Kto może być świadkiem?

Ksenia Latos, Barbara Przewoźniak Recenzja: dr Grzegorz Trojanowski ZOSTAŁEM ŚWIADKIEM JAKIE MAM PRAWA I OBOWIĄZKI? Kto może być świadkiem? Świadkiem jest osoba faktycznie obecna przy zdarzeniu, którego dotyczy postępowanie sądowe lub każda inna osoba, która posiada informacje, mogące mieć znaczenie w postępowaniu. Zeznania świadka złożone przed sądem, są dowodem i pełnią w procesie bardzo ważną rolę, wpływając na decyzje organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. W procesie karnym świadkiem zostaje osoba, która posiada wiedzę na temat danego zdarzenia. Każdy, kto zaobserwował jakiekolwiek działania przestępcze, ma obowiązek poinformować o tym organy ścigania (Policję, prokuratora). Jest to jednak obowiązek społeczny, a nie prawny, co oznacza, że nie zostały przewidziane sankcje prawne za niedochowanie tego obowiązku. Powinniśmy postąpić w taki sposób i zawiadomić odpowiednie organy w tej sytuacji (nawet anonimowo), jednak nie istnieje żaden przymus. Jednakże, są pewne przestępstwa, o których musimy natychmiast poinformować organy ścigania, jeśli mamy poważne podstawy przypuszczać, że zostały popełnione bądź usiłowano je popełnić. Należą do nich najcięższe przestępstwa, takie jak zamach terrorystyczny, zabójstwo, szpiegostwo, zamach stanu, sprowadzenie katastrofy. Kodeks karny przewiduje za niezgłoszenie tych przestępstw karę do 3 lat pozbawienia wolności S t r o n a 75

Vademecum prawno-administracyjne W procesie cywilnym natomiast świadkiem zostaje się, jeśli uczestnik postępowania (np. powód i pozwany lub wnioskodawca) podał nasze nazwisko w celu wezwana do złożenia zeznań. W ten sposób mamy uzyskujemy możliwość i jednocześnie obowiązek wypowiedzenia się w danej sprawie. Tak więc również przez sądem cywilnym (np. sprawy spadkowe, rozwodowe, dotyczące nieruchomości i inne) występuje instytucja świadka. Kto nie może zostać świadkiem? W postępowaniu cywilnym świadkiem nie może być: osoba, która jest niezdolna do komunikowania swoich spostrzeżeń wojskowi i urzędnicy związani tajemnicą służbową, przedstawiciele ustawowi stron (rodzice, opiekunowie), mediator (co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzoną mediacją) osoby, które stają się stroną przez fakt, że reprezentują osobę prawną lub organizację współuczestnicy jednolici. W sprawie rozwodowej świadkiem nie może być małoletni, który nie ukończył 13 roku życia, oraz zstępny (dziecko, wnuk), który nie ukończył 17 roku życia. W postępowaniu karnym świadkiem nie może być: obrońca lub adwokat, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, 76 S t r o n a

Ksenia Latos, Barbara Przewoźniak, Zostałem świadkiem jakie mam praw. duchowny co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi. Zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka, który w określonych sytuacjach może być jednak zniesiony, dotyczy: osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej, służbowej i zawodowej, osób korzystających z tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej i dziennikarskiej, osób, które korzystają z prawa do odmowy zeznań (o tym szczegółowo będzie mowa niżej). WEZWANIE Zdarza się, że dość niespodziewanie dostajemy wezwanie do stawienia się w Prokuraturze albo Sądzie. Mogą się wówczas pojawić wątpliwości, o co właściwie chodzi w takim wezwaniu, co z nim należy zrobić oraz jak rozumieć jego treść. Jakie informacje powinny znaleźć się na wezwaniu? Obowiązkowo na każdym wezwaniu musi być określone, kto jest wzywany do sądu lub prokuratury, poprzez podanie danych tej osoby: jej imienia i nazwiska oraz adresu zamieszkania. Ponadto musi być określone, w jakim charakterze zostaje się wezwanym np. świadka. Konieczne jest określenie miejsca i czasu przesłuchania. Organ wzywający dodatkowo podaje, na jaka okoliczność wzywa ta osobę poprzez podanie nazwiska stron oraz przedmiot sprawy. Na takim wezwaniu pojawi się również zwięzłe przytoczenie przepisów o obowiązkach świadka oraz informacja o możliwości zwrotu wydatków koniecznych w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 77

78 S t r o n a Vademecum prawno-administracyjne poniesionych w związku ze stawiennictwa oraz wynagrodzeniu utraconych tego dnia zarobków. OBOWIĄZKI ŚWIADKA Rola świadka w postępowaniu zarówno cywilnym, jak i karnym wiąże się z wieloma obowiązkami, które maja na celu uzyskanie pełnego rozeznania w sprawie i wydanie sprawiedliwego wyroku. Do najważniejszych obowiązków świadka należą: obowiązek stawienia się na wezwanie sądu, obowiązek zeznawania, obowiązek złożenia przyrzeczenia, obowiązek zachowania powagi sądu oraz obowiązek mówienia prawdy. Czy muszę stawić się na wezwanie sądu? Każda osoba, która została wezwana przed sąd w celu złożenia zeznań ma obowiązek stawić się przed sądem. Nie zwalnia z tego obowiązku nawet ewentualność, że osobie wezwanej będzie przysługiwało prawo do odmowy składania zeznań. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo spowoduje nałożenie na świadka grzywny ( w procesie cywilnym grzywna może wynieść do 1000 zł a procesie karnym nawet do 3000 zł) oraz ponowne wezwanie na sprawę. W razie zaś ponownego niestawiennictwa sąd może, nałożyć na świadka kolejną grzywnę a nawet zarządzić jego przymusowe doprowadzenie. W sytuacji, gdy świadek nie może się stawić na wezwanie ze względu na chorobę lub kalectwo itp. niedające się pokonać przeszkody, może on zostać przesłuchany w miejscu jego pobytu. Warto tu dodać, że świadek ma pozostać w sądzie tak długo, aż sąd go z tego obowiązku nie zwolni. Jeżeli uczyni to wcześniej może to być uznane za oddalenie się bez zgody

Ksenia Latos, Barbara Przewoźniak, Zostałem świadkiem jakie mam praw. przewodniczącego, za co grożą takie same sankcje jak w przypadku niestawiennictwa Co zrobić, jeżeli w danym dniu nie mogę się stawić w sądzie? Jeżeli już przed datą planowanego przesłuchania wiemy, że danego dnia nie będziemy mogli stawić się w sądzie, ponieważ np. mamy na ten dzień wyznaczoną operację to należy usprawiedliwić swoją nieobecność poprzez dostarczenie np. zwolnienia lekarskiego sporządzonego przez uprawnionego lekarza (spis lekarzy dostępny jest w sekretariacie każdego sądu). Najlepiej uczynić to przed dniem rozprawy. Ewentualnie można telefonicznie przekazać informację o tym, że będzie się nieobecnym do Sekretariatu Sądu a dopiero przy okazji następnego wezwania dostarczyć usprawiedliwienie. Może się jednak zdarzyć, że dopiero w dniu przesłuchania zaistnieje nieprzewidywalna sytuacja, która uniemożliwi nam stawienie się w sądzie i nie będziemy o tym wstanie poinformować sądu w związku, z czym sędzia nałoży na świadka grzywnę. Wówczas świadek w ciągu tygodnia od daty doręczenia mu postanowienia skazującego go na grzywnę lub na pierwszym posiedzeniu, na które zostanie wezwany może usprawiedliwić swoja nieobecność. Wówczas sąd zwolni świadka od grzywny, jaką otrzymał za niestawiennictwo. Czy muszę zeznawać? Generalnie każda osoba wezwana przed sąd w celu złożenia zeznań ma obowiązek to uczynić. Za nieuzasadnioną odmowę zeznań, po wysłuchaniu obecnych stron co do zasadności odmowy, sąd skaże świadka na grzywnę. ( może ona wynosić do 1000 zł). Niezależnie od grzywny sąd może nakazać aresztowanie świadka na czas nieprzekraczający jednego tygodnia. Sąd uchyli w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 79

Vademecum prawno-administracyjne areszt, jeśli świadek złoży zeznania albo jeżeli sprawę zakończono bez zeznań świadka. Istnieją jednak takie sytuacje, w których świadek ma prawo odmówić składania zeznań oraz odmówić udzielenia odpowiedzi na zadane pytanie. Jednak te przypadki będą omówione w części pracy poświeconej uprawnieniom świadka. Czy musze składać przyrzeczenie? Sąd przez rozpoczęciem składania zeznań przez świadka ma prawo odebrać od niego przyrzeczenie, które ma na celu zapewnienie prawdziwość zeznań. Sąd może jednak poprzestać jedynie na pouczeniu o odpowiedzialności karnej świadka za składanie fałszywych zeznań. Za odmowę złożenia przyrzeczenia sąd może skazać świadka na grzywnę do 1000 zł albo nawet nakazać aresztowanie na czas nieprzekraczający tygodnia. Istnieje jednak kategoria osób, od której Sąd nie odbiera przyrzeczeń. Są to : Małoletni, czyli osoby, które nie ukończyły 17 lat Osoby skazane prawomocnym wyrokiem za składanie fałszywych zeznań Gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że świadek z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia, gdy świadek jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania lub pozostającego w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania albo, gdy za to przestępstwo został skazany. Ponadto w procesie cywilnym przyrzeczenie również inne osoby mogą być przez sąd zwolnione z obowiązku złożenia 80 S t r o n a

Ksenia Latos, Barbara Przewoźniak, Zostałem świadkiem jakie mam praw. przyrzeczenia pod warunkiem, że strony postępowania wyrażą na to zgodę. Jak należy zachowywać się w sądzie? Zeznając w sadzie należy się zachowywać w sposób niegodzący w powagę Sądu. Jeżeli zachowanie świadka będzie wysoce naganne Sąd może ukarać świadka kara grzywny, której wysokość nie może przekraczać kwoty dwukrotnego najniższego miesięcznego wynagrodzenia lub karą pozbawienia wolności do 7 dni. Czy zeznając muszę mówić prawdę? Obowiązek mówienia prawdy należy do najważniejszych obowiązków świadka. Należy bezwzględnie pamiętać o tym, że składanie fałszywych zeznań jest przestępstwem. Za którego popełnienie grozi kara pozbawienia wolności do lat 3. Przestępstwo to może popełnić zarówno przez niemówienie prawdy tzn. kłamstwo, ale również poprzez niewyjawienie prawdy tzn. przemilczenie prawdy na temat będący przedmiotem sprawy. Warunkiem odpowiedzialności świadka za składanie fałszywych zeznań jest uprzednie pouczenie świadka o tym albo odebranie przyrzeczenia. Na takiej samej zasadzie nie podlega karze świadek, który nie wiedząc o prawie do odmowy zeznań, ( ponieważ nie został o tym poinformowany) powiedział nieprawdę z obawy przed odpowiedzialności grożąca jemu lub jego najbliższym. Ponadto przestępstwo fałszywych zeznań można popełnić jedynie w zamiarze bezpośrednim, tzn., że w ewentualnej sprawie karnej oskarżyciel publiczny będzie musiał dowieść, że nie tylko została zeznana nieprawda, ale również, że świadek był świadomy tego, że nie mówi prawdy i chciał fałszywe zeznać w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 81

Vademecum prawno-administracyjne Może się zdarzyć, że zeznania kilku świadków na ten sam temat są rozbieżne. W takim przypadku sąd może nakazać konfrontacje świadków. Konfrontacje ma na celu wyjaśnienie sprzeczności pojawiających się w zeznaniach i ustalenie, który ze świadków zeznała prawdę a który nieprawdę. 82 S t r o n a Jakie prawa posiada świadek? 1. Prawo do odmowy składania zeznań. Decyzja o skorzystaniu z tego prawa jest samodzielną decyzją świadka i nikt nie może oceniać jej przyczyn i zasadności. Świadka zawsze należy przed rozpoczęciem przesłuchania uprzedzić istnieniu takiego uprawnienia, gdyż brak takiego pouczenia wyklucza ewentualną odpowiedzialność karną za złożenie fałszywych zeznań. Z uprawnienia tego mogą skorzystać osoby najbliższe dla stron, tj. w postępowaniu cywilnym małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia. Prawo do odmowy zeznań trwa nawet po ustaniu małżeństwa i rozwiązaniu przysposobienia. Prawo do odmowy składania zeznań nie przysługuje w sprawach o prawa stanu (unieważnienie małżeństwa, ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa, rozwiązanie adopcji) z wyjątkiem spraw o rozwód. Natomiast w postępowaniu karnym, oprócz wyżej wymienionych osób, odmówić zeznać może także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (konkubinat) oraz osoba, która w innej toczącej się sprawie jest oskarżona o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem w toku którego ma złożyć zeznanie. Natomiast inne osoby, które nie należą do wymienionego kręgu, mogą - z uwagi na łączący je

Ksenia Latos, Barbara Przewoźniak, Zostałem świadkiem jakie mam praw. z oskarżonym szczególnie bliski stosunek - wystąpić z wnioskiem o zwolnienie od składania zeznań do organu procesowego. W postępowaniu karnym prawo do odmowy składania zeznań nie jest ograniczone czasowo. Oznacza to, że oświadczenie o odmowie można złożyć skutecznie na każdym etapie postępowania. Co więcej, oświadczenie złożone przed pierwszą rozprawą, a już po złożeniu zeznania w postępowaniu przygotowawczym (np. na Policji), sprawia, że wcześniejszych zeznań nie można wykorzystać przed sądem. Natomiast w postępowaniu cywilnym świadek po złożeniu zeznań nie może już skorzystać z prawa do odmowy, chyba, że nie został pouczony o tym prawie. 2. Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie. Świadek może odmówić odpowiedzi na konkretne pytanie bez podawania przyczyny, jeśli odpowiedź mogłaby narazić jego lub osobę mu najbliższą na odpowiedzialność karną (postępowanie karne). Świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej (postępowanie cywilne). 3. Prawo do zwrotu poniesionych wydatków. Zarówno w postępowaniu karnym, jak i cywilnym, świadek ma prawo do otrzymania zwrotu wydatków poniesionych z powodu stawienia się na wezwanie sądu, a więc np. zwrotu w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 83

Vademecum prawno-administracyjne wartości biletu na dojazd i powrót do miejsca zamieszkania oraz zwrotu utraconego zarobku, z tym, że wynagrodzenie za utracony zarobek przyznaje się świadkowi w wysokości jego przeciętnego dziennego zarobku, jednak nie więcej niż 30 zł. Bardzo ważne jest, więc zachowanie biletów czy innych tego typu dokumentów podróży. Sąd przyzna nam zwrot wydatków (względnie najtańszym, dostępnym środkiem komunikacji publicznej), jeśli zażądamy tego na rozprawie, nie później jednak niż nazajutrz po rozprawie. 4. Prawo do wolnego dnia w pracy. Dzień wolny w pracy przysługuje na podstawie zaświadczenia pobranego w sekretariacie sądu, poświadczającego naszą obecność na rozprawie. 5. Prawo do żądania przesłuchania go na rozprawie z wyłączeniem jawności. Uprawnienie takie przysługuje świadkowi w sprawie karnej, jeśli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą. W takim wypadku na rozprawie obecni są tylko uczestnicy postępowania publiczność nie ma wstępu. 6. Prawo do złożenia wniosku o utajnienie jego danych osobowych (świadek anonimowy - incognito). Prawo to przysługuje świadkowi w sprawie karnej w razie istnienia uzasadnionej obawy niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności lub mienia w znacznych rozmiarach (czyli dóbr stanowiących najwyższą wartość). Obawy takie muszą być realne i uzasadnione oraz mieć pokrycie w faktach znanych organowi 84 S t r o n a

Ksenia Latos, Barbara Przewoźniak, Zostałem świadkiem jakie mam praw. procesowemu. Wtedy utajnieniu podlegają wszelkie dane umożliwiające ustalenie tożsamości świadka. Jak wygląda przesłuchanie świadka w procesie karnym? Najpierw świadek jest uprzedzany o odpowiedzialności karnej za złożenia fałszywych zeznań i zatajenie prawdy. Następnie od świadka odbiera się przyrzeczenie, jednak można od tego odstąpić, jeśli strony nie wyrażają sprzeciwu. Po potwierdzeniu danych osobowych świadkowi zadaje się ogólne pytanie, czy wie w jakiej sprawie został wezwany i co wie o danej sprawie - pozwala się na jego swobodną wypowiedź. Po swobodnej relacji świadka zadawane są pytania uzupełniające, wyjaśniające i kontrolne, mające na celu dopytanie o szczegóły. Pytania powinny być sformułowane w sposób jasny i klarowny, zrozumiały dla świadka. Podstawowym problemem, związanym z zadawaniem pytań świadkowi, jest możliwość sugestii. Kodeks postępowania karnego przewiduje zakaz zadawania pytań sugerujących odpowiedź, jednakże czasem dzieje się tak nawet bez woli pytającego. Dlatego bardzo ważne jest, by przesłuchania dokonywała osoba wykwalifikowana, posiadająca umiejętność łatwego nawiązywania kontaktów oraz wyróżniająca się wysokim poziomem etycznym. Po wyczerpaniu tematu przesłuchania przesłuchujący przekazuje świadkowi protokół celem jego odczytania. Po odczytaniu protokołu świadek może składać wnioski o sprostowanie protokołu. W przypadku braku takich wniosków protokół jest podpisywany na każdej stronie przez wszystkie obecne przy przesłuchaniu osoby, przy czym świadek pod swoimi zeznaniami zamieszcza adnotację, że treść zeznań odpowiada jego słowom. Jeżeli w trakcie przesłuchania ujawnione zostaną w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 85

86 S t r o n a Vademecum prawno-administracyjne okoliczności wskazujące na niebezpieczeństwo użycia przez osoby trzecie wobec świadka lub jego najbliższych przemocy, groźby bezprawnej, (w związku ze składanymi przez niego zeznaniami) może on zastrzec, że dane dotyczące jego miejsca zamieszkania pozostaną do wyłącznej wiadomości sądu lub prokuratora. Szczególna taktyka obowiązuje podczas przesłuchiwania dzieci. Przyjmuje się, że małoletni do lat 7 nie powinni być w ogóle przesłuchiwani ze względu na ograniczone możliwości postrzegania, ubogi zasób słów i pojęć, nieograniczone możliwości sugestii. Zawsze podczas przesłuchiwania małoletniego świadka, na sali rozpraw powinien być obecny biegły psycholog, a samo przesłuchanie powinno być możliwie krótkie i odbyć się jak najszybciej. Jak wygląda składanie zeznań przez świadka w postępowaniu cywilnym? Składanie zeznań przed sądem jest dla wielu ludzi trudnym przeżyciem. Dzieje się tak zwłaszcza wówczas, gdy po raz pierwszy ma się do czynienia z Sądem. Warto, więc wiedzieć, co się będzie działo po przekroczeniu progu sali sądowej. W pierwszej kolejności Sędzia prowadzący sprawę sprawdzi obecność na sali oraz ustali, w jakiej kolejności świadkowie będą składać zeznania. Następnie nakazuje opuszczenie sali przez świadków. Nie oznacza to jednak, że można już pójść do domu a jedynie to, że należy opuścić salę i zaczekać przede nią na wezwanie Sądu. Gdy już zostanie się wezwanym to na wstępnie Sędzia uprzedza świadka o obowiązku mówienia prawdy oraz odpowiedzialności za składnie fałszywych zeznań a także poucza

Ksenia Latos, Barbara Przewoźniak, Zostałem świadkiem jakie mam praw. o prawie do odmowy zeznań oraz prawie do odmowie odpowiedzi na konkretne pytania. W przypadku gdy wymagane jest przyrzeczenie to właśnie w tym miejscu jest ono składane. Następnie od świadka zbiera się podstawowe informacje na jego temat, czyli jego imię nazwisko, datę urodzenia, adres zamieszkania, zawód, stosunek świadka do stron. W dalszej kolejności świadek opowiada, co mu wiadomo o sprawie, a następnie sędzia a po nim strony lub uczestnicy mogą zadawać świadkowi pytania. Zeznania świadka po spisaniu ich do protokołu będą przeczytane świadkowi i jeżeli zajdzie taka potrzeba mogą być uzupełnione lub sprostowane. Świadkowie, którzy nie założyli jeszcze zeznań nie mogą przebywać w sali posiedzeń w trakcie przesłuchania innych świadków. Po wyczerpaniu pytań, odczytaniu protokołu świadek zostaje przez Sąd zwolniony i wówczas można już opuścić budynek sądu i udać się do domu. Źródła: 1. Kodeks postępowania karnego. Ustawa z 6.06. 1997. Dz.U Nr. 89 poz. 555 ze zm. 2. Kodeks karny. Ustawa z dnia 6.06.1997. Dz.U. Nr. 88 poz. 553 ze zm 3. Kodeks postępowania cywilnego. Ustawa z 17.11.1964 Dz.U Nr 43 poz 296 ze zm 4. Proces karny. S. Waltoś 5. Postępowanie Cywilne Jerzy Jodłowski w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 87

88 S t r o n a Vademecum prawno-administracyjne