PRAWNE I EKONOMICZNE ASPEKTY PROCEDERU PRANIA PIENIĘDZY dr Wojciech Filipkowski Wybrane regulacje karne 1. Wprowadzenie 2. Przepadek 3. Odwrócony ciężar dowodu 4. Postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym 5. Inne kary i środki karne Wykład nr 6
I. Środki represji karnej 1. Jednym z głównych celów przeciwdziałania praniu pieniędzy jest pozbawienie sprawców przestępstw zysków z prowadzonej działalności niezgodnej z prawem przestępcy nie może się opłacać popełniać przestępstwo i korzystać w przyszłości z nielegalnie uzyskanych środków. Osiąganie zysku jest jednym z podstawowych celów istnienia grup przestępczych. Przestępcy starają się uniemożliwić lub znacznie utrudnić stwierdzenie: przestępczego pochodzenia, miejsca umieszczenia, a także wykrycie, zajęcie oraz orzeczenie przepadku określonych wartości majątkowych. 2. Uniemożliwienie osobom zajmującym się przedmiotowym procederem dalszego jego wykonywania, czy w ogóle uczestniczenie tych osób w legalnym obrocie gospodarczym.. Służyć temu mogą środki karne, stosowane jako instrumenty z zakresu 2 szeroko rozumianej prewencji.
I. Systemy stosowania kar majątkowych System stosowania kary konfiskaty lub przepadku mienia może być oparty na jednym z dwóch podstawowych kryteriów: Tzw. system własnościowy konfiskaty kara może odnosić się do mienia sprawcy, konkretnych jego elementów, Tzw. system wartościowy konfiskaty opierać się na określonej wartości majątku (istnieją też systemy mieszane). Spośród członków FATF w większości przypadków istnieją regulacje odnoszące się do obu z tych systemów. W tych też państwach system własnościowy jest traktowany jako pierwszoplanowy,, a drugi z systemów jako subsydiarny (w przypadkach np. gdy sprawca dokonał transferu funduszy za granicę i nie można ich zlokalizować, lub znajdują się w państwach lub terytoriach, które to nie współpracują w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy). W dwóch państwach członkowskich istnieje wyłącznie system własnościowy. 3
I. Fundusze mienia skonfiskowanego Są one tworzone z wartości majątkowych, które zostały skonfiskowane przestępcom na mocy odpowiednich orzeczeń sądowych. Istnieją one w m.in. Australii, Kanadzie, Włoszech (tylko dochody z handlu narkotykami), Luksemburgu, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Zgodnie z Interpretative Notes do Zalecenia FATF Nr 38 powołanie takiego funduszu jest ze wszech miar zasadne. Środki gromadzone w nim mogą być przeznaczane nie tylko na organy ścigania, ale również na opiekę zdrowotną, edukację lub inne stosowne cele. Fundusze te mogą być również dzielone pomiędzy państwa prowadzące wspólne postępowania karne w sprawach z zakresu przestępczości zorganizowanej lub prania brudnych pieniędzy (assets( sharing) 4
II. Przepadek lex generalis Owoce przestępstwa obligatoryjnie przedmioty pochodzące bezpośrednio z przestępstwa Narzędzie przestępstwa fakultatywnie, chyba że ustawa stanowi inaczej przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa Równowartość ich fakultatywnie jeżeli orzeczenie przepadku określonego w 1 lub 2 nie jest możliwe Przedmioty z wiązane z przestępstwem polegającym na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów fakultatywnie, chyba że ustawa stanowi inaczej 5
II. Art. 299 7 kk przepadek lex specialis W razie skazania za przestępstwo określone w 1 lub 2, sąd orzeka przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio albo pośrednio z przestępstwa, a także korzyści z tego przestępstwa lub ich równowartość, chociażby nie stanowiły one własności sprawcy. Przepadku nie orzeka się w całości lub w części, jeżeli przedmiot, korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi. 6
III. Przepadek korzyści art 45 1 sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów wymienionych w art. 44 1 lub 6, sąd orzeka przepadek takiej korzyści albo jej równowartości. przepadku nie orzeka się w całości lub w części, jeżeli korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi. 7
III. Odwrócony ciężar dowodu Jeżeli sprawcy zostanie przypisane określone przestępstwo, dla oznaczenia granicznej wartości lub zakresu przedmiotów objętych tą karą, musi on udowodnić,, że przedmioty należące do jego majątku uzyskał drogą zgodną z prawem. Jest to odstępstwo od fundamentalnej zasady domniemania niewinności, której konsekwencją jest odpowiednie rozłożeni ciężaru dowodu. Prawny obowiązek dowodzenia ustalanych w procesie faktów, obciąża organy procesowe (prokuratora i sąd) - tzw. formalny ciężar dowodu.. Natomiast prawo gwarantuje oskarżonemu status strony biernej; oskarżony ma prawo, a nie obowiązek obrony. Rozwiązania: : możliwość domniemania nielegalnego pochodzenia mienia, automatyczny przepadek aktywów skazanego, jeżeli nie jest on w stanie udowodnić, że uzyskał je drogą zgodna z prawem. Odwrócony ciężar dowodu może najcięższych przestępstw. 8 odnosić się tylko do określonych, najcięższych przestępstw
III. Odwrócony ciężar dowodu-art. 45 2 W razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości, uważa się,, że mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, = stanowi korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, [chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny przeciwdowód] Domniemanie wzruszalne! P W 9
III. Odwrócony ciężar dowodu-art. 45 2 Jeżeli okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo,, że sprawca,, o którym mowa w 2, przeniósł na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną nie mającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, uważa się,, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątkowe = należą do sprawcy [chyba że zainteresowana osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania] Domniemanie wzruszalne! P W 10
III. Odwrócony ciężar dowodu-art. 45 3 Domniemania te stosuje się także przy dokonaniu zajęcia stosownie do przepisu art. 292 2 kpk,, przy zabezpieczeniu grożącego przepadku korzyści oraz przy egzekucji tego środka. Osoba lub jednostka, której dotyczy domniemanie ustanowione w 3, może wystąpić z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o obalenie tego domniemania; Do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy postępowanie egzekucyjne ulega zawieszeniu. 11
IV. Post. o zabezpieczeniu majątkowym Zabezpieczenie następuje poprzez: : zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej (w zbiorze złożonych dokumentów). W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości lub przedsiębiorstwa oskarżonego. W warunkach polskich, jeżeli ma miejsce popełnienie przestępstwa prania pieniędzy, istnieją podstawy do wydania z urzędu postanowienia o zabezpieczeniu wykonania orzeczenia na mieniu oskarżonego (art. 291 1 kpk), gdyż spełnione są przesłanki: możliwe jest orzeczenie grzywny, przepadku lub nałożenie obowiązku naprawienia szkody. Ponadto w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody (art. 291 2 kpk). Samo zabezpieczenie następuje w sposób określony przez procedurę cywilną. 12
IV. Post. o zabezpieczeniu majątkowym Postanowienie o zabezpieczeniu wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator.. W postanowieniu określa się zakres i sposób zabezpieczenia (art. 293 1 kpk). W sprawach, o których mowa w art. 291 kpk, należy już w początkowym stadium postępowania przygotowawczego zbierać informacje o stanie majątkowym osoby podejrzanej oraz o rzeczach i prawach majątkowych podlegających zabezpieczeniu, a będących we władaniu innych osób (Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury). Ponadto, w toku prowadzonego postępowania przygotowawczego prokurator powinien, o ile zachodzi potrzeba, na podstawie przepisów prawa bankowego, zasięgać informacji o obrotach i stanach rachunków bankowych w związku z toczącą się sprawą karną lub karną skarbową. 13 ważna rola GIIF w tym zakresie
V. Inne kary i środki karne pozbawienie praw publicznych za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie np. chęć uzyskania nieewidencjowanego dochodu, zakaz zajmowania określonego stanowiska, zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej, wykonywania określonego zawodu,, jeżeli sprawca nadużył ich albo okazał, że dalsze ich zajmowanie, prowadzenie lub wykonywanie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem, za przestępstwo przeciwko obrotowi gospodarczemu, sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części, 14
V. Inne kary i środki karne sui generis środek karny orzeczenie zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej przez osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną nie mającą osobowości prawnej. Warunkiem jest skazanie osoby fizycznej za przestępstwo przynoszące taką korzyść, która to działała w imieniu lub interesie takich podmiotów. W takim wypadku sąd obligatoryjnie zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową do jej zwrotu w całości lub części na rzecz Skarbu Państwa odpowiedzialność podmiotów zbiorowych orzeczenie obok kary pozbawienia wolności grzywny,, w przypadku gdy osiągnął korzyść majątkową. Na podstawie art. 309 kk, może ona wynosić od 20.000 zł aż po kwotę. 6.000.000 zł. Orzekanie grzywien w ich górnej dopuszczalnej wysokości może stanowić surogat orzekania środka karnego przepadku i daje do dyspozycji sądom ogromne narzędzie, wymagające racjonalnego zastosowania, kara 15 pozbawienia wolności