a r z a k, M. F l e m m i n g, S. K a l i n o w s k i, H. K e m p i s t y, M. S i e - w i e r s k i, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1971, s. 272; zob. równieŝ postanowienie SA w Krakowie z dnia 14 września 1994 r., sygn. II AKz 341/94, KZS 1994, nr 4, poz. 6; postanowienie SA w Krakowie z dnia 11 maja 1994 r., sygn. II AKz 161/94, KZS 1994, nr 5, poz. 25; postanowienie SA w Krakowie z dnia 26 września 1996 r., sygn. II AKz 405/96, Prok. i Pr. 1997, dodatek Orzecznictwo, nr 3, poz. 23; por. równieŝ postanowienie SA w Katowicach z dnia 15 listopada 2006 r., sygn. II AKz 751/06, LEX nr 217069. 10 Na temat wykładni pojęcia utrudnianie w sposób bezprawny postępowania zob. np.: F. Pr u s a k, Nieizolacyjne środki zapobiegawcze, Warszawa 1978, s. 30; R. A. S t e f ański, (w:) R. A. S t e f ański, S. Z a b ł o c k i (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004, t. II, s. 98 99; postanowienie SA w Katowicach z dnia 17 grudnia 2008 r., sygn. II AKz 893/08, LEX nr 491169; postanowienie SN z dnia 28 grudnia 1974 r., sygn. III KZ 245/74, OSNKW 1975, nr 2, poz. 29; postanowienie SA w Krakowie z dnia 17 marca 1994 r., sygn. II AKz 100/94, KZS 1994, nr 3, poz. 20; postanowienie SA w Krakowie z dnia 4 lipca 1996 r., sygn. II AKz 287/96, KZS 1996, nr 5 6, poz. 71; postanowienie SA w Krakowie z dnia 8 kwietnia 1992 r., sygn. II AKz 59/92, KZS 1992, nr 3 9, poz. 98; wyrok SA w Poznaniu z dnia 22 czerwca 1999 r., sygn. II AKa 205/99, OSA 2000, nr 6, poz. 47; postanowienie SA w Krakowie z dnia 2 września 1999 r., sygn. II AKz 210/99, KZS 1999, nr 8 9, poz. 48. i Prawo 10, 2012 161
J. Kosonoga Kwestią sporną jest równieŝ to, czy na orzeczenie przepadku przedmiotów poręczenia wpływ ma postawa poręczającego wobec zachowań oskar- Ŝonego. W literaturze przyjmuje się, Ŝe obligatoryjność orzeczenia przepadku lub ściągnięcia sumy poręczenia ma charakter względny. W wypadku bowiem przyjęcia poręczenia od innej osoby niŝ oskarŝony orzeczenie takie moŝe mieć miejsce jedynie w razie stwierdzenia, Ŝe składający poręczenie wiedział o utrudnianiu postępowania przez oskarŝonego, za którego ręczył, i mogąc zapobiec lub mu przeszkodzić, nic nie zrobił w tym kierunku, nie powiadomił organu procesowego albo wywierał zły wpływ na niego, co mogło przyczynić się do przyjęcia postawy nielojalnej przez oskarŝonego 11. Orzeczenie przepadku jest zatem moŝliwe tylko wówczas, gdy zostanie wykazane, Ŝe poręczający mógł zapobiec zachowaniom oskarŝonego 12. Przyjmuje się, Ŝe odmienny punkt widzenia kłóciłby się z elementarnym poczuciem sprawiedliwości 13. Nie bez racji zauwaŝa się jednak, Ŝe kodeks postępowania karnego nie uzaleŝnia orzeczenia przepadku od postawy składającego poręczenie, ale koncentruje się wyłącznie na zachowaniu oskarŝonego. Postanowienie o przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięciu sumy poręczenia zapada niezaleŝnie od tego, czy osoba składająca poręczenie wiedziała o zamiarach oskarŝonego i czy mogła zapobiec jego ucieczce lub ukryciu się albo utrudnianiu w inny bezprawny sposób postępowania 14. Ryzyko to poręczający musi skalkulować, udzielając poręczenia. Zostaje on pouczony o konsekwencjach ukrycia się, ucieczki lub utrudniania postępowania przez oskar- Ŝonego (art. 268 2 k.p.k.). Poza względami redakcyjnymi, przyjęcie odmiennej interpretacji mogłoby w praktyce prowadzić do zmniejszenia aktywności poręczających w zakresie kontrolowania zachowania się oskarŝonego, co z kolei obniŝałoby skuteczność tego środka zapobiegawczego. Lege non dostinquente nie sposób zatem z treści art. 268 1 k.p.k. wywodzić dodatkowej przesłanki warunkującej moŝliwość orzeczenia przepadku w postaci tego, czy poręczający wie o niepoŝądanych zachowaniach oskarŝonego, a tym bardziej, czy mógł im zapobiec. Ustalenie tej ostatniej okoliczności byłoby zresztą bardzo ocenne. Przepadek poręczenia stanowić powinien zatem konsekwencję zachowania się oskarŝonego, jako tego uczestnika postępowania, na którego zachowanie ma wpływać środek za- 11 J. B e d n a r z a k, Środki zapobiegawcze, Warszawa 1970, s. 25. 12 P. H o f m ański, E. S a d z i k, K. Z g r y z ek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2011, s. 1513; T. Z b ański, Środki zapobiegawcze, Warszawa 1974, s. 98. 13 A. B u l s i e w i c z, Poręczenie..., s. 101. 14 R. A. S t e f ański, Środki zapobiegawcze..., s. 133 134; M. S i e w i e r s k i, J. T y l m a n, M. O l s z e w s k i, Postępowanie karne w zarycie, Warszawa 1971, s. 173; T. E. W i r z m a n, (w:) A. K r yŝe, P. N i e d z i e l ak, K. P e t r y n a, T. E. W i r z m a n, Kodeks postępowania karnego. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2001, s. 474. 162 i Prawo 10, 2012
Glosa do postanowienia SA w Krakowie z dnia 10.III.2010 r. pobiegawczy. Działania poręczającego pozostają natomiast w tym względzie prawnie irrelewantne. Czym innym jest natomiast sytuacja, gdy organ procesowy nie wypełnia ciąŝącego na nim obowiązku zawiadamiania osoby składającej poręczenie majątkowe o kaŝdorazowym wezwaniu oskarŝonego do stawiennictwa (art. 267 k.p.k.). Przepis ten słuŝy nie tylko ochronie interesu poręczającego, ale równieŝ oddziałuje pośrednio na osobę samego oskarŝonego, co zwiększa efekty dyscyplinujące, mające pozytywny wpływ na zapewnienie prawidłowego toku postępowania karnego 15. Zgodzić naleŝy się w związku z tym, Ŝe powinność zawiadomienia poręczających o wezwaniu skierowanym do oskarŝonego odnosi się takŝe do wezwania skazanego do dobrowolnego stawienia się w zakładzie karnym dla odbycia orzeczonej kary pozbawienia wolności (art. 267 k.p.k.). Jeśli poręczający nie wie o obowiązku stawienia się oskarŝonego (skazanego), to nie moŝe wywiązać się z powinności dopilnowania, by ten obowiązek wykonał. Dlatego bez dowodu doręczenia zawiadomienia poręczających o wezwaniu skazanych nie naleŝało orzekać przepadku przedmiotów poręczenia 16. Commentary to the decision issued by the Court of Appeal in Cracow on 10 March 2010, ref. file no. II Akz 34/10 Abstract This commentary addresses the legal nature of a decision on forfeiture or collection of assets or liabilities that are subject to a surety bond. Analysed are also duties of a surety and how the failure to perform such duties impacts the forfeiture decision. Touched upon is also the issue of obstructing criminal proceedings as a criterion under the Code of Criminal Procedure, Article 268, 1. 15 Postanowienie SA w Warszawie z dnia 14 maja 1996 r., sygn. II AKz 387/96, Prok. i Pr. 1996, dodatek Orzecznictwo, nr 12, poz. 21. 16 Postanowienie SA w Krakowie z dnia 5 września 2011 r., sygn. II AKz 353/11, KZS 2011, nr 10, poz. 31; postanowienie SA w Katowicach z dnia 5 listopada 2003 r., sygn. II AKz 925/03, KZS 2004, nr 4, poz. 53. i Prawo 10, 2012 163