Zwalczanie chorób zakaźnych zwierząt Obowiązkowi zwalczania podlegają choroby zakaźne wymienione w załączniku nr 2 do Ustawy, a obowiązkowi rejestracji wymienione w załączniku nr 3. W wypadku podejrzenia wystąpienia choroby zakaźnej zwierząt, a w szczególności poronienia u bydła, świń, owiec i kóz, objawów neurologicznych u zwierząt, zmian o charakterze krost, pęcherzy, nadżerek lub wybroczyn na skórze i błonach śluzowych zwierząt kopytnych, znacznej liczby nagłych padnięć, posiadacz zwierzęcia jest obowiązany zawiadomić o tym organ Inspekcji Weterynaryjnej (IW) lub inny świadczący usługi weterynaryjne albo też wójta, burmistrza, prezydenta miasta. Zwierzęta należy pozostawić w miejscu przebywania, nie wolno wprowadzać innych zwierząt i ludzi, wstrzymać wywożenie, wynoszenie i zbywanie produktów, a w szczególności mięsa, zwłok zwierzęcych, środków żywienia zwierząt, wody, ściółki, nawozów naturalnych i innych przedmiotów znajdujących się w miejscu, w którym wystąpiła choroba. Należy udostępnić organom IW zwierzęta i zwłoki do badań oraz udzielić informacji, które mogą mieć znaczenie dla wykrycia choroby i źródeł zakażenia lub zapobiegania jej szerzeniu. Dalsze czynności przejmuje powiatowy lekarz weterynarii. Mają one na celu wykrycie lub wykluczenie choroby. Sporządzany jest spis wszystkich zwierząt, przeprowadzone dochodzenie epizootyczne, badania kliniczne, pobierane są i wysyłane do badań laboratoryjnych próbki. O zdarzeniu powiadomiony zostaje lekarz wojewódzki. Jeżeli podejrzenie choroby zakaźnej jest uzasadnione lub stwierdza się ją, powiatowy lekarz weterynarii stosuje środki przewidziane dla zwalczania danej choroby. Stosowane środki obejmują m.in.: zakaz stosowania szczepień przeciwko chorobom zakaźnym zwierząt (załącznik 4) oraz nakaz odosobnienia i obserwacji oraz zabicia lub uboju zwierząt chorych, zakażonych lub podejrzanych, nakaz oczyszczania i odkażania miejsc i środków transportu, zakaz opuszczania miejsc będących ogniskiem choroby przez osoby, które miały lub mogły mieć kontakt ze zwierzętami chorymi, zakażonymi lub podejrzanymi o zakażenie lub o chorobę, i nakaz odkażania ich rzeczy. Może być zakazane karmienie zwierząt określonymi środkami żywienia lub pojenia z określonych zbiorników lub ujęć wody oraz wprowadzanie,
przeprowadzanie i wyprowadzanie zwierząt lub też sprowadzanie i wywożenie produktów, zwłok zwierząt i środków żywienia zwierząt. Lekarz może nakazać wykonywanie określonych zabiegów na zwierzętach, w tym przeprowadzenie szczepień oraz zakazać używania zwierząt w celu rozmnażania. W wypadku zagrożenia wystąpienia lub wystąpienia choroby zakaźnej zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania powiatowy lekarz weterynarii może określić obszar zapowietrzony lub zagrożony i ustalić sposób jego oznakowania, wprowadzić czasowe ograniczenia w przemieszczaniu osób lub pojazdów, czasowo zakazać organizowania widowisk, zgromadzeń, pochodów, nakazać czasowe zawieszenie określonej działalności. Może też zakazać organizowania targów, wystaw, pokazów lub konkursów zwierząt, polowań i odłowów zwierząt łownych. Lekarz może też ograniczyć obrót zwierzętami albo zakazać obrotu zwierzętami, zwłokami zwierzęcymi, produktami, surowcami i produktami rolnymi, jeśli mogą one spowodować szerzenie się choroby zakaźnej zwierząt. Do narzędzi, którymi dysponuje, należy też możliwość wprowadzenia nakazu oczyszczania, odkażania, deratyzacji i dezynsekcji miejsc przebywania zwierząt, miejsc przechowywania i przetwarzania zwłok zwierzęcych, produktów, środków żywienia zwierząt, a także oczyszczania i odkażania środków transportu. Może nakazać odstrzał sanitarny zwierząt na określonym terenie. Powiatowy lekarz weterynarii uchyla też wydane rozporządzenie niezwłocznie po ustaniu zagrożenia wystąpienia choroby zakaźnej zwierząt podlegającej obowiązkowi zwalczania lub jej likwidacji. W wypadku zagrożenia wystąpienia lub wystąpienia choroby na obszarze przekraczającym obszar jednego powiatu informacje są przekazywane do lekarza wojewódzkiego, a zakres działań jest większy. Jeżeli dotyczy to terytorium RP, minister właściwy do spraw rolnictwa może wprowadzić podział kraju na strefy objęte ograniczeniami i wolne od choroby. Może też nakazać przeprowadzenie powszechnych badań, leczenia i innych zabiegów na zwierzętach z gatunków wrażliwych, mając na względzie zapobieganie niekontrolowanemu szerzeniu się choroby. Jeśli określony obszar zapowietrzony lub zagrożony wykracza poza granice RP, wojewódzki lekarz weterynarii informuje o tym Głównego Lekarza Weterynarii, który
informację przekazuje właściwym organom państw członkowskich UE lub państw trzecich w celu podjęcia współpracy w zakresie zwalczania choroby zakaźnej zwierząt. Jeśli podejrzenie wystąpienia lub wystąpienie choroby zakaźnej zwierząt podlegającej obowiązkowi zwalczania ma miejsce w państwie trzecim graniczącym z RP i istnieje możliwość jej przeniesienia na terytorium RP, właściwy miejscowy organ IW lub wojewoda po uzgodnieniu z Głównym Lekarzem Weterynarii podejmują stosowne działania. Jeśli choroba zakaźna wystąpi na terytorium państwa członkowskiego UE, minister właściwy do spraw rolnictwa może zakazać wprowadzania na terytorium RP określonych produktów pochodzenia zwierzęcego z całego terytorium państwa lub jego części. Kieruje się przy tym ochroną zdrowia publicznego i ochroną zdrowia zwierząt oraz obowiązującymi w tym zakresie przepisami UE. O wprowadzonym zakazie minister rolnictwa informuje inne państwa członkowskie UE oraz Komisję Europejską, podając uzasadnienie jego wprowadzenia. Zakaz obowiązuje do czasu wydania przez Komisję Europejską stosownej decyzji. Za bydło, świnie, owce, kozy, konie, kury, kaczki, gęsi i indyki zabite lub poddane ubojowi z nakazu organów IW albo za zwierzęta padłe w wyniku zastosowania zabiegów nakazanych przez te organy przysługuje odszkodowanie ze środków budżetu państwa, w wysokości wartości rynkowej zwierzęcia. Wartość rynkową określa się na podstawie średniej z 3 kwot oszacowania przyjętych przez powiatowego lekarza weterynarii oraz 2 rzeczoznawców wyznaczonych przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Jeśli mięso zwierzęcia ubitego jest zdatne do spożycia przez ludzi, odszkodowanie pomniejsza się o kwoty uzyskane ze sprzedaży mięsa i ubocznych produktów zwierzęcych pozyskanych od tego zwierzęcia. Odszkodowanie z budżetu państwa przysługuje też za zniszczone z nakazu organu IW środki żywienia zwierząt oraz sprzęt. Oszacowania dokonuje się według ww. zasad, przyjętych dla zwierząt. Odszkodowania nie przysługują, jeżeli posiadacz zwierzęcia naruszył przepisy określone w Ustawie. Osobom, które przyczyniły się do szybkiej likwidacji choroby zakaźnej, może być przyznana nagroda ze środków budżetu państwa. Dla podmiotu, który poniósł koszty związane z zabiciem lub ubojem zwierząt, transportowaniem zwierząt lub zwłok zwierzęcych albo unieszkodliwieniem zwłok, przysługuje ze środków budżetu państwa zwrot
faktycznie poniesionych wydatków. Ze środków budżetu państwa są też wypłacane zapomogi, w wysokości 2/3 wartości rynkowej zwierzęcia, posiadaczowi zwierzęcia zgłoszonego, które padło, zanim organ IW otrzymał informację o zgłoszeniu. Przy wystąpieniu choroby zakaźnej zwierząt gromadzone są i przekazywane informacje pomiędzy powiatowym i wojewódzkim lekarzem weterynarii oraz Głównym Lekarzem Weterynarii. Wymiana informacji dotyczy też państw Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej. Informacje o klinicznych przypadkach zoonoz są rejestrowane na bieżąco i przekazywane między jednostkami krajowymi i UE. Współpraca w kraju obejmuje szczebel centralny (ministra rolnictwa), jednostki weterynaryjne oraz zajmujące się ochroną zdrowia publicznego. Posiadacz zwierząt gospodarskich jest zobowiązany prowadzić ewidencję leczenia zwierząt. Jednostki IW przygotowują i aktualizują plany gotowości zwalczania poszczególnych chorób zakaźnych zwierząt. Organy administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego oraz podmioty prowadzące działalność w zakresie: pozyskiwania, wytwarzania, przetwarzania lub obrotu niejadalnymi produktami pochodzenia zwierzęcego, ubocznymi produktami zwierzęcymi, produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego współpracują z organami IW przy opracowaniu i realizacji planów gotowości. Realizacja zadań jest finansowana ze środków budżetu państwa. Plany są sporządzane, aktualizowane i realizowane przy pomocy powiatowych, wojewódzkich i krajowego zespołu kryzysowego. W skład zespołów kryzysowych wchodzą pracownicy IW oraz przedstawiciele organów administracji rządowej, jednostek samorządu terytorialnego i podmiotów, których udział jest niezbędny w zwalczaniu chorób zakaźnych. Główny Lekarz Weterynarii przedstawia do zatwierdzenia Komisji Europejskiej krajowe plany gotowości zwalczania chorób zakaźnych zwierząt. Ministrowie do spraw: rolnictwa, administracji publicznej i spraw wewnętrznych, określają warunki współpracy. Główny Lekarz Weterynarii współpracuje z ekspertami z Komisji Europejskiej i udziela im merytorycznej pomocy przy przeprowadzaniu na terytorium RP kontroli dla zapewnienia jednolitego stosowania przepisów UE.
W kraju może być realizowany program zwalczania chorób zakaźnych zwierząt współfinansowany ze środków UE, jest on oparty na współpracy Głównego Lekarza Weterynarii z Komisją Europejską. Przy zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt współpracują ze sobą w naszym kraju organy Inspekcji Weterynaryjnej, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Inspekcji Farmaceutycznej, Inspekcji Handlowej, Inspekcji Transportu Drogowego, Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno - Spożywczych oraz jednostki samorządu terytorialnego. W Załączniku Nr 2 do Ustawy podany jest wykaz chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania. Na liście jest 27 jednostek, a wśród nich m.in.: pryszczyca, klasyczny pomór świń, choroba niebieskiego języka, wścieklizna, wąglik, gruźlica bydła, bruceloza u bydła, kóz, owiec i świń, gąbczasta encefalopatia bydła (BSE), trzęsawka owiec, zgnilec amerykański pszczół. Załącznik Nr 3 zawiera wykaz 41 chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi rejestracji. Na liście tej znajdują się np.: toksoplazmoza, tularemia, nosacizna, gorączka Q, salmonellozy bydła i świń, włośnica, choroba Aujeszkyego u świń, salmonellozy drobiu, choroba Mareka, myksomatoza, wiroza. Załącznik Nr 4 informuje o chorobach zakaźnych zwierząt podlegających zakazowi szczepień. Na liście jest 17 jednostek, m.in.: pryszczyca, choroba pęcherzykowa świń, księgosusz, pomór małych przeżuwaczy, afrykański pomór koni i świń oraz klasyczny pomór świń, bruceloza u bydła, kóz, owiec i świń. Działalność Inspekcji Weterynaryjnej Organami IW są Główny Lekarz Weterynarii, wojewódzki, powiatowy i graniczny lekarz weterynarii. Zadania IW wykonują lekarze weterynarii, a czynności pomocnicze osoby nie będące lekarzami weterynarii. Inspekcją kieruje Główny Lekarz Weterynarii, a jego organem doradczo-opiniodawczym jest Rada Sanitarno-Epizootyczna. Na terenach i w stosunku do jednostek podległych i nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej zadania wykonuje i nadzoruje Inspektor Weterynaryjny Wojska Polskiego.
Inspekcja realizuje zadania z zakresu ochrony zdrowia zwierząt oraz bezpieczeństwa produktów pochodzenia zwierzęcego w celu zapewnienia ochrony zdrowia publicznego. Do jej obowiązków należy: zwalczanie chorób zakaźnych zwierząt i zoonoz, monitorowanie zakażeń, badanie zwierząt rzeźnych i produktów pochodzenia zwierzęcego, oraz przeprowadzanie weterynaryjnej kontroli granicznej, kontroli weterynaryjnej w handlu i wywozie zwierząt oraz produktów. Inspekcja sprawuje nadzór nad: bezpieczeństwem produktów pochodzenia zwierzęcego, wprowadzaniem na rynek zwierząt i ubocznych produktów pochodzenia zwierzęcego, wytwarzaniem, obrotem i stosowaniem środków żywienia zwierząt, zdrowiem zwierząt przeznaczonych do rozrodu oraz jakością zdrowotną materiału biologicznego, obrotem produktami leczniczymi weterynaryjnymi, wytwarzaniem i stosowaniem pasz leczniczych. Inspekcja nadzoruje przestrzeganie przepisów o ochronie zdrowia zwierząt, przestrzeganie zasad identyfikacji i rejestracji zwierząt i ich przemieszczanie, przestrzeganie wymagań weterynaryjnych w gospodarstwach utrzymujących zwierzęta gospodarskie. Prowadzi też monitoring substancji niedozwolonych, chemicznych, biologicznych, produktów leczniczych i skażeń promieniotwórczych u zwierząt, w produktach pochodzenia zwierzęcego, w wodzie przeznaczonej do pojenia zwierząt i środkach żywienia zwierząt. Realizacja zadań i sprawowanie nadzoru są możliwe przy współpracy na różnych szczeblach w ramach opracowanego wcześniej programu, w którym jest mowa o koordynacji, kontroli, współpracy, odpowiedzialności. Konieczne jest zwrócenie szczególnej uwagi na szkolenia, utrzymanie rezerw szczepionek, biopreparatów, substancji bakteriobójczych, środków niezbędnych do diagnozowania i zwalczania chorób zakaźnych zwierząt, zoonoz lub biologicznych czynników wywołujących te choroby. Stwierdzenie choroby zakaźnej, wydanie oceny mięsa, oceny zdrowotnej jakości produktów pochodzenia zwierzęcego, materiału biologicznego i środków żywienia zwierząt może być poprzedzone przeprowadzeniem badań laboratoryjnych. Badania obejmują też monitoring szkodliwych dla ludzi i zwierząt czynników biologicznych, chemicznych i fizycznych. Badania przeprowadzają zakłady higieny weterynaryjnej, laboratoria weterynaryjne, krajowe laboratoria referencyjne. Zadania krajowego laboratorium referen-
cyjnego przeprowadzającego badania w kierunku zakaźnych encefalopatii zwierząt (TSE) określają przepisy UE. Organy IW pobierają opłaty za świadczone usługi, w tym związane z weterynaryjną kontrolą graniczną, za nadzór nad ubojem zwierząt, badanie przed ubojem i poubojowe, ocenę mięsa i nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt w trakcie uboju, badanie zwierząt łownych, nadzór nad rozbiorem, przechowywaniem, przetwórstwem mięsa, punktami odbioru mleka, jego przetwórstwem oraz przechowywaniem produktów mleczarskich, przetwórstwem i przechowywaniem jaj konsumpcyjnych lub produktów jajecznych. Do obowiązków IW należą odpłatne szczepienia ochronne przeciwko rzekomemu pomorowi drobiu oraz przeciwko wściekliźnie psów i kotów. Badanie zwierząt rzeźnych i mięsa. Znakowanie produktów pochodzenia zwierzęcego Zwierzęta rzeźne i ich mięso, mięso zwierząt łownych oraz produkty pochodzenia zwierzęcego podlegają badaniom przed umieszczeniem na rynku. Mięso świń, koni, nutrii, dzików oraz niedźwiedzi podlega badaniu na włośnie. Badaniami można objąć dodatkowe gatunki, mając na uwadze ochronę zdrowia publicznego oraz przepisy UE. Badaniu na włośnie nie poddaje się mięsa świń, które zostało zamrożone. Mięso dorosłego bydła oprócz badania w kierunku TSE podlega badaniu na gąbczastą encefalopatię bydła (BSE). Uboju dokonuje się w rzeźni. Uboju zwierząt rzeźnych może dokonywać tylko osoba posiadająca odpowiednie kwalifikacje. Do uboju mogą być dopuszczone zwierzęta oznakowane (bydło, owce, kozy, świnie) lub zwierzęta zaopatrzone w świadectwo zdrowia (drób). Uboju z konieczności można dokonać poza rzeźnią w obecności lekarza weterynarii. Dopuszcza się ubój świń, owiec i kóz oraz drobiu i królików na terenie gospodarstwa, w którym są utrzymywane, jeżeli uzyskane mięso będzie wykorzystywane wyłącznie na potrzeby własnego gospodarstwa. Drób i króliki mogą być przeznaczone do sprzedaży bezpośredniej po uzyskaniu zgody na ubój od powiatowego lekarza weterynarii. Ubój na potrzeby własne nie musi być poprzedzony
badaniem. Wykonuje się natomiast badanie mięsa i narządów po uboju, z wyjątkiem mięsa królików i drobiu. Mięso, w zależności od wyniku badania, może być: zdatne, warunkowo zdatne, niezdatne do spożycia przez ludzi. Wprowadza się odrębne sposoby znakowania produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych na rynek krajowy i na inne rynki oraz produktów pochodzenia zwierzęcego, z wyjątkiem mleka surowego, pochodzących z zakładów, które są na liście zakładów czekających na zatwierdzenie. Produkty przeznaczone do sprzedaży bezpośredniej znakuje się poprzez umieszczenie imienia i nazwiska lub nazwy producenta oraz adresu miejsca produkcji. Przepis ten nie jest stosowany, jeśli mięso oznakowane jest weterynaryjnym znakiem identyfikacyjnym rzeźni, w której zostało pozyskane. Dotyczy to również produkcji jaj, miodu, mleka surowego. Mięso nie poddane rozbiorowi przeznaczone do umieszczenia na rynku zaopatruje się w świadectwo zdrowia wystawione przez powiatowego lekarza weterynarii. Obowiązkowy system etykietowania wołowiny określają przepisy UE. Mięso poddane rozbiorowi oraz inne produkty pochodzenia zwierzęcego przeznaczone do umieszczenia na rynku zaopatruje się w handlowy dokument identyfikacyjny.