328 Recenzje pewne i innych? Gdy przyglądamy się polskiej obecności we Wschodniej Syberii w drugiej połowie, a zwłaszcza w końcu XIX w., to widzimy jeszcze wyraźniej, że trudno się ograniczać tylko do zesłańców dotyczy to (choć w mniejszym zakresie) okresu poprzedniego. Gdybyśmy jednak na tym zakończyli krytyczne omawianie tej książki, byłoby to skrajnie niesprawiedliwe. Trzeba z całym naciskiem podkreślić to, co w niej najważniejsze jest to chyba pierwsza, a więc i pionierska praca ukazująca polskich zesłańców osadzonych w tle życia gospodarczego i kulturalnego Zabajkala owych czasów, praca traktująca polskie zesłania jako integralną część historii tej krainy. Taka perspektywa, do której dotychczasowa historiografia nas nie przyzwyczaiła i, co tu kryć, niemile nas zaskakuje, pozwala jednocześnie ocenić, zmierzyć osiągnięcia, dorobek, polskich zesłańców, a że ów wkład okazuje się skromniejszy, niż kiedyś o tym z niewątpliwą przesadą pisał A. Giller, a wielu badaczy za nim powtarzało... no cóż, albo trzeba będzie na podstawie solidnych badań skorygować konkluzje autorów omawianej książki, albo... uznać je za prawdziwe. Jan Trynkowski Paweł Grabczak, Seminaria duchowne łucko-żytomierskiej diecezji w latach 1798 1842 Biały Dunajec Ostróg 2006, ISBN 83-88863-26-6 Dzieje rzymskokatolickiej diecezji łuckiej, a później łucko-żytomierskiej były bardzo zmienne, okresowo bardzo trudne czy wprost tragiczne. Powstała ona z dawniejszego biskupstwa włodzimierskiego, sięgającego według niektórych autorów XIII w. Według zapisów historycznych zostało ono erygowane przez papieża Grzegorza XI w 1375 r. bullą, w której papież de novo ad cautelam in cathedralem erexit. W 1425 r. została decyzją papieża Marcina V połączona z diecezją włodzimierską, ze stolicą biskupią w Łucku. Ponieważ zlatynizowana forma nowej diecezji (lucensis) byłaby identyczna z nazwą włoskiej diecezji w Lukce, sobór florencki w 1439 r. określił więc diecezję łucką jako luceoriensis. Od XVI w. biskupi niejednokrotnie woleli jednak rezydować w Brześciu, co znalazło wyraz w ich nazwie: Episc. Luceorien. et Bresten. Diecezja łucka była początkowo bardzo rozległa; obejmowała bowiem terenowo województwo wołyńskie, brzeskie, litewskie, podlaskie i bracławskie. Należała do metropolii lwowskiej, ale od II połowy XV w. biskupi łuccy starali się przyłączyć jurysdykcyjnie do metropolii gnieźnieńskiej. Po rozbiorach biskupstwo łuckie znalazło się w 3 zaborach: Podlasie z Janowem Podlaskim zagarnęła Austria, Podlasie Zabużańskie z Bielskiem Podlaskim i Białymstokiem zabrały Prusy, a największą częścią diecezji z Polesiem i Wołyniem, w tym Łuckiem i Brześciem, zawładnęła Rosja. Na podstawie ukazu carycy Katarzyny II część ta w 1795 r. weszła w skład diecezji pińskiej, ale już w 1798 r. w wyniku pośrednictwa nuncjusza apostolskiego L. Litty doszło do reaktywacji przez cara Pawła I diecezji łuckiej, którą połączono z diecezją żytomierską w unii personalnej. Trwała ona do 1925 r. W 1939 r. władze radzieckie zamknęły seminarium, kurię biskupią, skasowały klasztory; wielu Polaków wywieziono na Wschód, zwłaszcza na Syberię. Spośród 240 księ-
Recenzje 329 ży podczas wojny represjonowano 188; 48 zginęło z rąk Niemców, Rosjan i Ukraińców. W 1944 r. aresztowano biskupa Szelążka, w 1946 r. wydalono go do Polski; 14 księży zesłano do łagrów. Likwidowano parafie, kościoły zamykano. Po 1962 r. ostała się już tylko parafia w Krzemieńcu. W 2006 r. diecezja liczyła znowu 36 parafii, 14 księży diecezjalnych i 6 zakonnych oraz 30 tys. wiernych na 2,1 mln mieszkańców. Obecnie diecezja łucka obejmuje obwody wołyński i rówieński. Paweł Grabczyk w swej publikacji będącej jego dysertacją doktorską przedstawił interesującą monografię, a zarazem dobrze udokumentowane studium dotyczące funkcjonowania seminariów duchownych w ogromnie trudnym okresie rozbiorowym w latach 1798 1842, gdy mimo piętrzących się problemów starano się zapewnić możliwie dobre wykształcenie seminarzystom, co nie było łatwe w warunkach samodzierżawia carskiego, które dążyło do podporządkowania sobie Kościoła katolickiego. Dążyło ono dalekosiężnie do tworzenia wśród duchowieństwa prorosyjskich elit, uległych władzy carskiej, spośród których chciano dobierać kandydatów na ważniejsze stanowiska kościelne. Należy jednak wskazać, że car Paweł I był dość życzliwie nastawiony do Kościoła katolickiego, widząc w nim potężnego przeciwnika przewrotów rewolucyjnych. W 1799 r. rosyjscy żołnierze podczas II wojny koalicyjnej wypędzili nawet Francuzów z Rzymu; ogłoszona została restytucja Państwa Kościelnego. Co więcej, w 1800 r. toczyły się w tajemnicy rozmowy z udziałem posła Królestwa Neapolitańskiego w Petersburgu na temat unii z Kościołem katolickim; jednak zamordowanie cara w 1901 r. plany te zniweczyło. Następni władcy wrócili do twardego kursu wobec Kościoła katolickiego. Sytuację tę dodatkowo pogarszał negatywny stosunek Cerkwi prawosławnej do katolików i unitów, których na różne sposoby starano się przeciągnąć do cerkwi. Prawosławie bowiem od czasów panowania Piotra I miało status religii dominującej, państwowej, ze wszystkimi konsekwencjami, inne zaś denominacje były w najlepszym wypadku tylko tolerowane. Gdy chodzi o religię katolicką, sytuację jej pogarszał fakt, iż było to wyznanie głównie podbitej ludności polskiej i litewskiej, którą rządy carskie usiłowały zrusyfikować, w czym miała im dopomóc cerkiew. Jest rzeczą zrozumiałą, że ludność polska, pragnąc zachować swą tożsamość narodową, kulturową i religijną, widziała przede wszystkim w Kościele katolickim i jego strukturach ostoję i szansę zachowania swych tradycji, z kolei Kościół mógł najbardziej liczyć na Polaków. W ten sposób sytuację oceniali także Rosjanie, którzy prawie powszechnie uważali, że Polacy to katolicy, a katolicy to Polacy. Jest zrozumiałe, że w tych warunkach polityczno-społecznych szczególnie trudne zadanie przypadło seminariom duchownym, przygotowującym kadry duszpasterskie do wykonywania swych wielofunkcyjnych zadań, obejmujących nie tylko potrzeby czysto religijne. Należałoby nadmienić, że terytorialnie największa na świecie diecezja mohylewska miała na początku XIX w. aż 4 seminaria, a w diecezji łucko-żytomierskiej były 3: w Łucku, Ołyce i Żytomierzu. Te 3 seminaria ukończyło w omawianym przez autora czasie 392 absolwentów, którzy otrzymali sakrament kapłaństwa: w Łucku 205, w Żytomierzu 105, w Ołyce 82. Kandydatów wstępujących do seminarium było więcej 460; ukończyło więc studia 85,2%, co można uznać za dobry wynik, gdyż zwykle procent niekończących studia z różnych przyczyn jest wyraźnie wyższy. Liczba personelu naukowo-dydaktycznego zatrudnionego w analizowanym czasie w seminarium wynosiła 71. Autor w swej dysertacji wziął pod uwagę przede wszystkim sytuację naukowo-finansową seminariów diecezjalnych, charakterystykę kadry naukowej i zajęć seminaryjnych oraz społeczność seminarzystów. Datę końcową analizowanego okresu wyznaczyło zarządzenie Kolegium Duchownego w Petersburgu z 25 XI 1842 r. o połączeniu dotychcza-
330 Recenzje sowych 3 seminariów w Łucku, Ołyce i Żytomierzu w jedno seminarium w Żytomierzu, co nastąpiło dopiero 2 lata później. Choć zarysowana problematyka może wydawać się ważna przede wszystkim dla zainteresowanych tym raczej specyficznym kręgiem zagadnień, to jednak i wielu innym dzięki osadzeniu jej w ówczesnych realiach politycznych, religijnych i społecznych zaboru rosyjskiego pozwoli docenić ogromny trud Kościoła katolickiego w utrzymaniu katolicyzmu i polskości na tych terenach, w zachowaniu tożsamości narodowej i kulturowej Polaków. Carat bowiem starał się ujednolicić nabyte ziemie z innymi prowincjami cesarstwa. Nie ominęło to także Kościoła katolickiego, którego struktury zostały poddane próbom upodobnienia do Cerkwi prawosławnej, rządzonej przez samodzierżawcę cara, a papieża zazwyczaj stawiano przed faktami dokonanymi. Autor w swej dobrze udokumentowanej pracy wskazał, jak poszczególni władcy ingerowali w struktury i życie kościelne, jak niejednokrotnie Stolica Apostolska musiała godzić się z samowolnymi decyzjami carskimi i je sankcjonować, aby uniknąć jeszcze większej szkody. Były to jednak kompromisy na ogół dla Kościoła niekorzystne. Rząd carski, pragnąc przyspieszyć podporządkowanie sobie kleru katolickiego i w większym stopniu wpływać na jego formację, powołał do istnienia w 1803 r. w Wilnie Seminarium Główne, które było całkowicie podporządkowane władzy świeckiej; w 1832 r. zostało przekształcone w Akademię Duchowną, którą w 1842 r. z Wilna bez porozumienia się ze Stolicą Apostolską przeniesiono do Petersburga, gdzie istniała do 1918 r.; car nadał jej tytuł Cesarskiej Rzymskokatolickiej Akademii Kościelnej. Dopiero na mocy konkordatu w 1847 r. została zalegalizowana i podporządkowana arcybiskupowi mohylewskiemu. Akademia Duchowna kontrolowała działalność seminariów duchownych w duchu pożądanym przez władze państwowe, a w jej kancelarii pracowali przeważnie urzędnicy państwowi, najczęściej niekatoliccy. Ówczesną sytuację może ilustrować np. fakt, że w latach 1864 1876 rektorem narzuconym przez rząd rosyjski został o. Dominik Stacewicz, który wypowiadał się za podporządkowaniem się Kościoła państwu, przy nominacji profesorów w Akademii wymagał złożenia przysięgi na wierność carowi, a przeciwstawiał się nakazanemu przez prawo kanoniczne składaniu wyznania wiary. Akademia Duchowna w Petersburgu zawiesiła swoją działalność wiosną 1918 r. Część wykładowców i studentów przeszła potem na Katolicki Uniwersytet Lubelski. W myśl dekretu cara Aleksandra I z 1803 r. nauczanie w seminariach diecezjalnych miało być podobne jak w Głównym Seminarium w Wilnie. Do przedmiotów obowiązkowych należały: Pismo Święte, teologia dogmatyczna i moralna, historia Kościoła, prawo kanoniczne, literatura łacińska i polska, historia naturalna, botanika, fizyka, rolnictwo, higiena, logika oraz język grecki; nadto obowiązywało przyswojenie sobie języków rosyjskiego i obcego (francuskiego lub niemieckiego). Prócz wykładów obowiązkowych były jeszcze przedmioty fakultatywne o charakterze świeckim. Na podstawie ukazu Mikołaja I z 1843 r. seminaria zostały wyjęte spod władzy biskupa i podporządkowane Akademii Petersburskiej, fundusze ich zostały skonfiskowane, kilka seminariów zlikwidowano, m.in. w Łucku i Ołyce. Spośród 7 diecezji w Carstwie Rosyjskim diecezja mohylewska i łucka nie miały seminarium. Życie w seminariach w analizowanym okresie, poddawane silnej presji władz państwowych, stanowiło pewną wypadkową między wymogami katolickiej teologii i prawem kanonicznym a lojalnością wobec prawa państwowego. Na ogół władze diecezjalne dbały o właściwą formację duchownych, przygotowując ich do pracy duszpasterskiej głównie w środowisku wiejskim. W różnym też stopniu ulegano naciskom odgórnym;
Recenzje 331 np. seminarium żytomierskie w gronie 28 wykładowców nie miało żadnego absolwenta prorządowego wileńskiego Seminarium Głównego czy Akademii Petersburskiej, w Łucku natomiast na 28 wykładowców było takich 13. Jest charakterystyczne, iż większość kleryków nie była pochodzenia wiejskiego czy miejskiego, plebejskiego, chociaż później przeważnie w tych środowiskach pracowała, ale wywodziła się ze średniozamożnej i drobnej szlachty (ok. 70%). Stereotyp Polaka katolika kojarzono sobie na ziemiach południowo-wschodnich przede wszystkim ze szlachtą. Często kandydat wstępujący do seminarium, a wywodzący się ze zubożałej szlachty, dążył także do zdobycia wyższej pozycji społecznej. Stan duchowny umożliwiał bowiem dalsze awanse w hierarchii kościelnej, zapewniał też w miarę godziwe dochody, którymi można było w przyszłości wesprzeć krewnych. Najczęściej kandydaci wstępujący do seminarium mieli 16 30 lat (85,4%) i pochodzili z tej samej diecezji. Zwykle ukończyli przedtem 7-letnie gimnazjum lub szkoły powiatowe, które najczęściej były prowadzone przez zakony. Uczniowie po ukończeniu wszystkich klas szkoły powiatowej lub gimnazjum mieli zwykle 18 19 lat. Ale zdarzało się, iż do seminarium zgłaszali się nawet 11- i 12-letni kandydaci. Nie brakowało także kandydatów o bardzo statecznym wieku, nawet 52- i 54-letnich seminarzystów. Rozpiętość wiekowa była więc znaczna. Średnia wieku aspirantów do seminarium w diecezji łucko- -żytomierskiej wynosiła 22 lata. Praca A. Grabczyka jest bardzo starannie udokumentowana i oparta w dużej mierze na trudno dostępnych, częściowo dotąd w ogóle niewykorzystanych materiałach archiwalnych, do których autorowi, mimo różnych trudności, jednak udało się dotrzeć. Jak słusznie podkreślają recenzenci tej dysertacji, jest jeszcze parę dokumentów, które warto byłoby uwzględnić, a także pogłębić niektóre wątki tej monografii czy też nieco poszerzyć przedział czasowy poza 1842 r., co jeszcze bardziej zwiększyłoby walory tego opracowania. Można mieć nadzieję, że autor będzie dalej drążył to zagadnienie, dzięki czemu jedna z białych plam w naszej historiografii związanej ze wschodnimi rubieżami Polski przedrozbiorowej i w okresie rozbiorowym w końcu zniknie. Układ pracy, tok argumentacyjny i wywody nie budzą istotnych zastrzeżeń, choć niektóre podrozdziały czy konkluzje mogłyby być szczegółowiej dopracowane, np. jak natarczywa rusyfikacja oddziaływała później na pracę duszpasterską kapłanów, którzy otrzymali taką formację, albo jaką rolę odegrały przedmioty typowo świeckie w ich życiu, jaką wagę przywiązywano do podtrzymywania polskości i dawnych tradycji kulturowo-patriotycznych. Autor umiejętnie, a zarazem bardzo uważnie i obiektywnie wykorzystał dostępną literaturę dotyczącą opracowanego przez siebie zagadnienia, zarówno krajową, jak i zagraniczną, przeważnie rosyjską. Poniekąd szkoda, że autor nie poświęcił więcej uwagi katolikom litewskim lub też łacinnikom innych narodowości, których też niemało było w imperium carskim. Jak starano się zaspokoić ich potrzeby duszpasterskie w ramach przygotowania księży do ich przyszłych zadań? Aczkolwiek funkcjonował stereotyp Polak katolik czy też katolik Polak, to wiadomo przecież, że także trochę Rosjan, Ukraińców i Białorusinów było katolikami rzymskiego obrządku; szkoda, że im, a także innym rzymskokatolickim grupom autor nie poświęcił więcej uwagi, jak również zaszłym transformacjom religijnym wśród ludności w diecezji łucko-żytomierskiej w rzeczonym okresie. Niewątpliwie monografia P. Grabczaka stanowi rzeczowe, solidne opracowanie studium o seminariach łucko-żytomierskiej diecezji. Zawiera ogromną liczbę interesujących informacji, częściowo mało znanych lub wprost nieznanych z tego trudnego okresu
332 Recenzje zmagań między autorytarnymi rządami carskimi a Kościołem katolickim, który starał się sprostać wyzwaniom tego czasu. Praca ta szczególnie zainteresuje teologów, historyków zajmujących się problematyką wschodnią, a także kulturoznawców i etnologów. Franciszek M. Rosiński Anna Zapalec, Ziemia Tarnopolska w okresie pierwszej okupacji sowieckiej 1939 1941 Kraków 2006, ss. 374, Księgarnia Akademicka Pamięć Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej przez wiele dziesięcioleci po 1945 r. była w kraju pamięcią indywidualną setek tysięcy ludzi zmuszonych do opuszczenia swojej ojcowizny w wyniku dramatycznego konfliktu ukraińsko-polskiego w rezultacie narzuconych Polsce regulacji granicznych. Po usunięciu barier politycznych i przeszkód cenzuralnych temat losów Polaków na ziemiach wschodnich coraz śmielej pojawiał się we wspomnieniach, poruszany był w publikacjach popularnych, a z czasem także w edycjach o charakterze w pełni naukowym. Problematyka ta stała się także obiektem badań młodego pokolenia historyków. Doskonałym tego przykładem jest książka Anny Zapalec poświęcona dziejom Podola Zachodniego (Ziemi Tarnopolskiej) za tzw. pierwszych Sowietów, będąca przygotowaną do druku wersją pracy doktorskiej obronionej w Akademii Pedagogicznej w Krakowie jeszcze w 2005 r. Podstawowym zamierzeniem Autorki było ukazanie przekształceń politycznych, społecznych i gospodarczych, jakie dokonały się na obszarze byłego województwa tarnopolskiego od jesieni 1939 r. do czerwca 1941 r. Anna Zapalec podjęła także próbę zrekonstruowania nastrojów poszczególnych grup narodowościowych zamieszkujących Tarnopolskie, ich postaw w stosunku do okupacji radzieckiej i przedstawicieli władz okupacyjnych. Praca ma układ chronologiczno-problemowy. Pierwszy rozdział zawiera ogólną charakterystykę województwa tarnopolskiego w dwudziestoleciu międzywojennym. Przedstawiona w nim została m.in. struktura narodowościowa ludności województwa, a także jego potencjał ekonomiczny, kulturalny i oświatowy. W kolejnej części pracy omówiono sytuację militarną i przebieg wydarzeń we wrześniu 1939 r. Rozdział trzeci poświęcony został charakterystyce procesu tworzenia i działania tymczasowych władz okupacyjnych. Dalsze części pracy zawierają opis sowietyzacji życia politycznego (w tym tworzenie stałych struktur władzy administracyjnej i politycznej), życia gospodarczego (ze szczególnym naciskiem na przekształcenia w rolnictwie, m.in. kolektywizację) oraz kulturalnego. Szczególną uwagę poświęciła Autorka na przedstawienie represyjnej polityki okupanta i próbę oszacowania strat, jakie w wyniku aresztowań i deportacji poniosła ludność Ziemi Tarnopolskiej w latach 1939 1941. W ostatnim (ósmym) rozdziale przedstawione zostały dramatyczne wydarzenia ostatnich dni władzy radzieckiej na zachodnim Podolu w czerwcu i lipcu 1941 r., już po rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej. Obok wyczerpującego opisu zbrodni radzieckich, dokonanych na więźniach i jeńcach polskich, podniesiona została kwestia prześladowań i mordów na ludności żydowskiej już po zajęciu Ziemi Tarnopolskiej przez wojska niemieckie.