Anna Chodorowska, Mirosław Jan Lisiecki, Ireneusz Sołtyszewski Zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa zgwałcenia a skuteczność procesu wykrywczo-dowodowego Wstęp Zgwałcenie jako przestępstwo określone w art. 197 k.k. należy do najczęściej spotykanych form przemocy seksualnej. Literatura przedmiotu definiuje, że jest to przestępstwo skierowane przeciwko wolności człowieka w zakresie dysponowania własną osobą w sferze życia seksualnego. Istotą każdego zgwałcenia jest naruszenie wolności od przymusu w sferze seksualnej 1. Dla bytu przestępstwa zgwałcenia w każdej postaci wymagany jest szczególnie karygodny sposób działania sprawcy. Nie jest tu karygodne samo dążenie do odbycia stosunku cielesnego (obecnie w ujęciu prawnodogmatycznym obcowania płciowego lub innej czynności seksualnej), lecz sposób realizacji popędu płciowego 2. Karygodnym jest tu sposób, w jaki sprawca doprowadza ofiarę do obcowania płciowego, uciekając się do przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu. Zgodnie z art. 205 k.k. ściganie sprawców zgwałcenia następuje na wniosek osoby pokrzywdzonej. Tryb wnioskowy uzasadnia się zwykle tym, że zgwałcenie dotyka najbardziej intymnej sfery życia, która pozostaje w wyłącznej dyspozycji osoby, oraz możliwością wystąpienia wtórnej wiktymizacji, która powoduje u ofiary dodatkowe upokorzenia i cierpienia 3. Wniosek o ściganie może być złożony przez osobę uprawnioną (taką osobą jest również przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje art. 51 2 k.p.k.; albo w szczególnych sytuacjach śmierci 1 Zob. szerzej na temat analizy prawno-dogmatycznej przedmiotu ochrony przestępstwa zgwałcenia: M. F i l a r, Przestępstwo zgwałcenia w polskim prawie karnym, Studia Juridica, Warszawa Poznań 1974, s. 53 i n. 2 K. D a s z k i e w i c z, Czyny nierządne a czyny lubieżne, NP. 1979, nr 4, s. 25. 3 J. G r a j e w s k i, Ściganie na wniosek pokrzywdzonego w świetle projektów kodyfikacji prawa karnego, PiP 1992, nr 6, s. 57. Por. szerzej stanowiska doktryny prawniczej w sprawie ścigania przestępstwa zgwałcenia na wniosek pokrzywdzonego i postulaty ścigania tego przestępstwa z urzędu: J. Kudrelek, M. Lisiecki, Tryb ścigania przestępstwa zgwałcenia, Przegląd Policyjny 2000, nr 3 4, s. 27 i n. 132
Zabezpieczenie śladów i dowodów... pokrzywdzonego i braku osób najbliższych także prokurator art. 52 1 k.p.k.) do czasu upływu okresu przedawnienia karalności 4. Wniosek o ściganie jest warunkiem sine qua non prowadzenia i ewentualnie kontynuowania postępowania karnego przez organy procesowe. Jednakże w sytuacjach niecierpiących zwłoki mimo braku wniosku o ściganie można dokonać czynności procesowych zabezpieczających ślady i dowody popełnionego przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem oraz podjąć czynności zmierzające do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony (art. 308 1 i 17 2 k.p.k.) 5. Zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa zgwałcenia a skuteczność procesu wykrywczo-dowodowego Profesjonalne zabezpieczenie dowodów i śladów kryminalistycznych w sprawach o przestępstwa zgwałcenia warunkuje niejednokrotnie wykrycie sprawcy czynu zabronionego i udowodnienie mu winy jego popełnienia. Ślady kryminalistyczne, oprócz dowodowego wykorzystania w prowadzeniu m.in. identyfikacji kryminalistycznej, mogą również wskazywać bezpośrednio lub pośrednio na motyw popełnienia czynu oraz relację zachodzącą między ofiarą i sprawcą. Te ustalenia są niezbędne do podjęcia odpowiednio ukierunkowanych osobowo lub środowiskowo działań wykrywczych oraz wnioskowania o modus operandi sprawcy 6. Ponadto ustalenia w zakresie relacji sprawcy z ofiarą w sytuacji kryminogennej i wiktymogennej mogą mieć wpływ na wymiar kary, co expressis verbis wynika z art. 53 2 k.k. 7. Podstawową i najistotniejszą czynnością procesowo-kryminalistyczną, podczas której dochodzi do ujawnienia i zabezpieczenia śladów kryminalistycznych oraz innych dowodów są oględziny miejsca, osoby lub rzeczy 8. W istocie niepowtarzalny charakter oględzin determinuje bezzwłoczne przeprowadzenie tej czynności dowodowej z reguły w każdej sprawie, jeżeli taka potrzeba zaistnieje (art. 207 1 k.p.k.). Są to czynności, których nie można 4 Zob. szerzej: J. Kudrelek, M. Lisiecki, Tryb ścigania przestępstwa zgwałcenia, Przegląd Policyjny 2000, nr 3 4, s. 30 31. 5 Ibidem. 6 Por. M. K u l i c k i, Kryminalistyka. Wybrane problemy teorii i praktyki śledczo-sądowej, Wyd. UMK, Toruń 1994, s. 291 i n.; S. C z e r w, Kryminalistyczne badanie miejsc zdarzeń, (w:) W. K ę d z i e r s k i (red.), Technika kryminalistyczna, tom I, Wyd. WSPol., Szczytno 1994, s. 76 77, 99 101; B. H o ł y s t, Kryminalistyka, PWN, Warszawa 1996, s. 313, 339 340. 7 M. J. Lisiecki, J. Jaguszewska, Efektywność wykorzystania śladów kryminalistycznych w procesie wykrywczym i dowodowym w sprawach przestępstw na tle seksualnym refleksje i wnioski w świetle teorii i praktyki, (w:) V. K w i a t k o w s k a - D a r u l, Czynności procesowokryminalistyczne w polskich procedurach, Wyd. UMK, Toruń 2004, s. 207. 8 M. K u l i c k i, op. cit., s. 291 i n. 3
powtórzyć na rozprawie 9. Odpowiednio zabezpieczone ślady dostarczają obiektywnego materiału dowodowego, który nie byłby osiągalny w czasie późniejszym. Ekspertyzy kryminalistyczne wykonywane na tym materiale dowodowym zabezpieczonym podczas oględzin miejsca, osób i rzeczy dostarczają cennych informacji o zdarzeniu i jego uczestnikach, prowadząc do identyfikacji sprawcy czynu zabronionego. Oględziny jako czynność dowodowa 10 stanowią istotne źródło pozyskiwania dowodów rzeczowych prowadzących do prawdziwych ustaleń faktycznych w procesie karnym (por. art. 2 2 k.p.k.) i mających na nie wpływ 11. Pozwala to sądowi na prawidłowe rozstrzygnięcie sprawy i podjęcie odpowiednich decyzji procesowych 12. Równie istotne jest przeprowadzenie najistotniejszych czynności w odpowiednio krótkim czasie od zdarzenia. Wszelka zwłoka może pociągać za sobą nieodwracalne skutki. Dlatego szybkość działań ma kolosalne znaczenie zgodnie z kryminalistyczną regułą, iż powodzenie całego postępowania karnego zależy od pierwszych czynności. Należy dodać, że m.in. od poprawnie wykonanych czynności procesowo-kryminalistycznych, np. wielokierunkowych oględzin 13. Wiadomo, bowiem, że ślady popełnionego przestępstwa i jego sprawcy są najbardziej podatne na zniszczenie 14. Szczególnego znaczenia nabiera to zwłaszcza w sprawach o zgwałcenie oraz inne przestępstwa na tle seksualnym, w których najczęściej poszukiwanym dowodem będą ślady biologiczne, ulegające stosunkowo szybko degradacji. Z zaleceń ekspertów wynika, iż materiał biologiczny musi być jak najszybciej przesłany do badania lub zamrożony 15. Osiągnięcia kryminalistyki dowodzą, iż sprawcy zawsze na miejscu i narzędziach przestępstwa oraz przedmiocie czynu zabronionego, a także na swej osobie, pozostawiają ślady swego działania bądź zaniechania prowadzące do ich identyfikacji 16. W doktrynie uznaje się, iż oględziny to jedna z najistotniejszych samodzielnych czynności procesowo-kryminalistycz- 9 Por. B. I. S k i b a, Oględziny w procesowym systemie środków dowodowych, Problemy Kryminalistyki 1982, nr 157, s. 392. 10 Zob. szerzej poglądy doktryny na temat oględzin jako czynności dowodowej: ibidem, s. 391 i n. 11 Zob.: A. B u c z e k, Istota oględzin miejsca zdarzenia w świetle przepisów k.p.k. z 1969 r., Acta Universitatis Wratislaviensis, No 750, Prawo CXXV, Wrocław 1985, s. 55. 12 Ibidem, s. 62. Por. też: M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 208 209. 13 Zob. szerzej; J. B a b e c k a, Wielokierunkowe oględziny jako ważne źródło informacji dowodowej, (w:) Problemy Współczesnej Kryminalistyki, pod red. E. G r u z y i T. T o m a s z e w - s k i e g o, t. III, Warszawa 2000, s. 9 11. 14 W. G u t e k u n st, Kryminalistyka, s. 62; M. K u l i c k i, op. cit., s. 293. 15 R. P a w ł o w s k i, Medyczno-sądowe badanie śladów biologicznych, Wyd. IES, Kraków 1997, s. 19. 16 Por. S. P i k u l s k i, Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Białystok 1997, s. 135. 134
Zabezpieczenie śladów i dowodów... nych 17, spełniająca funkcję poszukiwawczo-wykrywczą i rejestrującoutrwalającą dowody 18. Dlatego też czynność ta sprowadza się nie tylko do roli konstatacyjno-dokumentacyjnej, ale także intelektualno-dedukcyjnej 19. Oględziny są więc jedną z najważniejszych czynności dowodowowykrywczych wykonywanych przede wszystkich na etapie procesu wykrywczego prowadzonego przez uprawnione organy ścigania. Niejednokrotnie od ich poprawności metodologicznej zależy wykrycie sprawcy przestępstwa. Zazwyczaj zdobyte tą drogą rzeczowe źródła i środki dowodowe są uznawane za bardziej wiarygodne niż osobowe (związane ze śladem pamięciowym) 20 i stanowią bardzo przekonującą podstawę prawdziwych ustaleń faktycznych w procesie karnym art. 2 2 k.p.k. Spełniają więc także, obok dowodowej, również istotną funkcję wykrywczą 21. Oględziny jako czynność dowodowa są sposobem przeprowadzenia dowodu z miejsca przestępstwa, rzeczy oraz zwłok i ciała ludzkiego 22. Wyniki tej czynności, jako środki dowodowe, mogą wskazywać bezpośrednio lub pośrednio na fakt główny lub inne fakty dowodowe w procesie karnym. Mogą być więc dowodem bezpośrednim lub pośrednim (czyli poszlakowym) w danym postępowaniu karnym. W sprawach przestępstw zgwałcenia i innych na tle seksualnym szczególnego znaczenia nabierają dowody rzeczowe, często uważane za bardziej wiarygodne od zeznań ofiary i świadków. Są to dowody, przy których źródłem jest rzecz w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc przedmiot, ale też ciało ludzkie czy miejsce; środkiem dowodowym są tu cechy i właściwości owych rzeczy (np. odciski palców na przedmiocie, ślady obuwia w danym miejscu czy ślady urazów na ciele ofiary), a sposobem przeprowadzania oględziny 23. Rzeczowe źródła dowodowe w wielu wypadkach dostarczają obiektywnej wiedzy o faktach dowodowych, czego nie da się zawsze powiedzieć o osobowych źródłach dowodowych, gdyż zawsze mogą powstawać wątpliwości, co do obiektywizmu uzyskanych z nich środków dowodowych 24. Z uwagi na subtelną materię śladu pamięciowego i różne czynniki psychologiczno-socjologiczne zeznania ofiar zgwałceń i innych przestępstw na tle seksualnym, często stają się w taktyce obrony, głównym celem działań pod- 17 M. K u l i c k i, op. cit., s. 291. 18 R. K m i e c i k, E. S k r ę t o w i c z, Proces karny część ogólna, Kraków Lublin 1996, s. 295. 19 M. K u l i c k i, op. cit., s. 292. 20 Por. M. S i e w i e r s k i, J. T y l m a n, M. O l s z e w s k i, Postępowanie karne w zarysie, Warszawa 1971, s. 154. 21 M. K u l i c k i, op. cit., s. 293. 22 Zob. K. Marszał, Proces karny, Katowice 1997, s. 205. 23 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. IV, Warszawa 2003, s. 439. 24 Por. M. K u l i c k i, op. cit., s. 59 61. 5
ważających ich wiarygodność 25. Obrona próbuje więc najczęściej wykazać fałszywość oskarżeń, dobrowolność współżycia seksualnego oraz brak kontaktu fizycznego z oskarżonym, dopuszczając się nawet naruszenia godności osobistej osoby pokrzywdzonej 26. Dlatego szczególnego znaczenia nabierają dowody rzeczowe mogące pozbawić oskarżonego i jego obrońcę argumentów do przyjęcia linii obrony obliczonej na deprecjację zachowania oraz zeznań ofiary. Jak słusznie podkreśla R. Pawłowski Niewiele sytuacji wymaga tak szczegółowego i dokładnego postępowania, jak gromadzenie dowodów i śladów w sprawach przestępstw na tle seksualnym 27. Obecny rozwój techniki kryminalistycznej umożliwia profesjonalne przeprowadzenie oględzin i pełne zabezpieczenie śladów kryminalistycznych dających wiele możliwości identyfikacyjnych. W praktyce kryminalistycznej pozostaje w zasadzie problem wypracowania odpowiednich procedur postępowania z uwagi na kategorię przestępstw, co też determinuje specyfikę prowadzenia oględzin ze względu na miejsce i przedmiot zdarzenia oraz rodzaj i charakter pozostawionych przez sprawcę śladów kryminalistycznych 28. Wynik oględzin ciała ofiary uniemożliwia podważenie jej zeznań, co jest zazwyczaj również podstawową linią obrony oskarżonego, (na co wskazywano już wyżej) 29. Podkreślić należy fakty oczywiste znane kryminalistyce i doktrynie procesu karnego iż nigdy nie wolno zaniedbywać zabezpieczenia jakichkolwiek dowodów poprzez fałszywe domniemanie sprowokowania gwałtu przez ofiarę 30. W przypadku przestępstwa, jakim jest zgwałcenie, kontakt fizyczny ofiary ze sprawcą pozostawia przeważnie na ich ciałach i odzieży określone ślady interakcji. Jednak w szczególności, w przypadku przemocy stosowanej przez sprawcę wobec ofiary, niemalże w każdym wypadku dojdzie do przemieszczenia się między nimi śladów, takich jak: włosy (łonowe czy z głowy), włókna, ślady pochodzenia biologicznego (np. krew, skóra, sperma, wydzieliny z pochwy). Ofiara odniesie również pewne obrażenia ciała. Ich ilość 25 M. B. J a n i c z, Realizacja zasady sędziowskiej oceny dowodów w sprawach o czyny z art.197 1 i 2 k.k. i art. 200 1 k.k. na przykładzie opinii biegłego, (w:) Przemiany doktrynalne prawa publicznego, Studia dedykowane prof. Wincentemu Bednarkowi, S. P i k u l s k i, W. P ł y w a c z e w s k i, J. D o b k o w s k i (red.), Olsztyn 2002, s. 158 i powołana tam literatura. 26 Zob. szerzej na temat uwarunkowań i powinności w pracy adwokata w odniesieniu do sytuacji ofiary przestępstwa w procesie karnym: J. N a u m a n n, Czy wszystkie chwyty dozwolone?, Palestra 2003, nr 9 10, s. 102 i n. 27 R. P a w ł owski, op. cit., s. 18. 28 Por. B. S k i b a, Problem specyfiki oględzin w zależności od kategorii przestępstwa, Problemy Kryminalistyki 1980, nr 143, s. 98 i n. 29 M. B. Ja n i c z, op. cit., s. 158 i powołana tam literatura. 30 R. P a w ł owski, op. cit., s. 19. 136
Zabezpieczenie śladów i dowodów... i dolegliwość będą zależały od stopnia przemocy użytej przez napastnika, jak również od tego, jak duży opór stawiała sama ofiara 31. W sytuacji, gdy ofiara nie stawiała silnego oporu, lub w obawie przed bardziej dolegliwym postępowaniem sprawcy poddała się żądanym czynnościom seksualnym lub obcowaniu płciowemu, obrażenia ciała mogą być znikome lub niezauważalne. Brak obrażeń nie może być jednoznacznie interpretowany z dobrowolnością współżycia seksualnego 32. Wynik oględzin ciała i odzieży ofiary jest tylko jednym z wielu możliwych do uzyskania środków dowodowych i nawet w takim przypadku może potwierdzać wersję przez nią przedstawioną. Dlatego też, niezwykle istotne jest przeprowadzenie oględzin zarówno ciała, jak i odzieży domniemanej ofiary, i to niezwłocznie po tym, jak zgłosi o przestępstwie 33. W wypadku zatrzymania domniemanego sprawcy czynu (osoby podejrzanej), również należy dokonać oględzin jego ciała i odzieży, w poszukiwaniu śladów pochodzących od ofiary, a także ewentualnych obrażeń, jakie odniósł na skutek przełamywania jej oporu 34. Wobec powyższego zasadnie można przyjąć, iż oględziny stanowią pierwszą i podstawową czynność dowodową, od której zależy w dużej mierze skuteczność procesu wykrywczego i dowodowego. Efektywność wykorzystania śladów kryminalistycznych w procesie wykrywczym i dowodowym postępowań karnych o przestępstwa na tle seksualnym będzie zależała od wielu czynników leżących zarówno po stronie organu procesowego, jak i samej ofiary przestępstwa, czego dowiodły prowadzone badania, a w świetle ich wyników jest ona bardzo niska 35. W praktyce śledczej można dostrzec wiele niedociągnięć i błędów w realizacji czynności wykrywczych i dowodowych przez organy procesowe. Wynika to, jak się wydaje, z braku spójnej metodyki prowadzenia postępowania przygotowawczego w takich sprawach oraz braku odpowiedniego przygotowania zawodowego funkcjonariuszy organów ścigania i nadzorujących ich prokuratorów 36. Do najczęściej popełnianych błędów należy zaliczyć m.in. brak właściwego zabezpie- 31 Zob. szerzej na ten temat: J. W o j t a s i k, Ujawnienie i objaśnienie śladów na ciele ofiary zgwałcenia, Problemy Praworządności 1985, nr 1, s. 37 i n. 32 Por. słuszne w tym zakresie stanowisko Sądu Apelacyjnego w Krakowie wyrok z dnia 15 lutego 1996 r., sygn. akt II AKa 2/96, i Prawo 1996, nr 10, poz. 21. 33 R. P a w ł owski, op. cit., s. 19. 34 W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż zdarza się w takich sytuacjach, że kobieta, nawet zdając sobie sprawę z beznadziejności swego położenia, rozpaczliwie się broni zadając napastnikowi różne obrażenia. Drapie go na przykład paznokciami po twarzy, celując w okolice oczu, albo gryzie go zębami w palce rąk, pozostawiając niekiedy dość charakterystyczne ślady ugryzienia, przy czym mogą one odpowiadać wielkości wierzchołków zębów oraz wzajemnemu rozstawieniu zębów. Zob. T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna sądowa dla prawników, t. II, Poznań 2000, s. 116. 35 Por. badania na ten temat i wyciągnięte na ich podstawie wnioski: M. J. L i s i e c k i, J. J a - guszewska, op. cit., s. 214 234. 36 Zob. szerzej na ten temat: M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 212 213. 7
czenia terenu miejsca zdarzenia i brak prowadzenia procesowokryminalistycznych oględzin ciała ofiar zgwałceń. Z reguły postępowanie z ofiarami zgwałceń w zakresie zabezpieczenia dowodów i śladów popełnionego przestępstwa ogranicza się tylko i wyłącznie do przeprowadzenia sądowo-lekarskich oględzin ciała i badania ginekologicznego w związku z opiniowaniem o doznanych obrażeniach ciała wskazujących na popełnienie przestępstwa tego typu 37. W świetle najnowszych osiągnięć techniki kryminalistycznej w zakresie przeprowadzania dowodów naukowych 38 na podstawie badań genetycznych 39 jest to zwyczajne zawężanie możliwości wykrywczych i dowodowych w tych sprawach. W literaturze przedmiotu na podstawie przeprowadzonych badań wskazano zasadnicze błędy zaniechania popełniane przez funkcjonariuszy organów ścigania w metodyce prowadzenia procesowo-kryminalistycznych czynności dowodowych 40. Polegają one m.in. na: zaniechaniu prowadzenia kryminalistycznych oględzin ciała ofiary lub zatrzymanego sprawcy (osoby podejrzanej) wobec pochopnego przyjęcia za wiarygodne i wystarczające zeznań ofiary lub przyznania się osoby podejrzanej albo ze zwykłego zaniedbania i braku odpowiedniej wiedzy procesowo-kryminalistycznej. Prowadzi to w konsekwencji do utraty możliwości ujawnienia i zabezpieczenia śladów kryminalistycznych, w tym biologicznych pozwalających na udowodnienie sprawcy popełnienia czynu mimo zmiany lub odwołania składanych wyjaśnień w procesie karnym przed sądem lub wycofania się z zeznań obciążających sprawcę przez zastraszoną ofiarę; skierowaniu ofiary na badania lekarskie za późno lub wcale, a zasadą powinno być kierowanie jej na takie badania przez biegłego, jak najszybciej, tj. zaraz po zgłoszeniu, nawet przed przesłuchaniem w charakterze świadka, oraz że pierwszym etapem postępowania w związku z sądowolekarskimi oględzinami powinno być gromadzenie materiału biologicznego, np. mogącego zawierać plemniki. W związku z brakiem dostatecznie wykwalifikowanej kadry medycznej należy zdaniem autorów rozważyć możliwość udziału specjalisty zgodnie z art. 205 i 208 k.p.k., w oględzinach ciała ofiary i sprawcy. Jego zadaniem powinna być pomoc lekarzowi w zebraniu i zabezpieczeniu wszelkich śladów obecnych na ciele ofiary, przede wszystkim biologicznych, ale również np. 37 Zob. wyniki badań w tym zakresie, M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 219 i n. 38 Zob. szerzej, J. W ó j c i k i e w i c z, Dowód naukowy w procesie sądowym, Wyd. IES, Kraków 2000. 39 Zob. szerzej, R. P a w ł o w s k i, Ekspertyza genetyczna, (w:) J. W ó j c i k i e w i c z (red.), Ekspertyza sądowa, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002, s. 339 i n. 40 Zob. badania i wnioski sformułowane w literaturze przedmiotu: M. J. Lisiecki, J. Jaguszewska, op. cit., s. 211 213. 138
Zabezpieczenie śladów i dowodów... śladów linii papilarnych, śladów zębów sprawcy. Dotychczas udział techników kryminalistyki w tych czynnościach notowany jest sporadycznie 41. Zadaniem zaś lekarza oprócz klasycznego opiniowania sądowo-lekarskiego co do odniesionych obrażeń ciała i ich skutków powinno być w toku takich oględzin zabezpieczenie materiału biologicznego z otworów naturalnych i z miejsc intymnych ciała ofiary lub sprawcy do badań DNA. Dotychczas brakowało wiążących przepisów prawnych lub wytycznych regulujących przebieg oględzin i określających zakres odpowiedzialności za wykonywane czynności przez poszczególne osoby ze składu grupy oględzinowej. Skutkiem tego trudno było ustalić winnych popełnionych uchybień, co prowadziło do braku indywidualnej odpowiedzialności za podejmowane czynności w ramach zespołu oględzinowego, a nawet w ramach całej powołanej do wykonania czynności niecierpiących zwłoki grupy operacyjnoprocesowej. Procedury postępowania policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa, opracowane przez Komendę Główną Policji, zawierają wytyczne w zakresie spraw organizacyjnotechnicznych prowadzenia oględzin, ale nie zawierają metodyki prowadzenia oględzin ze względu na ich specyfikę z uwagi na kategorię przestępstwa i przedmiot ochrony, np. w sprawach przestępstw na tle seksualnych, co wydawało się być ich istotnym mankamentem 42. Również nowa Instrukcja dochodzeniowo-śledcza, czyli zarządzenie nr 1426 KGP z dnia 23 grudnia 2004 roku w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowośledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców, jak się wydaje, nie spełnia w tym zakresie oczekiwań praktyki. Zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa zgwałcenia w świetle przeprowadzonych badań 43 Z prowadzonych badań i obserwacji oraz doświadczenia zawodowego autorów wynika, że w sprawach zgwałceń dochodzi w bardzo wielu przypadkach do nieprawidłowości zarówno z ujawnianiem i zabezpieczaniem materiału dowodowego, jak i ich późniejszym wykorzystaniem. W celu zweryfikowania tej hipotezy zbadano akta 102 spraw z lat 1999 2004, zakończonych prawomocnym wyrokiem skazującym, z terenu województwa warmińsko- 41 Por. podobnie: ibidem, s. 213. 42 Wytyczne KGP z dnia 7 sierpnia 2001 r., L. dz. Ad 1078/2001 Procedury postępowania policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa. 43 Autorzy z uwagi na ramy tego opracowania zrezygnowali z szerszego prezentowania wyników badań, wybierając i przedstawiając tylko dane istotne z punktu widzenia poruszanej problematyki. 9
mazurskiego. Badane akta dotyczyły czynów z art. 197 1 i 2 oraz art. 197 3 k.k., gdzie ofiarami były w przeważającej większości kobiety. W celu uzyskania reprezentatywnego materiału badawczego do badań pozyskano sprawy postępowań karnych prawomocnie zakończonych wyrokami sądowymi z różnych rejonów województwa warmińsko-mazurskiego, zróżnicowanych pod względem liczby ludności, stopy bezrobocia, dochodów, warunków osobistych, rodzinnych i majątkowych zamieszkującej tam ludności oraz poziomu ich wykształcenia. Zbiorcze zestawienie badanych spraw przedstawiono w tabeli nr 1. Tabela 1. Liczba zbadanych spraw z podziałem na jednostki organizacyjne sądów, liczbę sprawców i ofiar Sąd Liczba Liczba Liczba badanych spraw sprawców ofiar Sąd Rejonowy w Olsztynie 36 36 37 Sąd Rejonowy w Iławie 22 22 22 Sąd Rejonowy w Szczytnie 15 16 15 Sąd Rejonowy w Biskupcu 10 10 10 Sąd Okręgowy w Olsztynie 19 37 20 Razem: 102 121 104 Źródło: badania autorów Badaniom poddano grupę 121 skazanych i 104 pokrzywdzonych. Na 121 ustalonych sprawców zgwałcenia, tylko w jednym przypadku sprawcą czynu okazała się kobieta, stanowiąc 0,8% badanej populacji sprawców. Na podstawie otrzymanych danych można jednoznacznie stwierdzić, że przestępstwa zgwałcenia dokonują niemal wyłącznie mężczyźni. Na 104 ofiary przestępstwa zgwałcenia tylko w jednym przypadku ofiarą okazał się młodociany mężczyzna, a w pozostałych wypadkach były to kobiety. Należy zaznaczyć, że liczba ofiar i sprawców nie koresponduje z liczbą przebadanych spraw. Wynika to z faktu, iż w badanych sprawach jedna i ta sama osoba była przedmiotem zgwałcenia przez różne podmioty, a podmiot przestępstwa zgwałcenia dopuścił się czynu na więcej niż jednej osobie. Według zestawienia czynności procesowo-kryminalistycznych zawartych w tabeli nr 2, w badanym materiale aktowym stwierdzono, że w 48 (tj. 47,1%) sprawach przeprowadzono oględziny miejsca zdarzenia.. W wyniku tych czynności tylko w 17 przypadkach (tj. 16,7%) ujawniono ślady (m.in. spermy, krwi, ślady spożywania pokarmu i picia płynów), a także całe przedmioty (odzież, bielizna, butelki, narzędzia służące do popełnienia przestępstwa), które w całości miały znaczenie dowodowe, niezależnie od tego, że znajdowały 140
Zabezpieczenie śladów i dowodów... się na nich liczne ślady. W 38 przypadkach spraw (tj. 37,3%), zabezpieczono odzież pochodzącą od ofiary. W 25 sprawach (tj. 24,5%) zabezpieczono odzież sprawcy. Na 104 pokrzywdzone osoby, tylko w 65 przypadkach (tj. 63,7%) dokonano badań sądowo-lekarskich. W 51 przypadkach (tj. 50%) stwierdzono obrażenia na ciele ofiary w postaci sińców, otarć naskórka i drobnych ran. W pozostałych przeprowadzone badania nie wykazały śladów obrażeń. Badania ginekologiczne przeprowadzono w 39 przypadkach, co oznacza, że tylko w 38,2% spraw przeprowadzono te badania. Badania laboratoryjne na obecność nasienia przeprowadzono w 31 sprawach, ale tylko w 7 przypadkach stwierdzono obecność plemników. Na podkreślenie zasługuje fakt, że badania w większości przypadków były wykonywane w różnych laboratoriach przyszpitalnych, a nie w laboratoriach kryminalistycznych Policji, co wykluczyło możliwość przeprowadzenia badań genetycznych dających większe możliwości identyfikacyjne. W analizowanych sprawach na 121 sprawców tylko w 9 przypadkach (tj. 8,8%) skierowano podejrzanych na badania lekarskie. U czterech sprawców stwierdzono obrażenia na ich ciele, umiejscowione głównie w okolicy głowy, szyi i kończyn górnych. Umiejscowienie tych obrażeń można tłumaczyć tym, że wymienione okolice ciała są odsłonięte, a więc nie są chronione przez odzież i dlatego są łatwo dostępne dla broniącej się ofiary. Jeżeli chodzi o rodzaje obrażeń doznanych przez sprawców, to były to z reguły ślady ugryzienia oraz linijne otarcia naskórka zadane paznokciami. W pozostałych 5 sprawach w wyniku przeprowadzonych badań lekarskich obrażeń nie stwierdzono. Szczegółowe dane zawiera tabela nr 2. Tabela 2. Zestawienie czynności procesowo-kryminalistycznych Czynności procesowo-kryminalistyczne Dokonano oględzin miejsca zdarzenia: ujawniono przedmioty i ślady podczas oględzin Dokonano sądowo-lekarskich oględzin ciała ofiary: stwierdzono obrażenia ciała stwierdzono brak obrażeń Zestawienie zbiorcze Liczba spraw w których przeprowadzono czynności procesowokryminalistyczne (102) 48 17 65 51 14 Udział procentowy do ogółu zbadanych spraw (100%) 47,1 16,7 63,7 50,0 13,7 1
Dokonano oględzin ciała sprawcy: stwierdzono obrażenia ciała stwierdzono brak obrażeń Przeprowadzono badania ginekologiczne 39 38,2 Przeprowadzono badania laboratoryjne na obecność plemników (pobrano wymaz z pochwy): w badanym materiale stwierdzono obecność plemników w badanym materiale nie stwierdzono obecności plemników Zabezpieczono dowody rzeczowe: pochodzące od ofiary pochodzące od sprawcy znalezione na miejscu zdarzenia Źródło: badania autorów 9 4 5 31 7 24 38 25 19 8,8 3,9 4,9 30,4 6,9 23,5 37,3 24,5 18,6 Tabela 3. Zestawienie oględzin i ekspertyz przeprowadzonych w analizowanych sprawach Dokonano oględzin zabezpieczonych dowodów rzeczowych Na badanym materiale dowodowym ujawniono ślady: nasienia krwi włosa śliny inne ślady Zabezpieczone dowody rzeczowe zostały zwrócone: ofierze sprawcy nie zostały zwrócone: depozyt, składnica dowodów rzeczowych, akta sądowe uległy zniszczeniu brak informacji w aktach Źródło: badania autorów LB 43 12 12 2 11 31 17 14 4 16 % 42,2 11,8 11,8 1,9 10,8 30,4 16,7 13,7 3,9 15,7 Z zestawień danych w tabelach nr 2 i 3 dotyczących efektów oględzin i przeprowadzonych ekspertyz wynika m.in., że: 142
Zabezpieczenie śladów i dowodów... w trakcie przeprowadzonych oględzin z udziałem biegłego w 12 przypadkach ujawniono obecność spermy na odzieży ofiary, bieliźnie sprawcy, prześcieradle i kocu z miejsca zdarzenia. W takiej samej ilości spraw materiałem poddawanym badaniom były ślady krwi należącej zarówno do sprawcy, jak i ofiary zgwałcenia. Oprócz śladów krwi i spermy na materiale dowodowym ujawniono włosy pochodzące od sprawcy i ofiary. Ponadto w 11 sprawach na odzieży należącej do sprawcy i ofiary ujawniono inne ślady w postaci roślin, grudek gleby oraz innych zanieczyszczeń (tabela nr 3); na 104 ofiary tylko 65 z nich poddano oględzinom ciała w ramach opiniowania sądowo-lekarskiego, co stanowiło 63,7% ogółu ofiar w badanych sprawach, a wśród nich tylko u 39 ofiar kobiet (tj. 38,2% wszystkich ofiar) przeprowadzono badania ginekologiczne (zob. tabela nr 2). Niestety nie prowadzono w ogóle typowo kryminalistycznych oględzin ciała ofiary zgodnie z art. 207 208 k.p.k.; na 48 (tj. 46,6%) miejsc zdarzeń poddanych takim oględzinom tylko w 17 (tj. 16,7%) zabezpieczono ślady kryminalistyczne (zob. tabela nr 2). Wystąpiła więc bardzo niska efektywność prowadzonych oględzin w zakresie ujawniania i zabezpieczania śladów kryminalistycznych; w 17 zbadanych sprawach (tj. 16,6%) zlecono przeprowadzenie ekspertyzy kryminalistycznej. W 14 przypadkach (tj. 13,7%) sporządzone opinie dostarczyły informacji dotyczących faktu głównego, przyczyniając się do zatrzymania i skazania sprawców zgwałcenia, w 3 stały się podstawą rozstrzygnięcia przez sąd sprawy i wydania wyroku uniewinniającego; w 14 (tj. 13,7% na 102 sprawy) przypadkach sporządzone opinie dostarczyły informacji dotyczących faktu głównego, przyczyniając się do zatrzymania i skazania sprawców zgwałcenia, w 3 stały się podstawą rozstrzygnięcia przez sąd sprawy i wydania wyroku uniewinniającego. Wnioski końcowe W 83,4% spraw o skazaniu sprawców przez sądy zadecydowały dowody osobowe w postaci zeznań ofiar i świadków. Tylko w 13,7% spraw sporządzone opinie przyczyniły się do zatrzymania lub skazania sprawcy zgwałcenia 44. Przytoczone wyniki badań wskazują na pilną konieczność opracowania specjalnej metodyki postępowania w prowadzeniu procesowokryminalistycznych czynności dowodowych w sprawach przestępstw na tle seksualnym, w tym z udziałem osób pokrzywdzonych z uwagi na niską efek- 44 Por. podobne ustalenia badawcze: M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 234. 3
tywność wykorzystania osiągnięć techniki kryminalistycznej w procesie wykrywczym i dowodowym w sprawach przestępstw na tle seksualnym. Należy opracować specjalny system szkolenia zawodowego i nadzoru nad osobami prowadzącymi czynności dowodowe w sprawach przestępstw na tle seksualnym. Systemem szkolenia należy objąć zarówno funkcjonariuszy organów ścigania, pracowników wymiaru sprawiedliwości, ale również lekarzy medycyny występujących w charakterze biegłego. 144