PROGRAM ĆWICZEŃ Z BOTANIKI LEŚNEJ Z DENDROLOGIĄ W SEMESTRZE ZIMOWYM DLA I ROKU WYDZIAŁU LEŚNEGO, SPECJALNOŚĆ OCHRONA ZASOBÓW LEŚNYCH Aktualna wersja programu ćwiczeń jest dostępna do ściągnięcia z sieci pod adresem: http://www.cyf-kr.edu.pl/~rlgazda/ Prowadzący zajęcia: - wykłady: prof. dr hab. inż. Jerzy Szwagrzyk - ćwiczenia: gr. 3, 4 dr inż. Elżbieta Muter konsultacje: termin do ustalenia, pokój 918 gr. 1, 2, dr inż. Wojciech Różański konsultacje: termin do ustalenia, pokój 911 A. Ćwiczenia w semestrze zimowym odbywają się według schematu: - krótkie omówienie wybranych szczegółowych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych - rozpoznawanie wybranych gatunków drzew i krzewów po pędach ulistnionych na podstawie kluczy zawartych w skrypcie: Szewczyk J., Gazda A., Szwagrzyk J. 2011. Dendrologia. Materiały pomocnicze do ćwiczeń. Wydawnictwo UR w Krakowie. - przegląd wszystkich gatunków z danego ćwiczenia, oglądanie szyszek, nasion lub owoców B. Do ćwiczeń należy się odpowiednio przygotować i powtórzyć (lub uzupełnić) wiadomości na temat morfologii, anatomii i systematyki roślin, wchodzące w zakres materiału szkoły średniej. W szczególności należy zwrócić uwagę na następujące zagadnienia: budowa szyszek u gatunków iglastych; typy pędów u roślin drzewiastych i ich modyfikacje; budowa morfologiczna pędów zdrewniałych; morfologia liści u gatunków iglastych i liściastych (kształt blaszki liściowej, układ wiązek przewodzących w liściach ( nerwacja ), nasada blaszki liściowej, brzeg blaszki liściowej, liście pojedyncze i złożone). Tematyka ćwiczeń na cały semestr zimowy jest podana poniżej. Na każde ćwiczenia należy się nauczyć nazw polskich i łacińskich gatunków, przewidzianych w programie na dany tydzień. C. Sposób zaliczania ćwiczeń: Obecność na ćwiczeniach jest obowiązkowa. Ćwiczenia od 2 do 9 rozpoczynać się będą od krótkiego omówienia wybranych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych. Tematy, które należy opracować podano poniżej, w harmonogramie ćwiczeń. Oznaczanie gatunków drzew i krzewów na ćwiczeniach od 2 do 11 jest punktowane od 0 do 4 pkt za każde ćwiczenie. W ciągu semestru można uzyskać w ten sposób maksymalnie 40 punktów. W trakcie ćwiczeń (od 3 do 11) prowadzący przeprowadza sprawdziany dotyczące materiału z wcześniejszych ćwiczeń. Odpowiedzi ze sprawdzianów są punktowane od 0 do 10 punktów za sprawdzian, a więc w ciągu semestru można uzyskać w ten sposób maksymalnie 90 punktów. Natomiast na ostatnich ćwiczeniach odbędzie się sprawdzian z rozpoznawania całości materiału poznanego w ciągu roku, punktowany od 0 do 40 punktów. Maksymalna liczba punktów do uzyskania w ciągu semestru wynosi 170. Rozkład punktów jest następujący: 1. Oznaczanie okazów na ćwiczeniach [9 ćwiczeń (od 2 do 10), maksymalnie po 4 punkty za ćwiczenie]... 36 pkt 2. Odpowiedzi z wcześniejszych ćwiczeń [8 ćwiczeń (od 3 do 10), maksymalnie po 10 punktów za ćwiczenie]... 80 pkt 3. Sprawdzian końcowy... 40 pkt Ocena końcowa jest dokonywana na podstawie sumy zebranych punktów: 107-116 pkt - dostatecznie (3.0) 117-126 pkt - ponad dostatecznie (3.5) 127-136 pkt - dobrze (4.0) 137-146 pkt - ponad dobrze (4.5) 147-156 pkt - bardzo dobrze (5.0) W przypadku przedstawienia usprawiedliwienia nieobecności na jednych ćwiczeniach w semestrze można je odrobić w trakcie konsultacji. D. Tematyka poszczególnych ćwiczeń: Ćwiczenie 1 - grupy 1, 2, 3, 4-10 października 2011 Wprowadzenie do ćwiczeń. Gatunki (klucz I, str. 22): Larix decidua, L. kaempferi, L. decidua var. polonica; Metasequoia glyptostroboides, Taxodium distichum, Ginkgo biloba. Ćwiczenie 2 - grupy 1, 2, 3, 4-17 października 2011 Zagadnienia do opracowania: Budowa szyszek u różnych gatunków nagozalążkowych. Zróżnicowanie budowy szyszek u podrodzajów w obrębie rodzaju Pinus. Gatunki (klucz II, str. 27): Pinus sylvestris, P. cembra, P. mugo, P. nigra, P. strobus, P. rigida, P. ponderosa, P. banksiana, Picea abies, P. pungens, P. glauca, P. omorika 1
Ćwiczenie 3 - grupy 1, 2, 3, 4-24 października 2011 Zagadnienia do opracowania: Anatomia, morfologia i zróżnicowanie aparatu asymilacyjnego u nagozalążkowych. Zróżnicowanie budowy igieł u podrodzajów w obrębie rodzaju Pinus oraz w poszczególnych sekcjach rodzaju Picea. Rozmieszczenie aparatów szparkowych na powierzchni igieł (igły amfi-, epi- i hypostomatyczne). Gatunki (klucz III, str. 36): Abies alba, A. concolor, Pseudotsuga menziesii, Tsuga canadensis, Juniperus communis, J. communis var. saxatilis, J. sabina, Taxus baccata, Thuja occidentalis, T. plicata, Platycladus orientalis, Chamaecyparis lawsoniana, Ch. pisifera. Ćwiczenie 4 - grupy 1, 2, 3, 4-7 listopada 2011 Zagadnienia do opracowania: Anatomia, morfologia i zróżnicowanie aparatu asymilacyjnego u okrytozalążkowych. Gatunki (klucz IV, str. 45): Salix alba, S. fragilis, S. caprea, S. triandra, S. pentandra, S. cinerea, S. aurita, S. silesiaca, S. viminalis, S. eleagnos, S. purpurea, Populus tremula, P. alba, P. xcanescens, P. nigra, P. nigra 'Italica', P. simonii, P. simonii 'Fastigiata', P. xcanadensis, P. NE'. Ćwiczenie 5 - grupy 1, 2, 3, 4-14 listopada 2011 Zagadnienia do opracowania: Budowa anatomiczna pnia u roślin drzewiastych. Rozmieszczenie tkanek w obrębie pnia. Gatunki (klucz VI, str. 68): Betula pendula, B. pubescens, Alnus glutinosa, A. incana, A. viridis, Carpinus betulus, Corylus avellana oraz klucz VII, str. 75: Fagus sylvatica, Quercus robur, Q. cerris, Q. petraea, Q. rubra, Q. palustris, Castanea sativa, Juglans regia, J. nigra, Ulmus laevis, U. glabra, U. minor, Morus alba, Platanus xhispanica Ćwiczenie 6 - grupy 1, 2, 3, 4-21 listopada 2011 Zagadnienia do opracowania: Budowa pędów i jej modyfikacje. Długopędy i krótkopędy. Typy wzrostu (rozgałęziania się) pędów. Położenie pąków i blizn liściowych na pędach. Gatunki (klucz VIII, str. 85): Prunus spinosa, P. cerasifera, Padus avium, P. serotina, Cerasus avium, C. mahaleb, Cotoneaster integerrimus, C. niger, C. horizontalis, Crataegus monogyna, C. laevigata, C. pedicellata, C. flabellata. C. rhipidophylla, Spiraea salicifolia, Sorbaria sorbifolia, Malus sylvestris, Pyrus pyraster, Sorbus aucuparia, S. aria, S. intermedia, S. torminalis, Rosa canina, R. pendulina, R. rugosa. Ćwiczenie 7 - grupy 1, 2, 3, 4-28 listopada 2011 Zagadnienia do opracowania: Budowa organów rozmnażania generatywnego u okrytozalążkowych. Typy kwiatostanów. Gatunki (klucz IX, str. 102):: Ribes nigrum, R. rubrum, R. spicatum, R. uva-crispa, R. alpinum, R. petraeum, R. aureum, Robinia pseudoacacia, Gleditsia triacanthos, Caragana arborescens, Laburnum anagyroides, Ailanthus altissima, Rhus typhina oraz klucz V, str. 60: Liriodendron tulipifera, Berberis vulgaris, B. thunbergii, Mahonia aquifolium. Rhododendron luteum, Hippophaë rhamnoides, Elaeagnus angustifolia, Clematis alpina, Tilia cordata, T. platyphyllos, T. tomentosa, Daphne mezereum, Ćwiczenie 8 - grupy 1, 2, 3, 4-5 grudnia 2011 Zagadnienia do opracowania: Budowa owoców. Typy owoców. Owocostany. Gatunki (klucz X, str. 110): Aesculus hippocastanum, Acer pseudoplatanus, A. platanoides, A. campestris, A. saccharinum, A. negundo, Euonymus europaea, E. verrucosa, Rhamnus cathartica, Frangula alnus, Cornus sanguinea, C. mas, C. alba, Ilex aquifolium, Staphylea pinnata, Viscum album. Ćwiczenie 9 - grupy 1, 2, 3, 4-12 grudnia 2011 Zagadnienia do opracowania: Chorologia gatunków drzewiastych: zasięgi w Polsce i na świecie. Gatunki reliktowe. Gatunki chronione. Gatunki (klucz XI, str. 121): Fraxinus excelsior, F. pennsylvanica, Ligustrum vulgare, Syringa vylgaris, Sambucus nigra, S. racemosa, Viburnum opulus, V. lantana, Lonicera xylosteum, L. nigra, L. periclymenium, L. tatarica, Symphoricarpos albus,. Ćwiczenie 10 - grupy 1, 2, 3, 4-9 stycznia 2012 Rozpoznawanie drzew i krzewów w stanie bezlistnym (klucz w załączniku do programu zajęć) Ćwiczenie 11 - grupy 1, 2, 3, 4-16 stycznia 2012 Zaliczenie semestru sprawdzian końcowy z rozpoznawania. 2
E. Polecane książki Książka J. Tomanka "Botanika Leśna" jest w dużej części poświęcona dendrologii. Jest to jednak opracowanie bardzo stare. Z tego powodu warto sięgnąć po nowsze opracowanie Tomanka i Witkowskiej-Żuk, które zostało poprawione i uzupełnione i stanowi bardziej wartościowy podręcznik do kursu dendrologii. Książek dotyczących dendrologii jest ostatnio bardzo wiele. Niestety, spora część książek dostępnych obecnie w księgarniach to dzieła o charakterze popularnym, (w czym akurat nie ma nic złego), operujące nadmiernymi uproszczeniami, a niekiedy także pełne błędów, (co jest już znacznie gorsze). Poniższa lista zawiera niektóre, polecane przez nas opracowania Wykaz niektórych źródeł do wykorzystania: Aas G., Riedmiller A. 1993. Drzewa. Encyklopedia kieszonkowa. Muza S.A., Warszawa. Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy. PWRiL, Warszawa. Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy iglaste. PWRiL, Warszawa. Godet J. D. 1998: Pędy i pąki. Multico, Warszawa. Hejnowicz Z. 1973: Anatomia rozwojowa drzew. PWN, Warszawa. Hejnowicz Z. 2002: Anatomia i histogeneza roślin naczyniowych. PWN, Warszawa Kościelny S., Sękowski B. 1971. Drzewa i krzewy klucze do oznaczania. PWRiL, Warszawa. Monografie z serii: Nasze Drzewa Leśne. PWN, Warszawa & Poznań. Pokorny J. 1992. Drzewa znane i mniej znane. BGW, Warszawa. Pokorny J., Kaplicka J. 1980. Drzewa Europy Środkowej. PWRiL, Warszawa. Seneta W., Dolatowski J. - Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008. (także starsze wydania np. 2003, 1997). Seneta W. 1987. Drzewa i krzewy iglaste. PWN, Warszawa. Seneta W. 1991-1996. Drzewa i krzewy liściaste. PWN, Warszawa. Szewczyk J., Gazda A., Szwagrzyk J. 2011. Dendrologia. Materiały pomocnicze do ćwiczeń. Wydawnictwo UR w Krakowie. Szweykowska A., Szweykowski J. - Botanika. Morfologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. (także starsze wydania, np. 1997). Tomanek J., Witkowska-Żuk L. - Botanika leśna. PWRiL Warszawa 2008. Witkowska-Żuk L. - Atlas roślinności lasów. Multico. Warszawa 2008. Zimmermann M. H., Brown C. L. 1981: Drzewa struktura i funkcje. PWN, Warszawa. Complete list of conifer taxa adapted from Farjon, A. 1998. World Checklist and Bibliography of Conifers. Royal Botanic Gardens, Kew. ISBN 1 900347 54 7.http://www.rhs.org.uk/research/registration_conifers_accepted.asp The Gymnosperm Database http://www.conifers.org/ 3
Wymowa nazw łacińskich - dwugłoski ae oraz oe czytamy jak e. Przykłady: Aesculus, Crataegus, Ulmus laevis, Aceraceae; - dwugłoski aë i oë (z dierezą) czytamy jak ae i oe. Przykłady: Isoëtes, Hippophaë - c (lub cc) przed a, o, u, au oraz przed wszystkimi spółgłoskami czytamy jako k (lub kk). Przykłady: Catalpa, Cornus, cuspidatus, Vicia cracca; - c przed e, i, y, ae oraz oe czytamy jako c. Przykłady: Celtis, Cytisus, Salix cinerea; - cc przed e, i, y, ae oraz oe czytamy jako kc. Przykład: Crataegus coccineus; - v czytamy jako w. Przykłady: Viburnum, Alnus viridis; - qu, gu oraz su czytamy jako kw, gw oraz sw. Przykłady: Quercus, Sequoia; - x czytamy jako ks. Przykład: Taxus baccata; - y czytamy jak j lub i na początku wyrazu lub obok samogłosek. Przykład: Yucca, Carya; w pozostałych przypadkach y wymawiamy normalnie. Przykład: Cytisus, Chamaecyparis; - ph czytamy jako f. Przykłady: Tilia platyphyllos; Phellodendron; - rh i th wymawiamy jak r i t. Przykłady: Rhamnus catharticus, Crataegus oxyacantha; - ch czytamy jak h. Przykład: Chamaecyparis 4
KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW W STANIE BEZLISTNYM 1. Na pędzie występują ciernie... 2 2. Ciernie rozmieszczone są parami (wykształcone z przylistków) na pędzie... Robinia pseudoacaccia 2*. Ciernie rozmieszczone są pojedynczo na pędzie... 3 3. Ciernie występują tylko na wierzchołkach krótkopędów...pyrus sp. 3*. Ciernie występują głównie z boków pędów... Crataegus monogyna 1*. Na pędzie brak jest cierni... 2 2. Pączki rozmieszczone na pędzie naprzeciwlegle... 3 3. Pączki pokryte lepką substancją... Aesculus hippocastanum 3*. Pączki nie są pokryte lepką substancją... 4 4. Pąk szczytowy okryty czarnymi łuskami...fraxinus excelsior 4*. Pąk szczytowy okryty łuskami innej barwy... 5 5. Rdzeń pędu gąbczasty... 6 6. Rdzeń barwy białej...sambucus nigra 6*. Rdzeń barwy jasnopomarańczowo-brązowej... Sambucus racemosa 5*. Rdzeń pędu pełny o zwartym układzie komórek... 6 6. Pąki boczne osadzone na trzonkach,...cornus sanguinea 6*. Pąki boczne siedzące... 7 7. Blizna liściowa półkolista...euonymus europaea' 7*. Blizna liściowa podkowiasta lub trójdzielna... 8 8. Łuski purpurowo-brązowe na brzegu orzęsione......acer platanoides 8*. Łuski zielone, wąsko, brązowo obrzeżone......acer pseudoplatanus 2*. Pączki rozmieszczone na pędzie skrętolegle... 3 3. Pączki okryte jedną łuską... Salix sp. 3*. Pączki okryte co najmniej 2 łuskami... 4 4. Rdzeń pędu przerywany...juglans regia 4*. Rdzeń pędu zwarty... 5 5. Na wierzchołku pędu pączek wierzchołkowy w otoczeniu kilku nieco mniejszych pączków bocznych... 6 6. Pąk jajowaty; łuski cynamonowobrązowe, ciemnobrązowo obrzeżone...... Quercus petrea 6*. Pąk jajowaty o pięciu kantach; łuski brązowe czarno obrzeżone......quercus robur 5*. Na wierzchołku pędu jeden pączek, a jeśli kilka, to pączek wierzchołkowy zdecydowanie większy od pączków bocznych... 6 6. Pąki osadzone na trzoneczkach... 7 7. Pąki wrzecionowate, okryte kilkoma łuskami...fagus sylvatica 7*. Pąki jajowate, okryte 3 łuskami, ale tylko 2 widoczne... 8 8. Łuski okryte gęstym, krótkim, szarym kutnerem...... Alnus incana 8*. Łuski nagie...alnus glutinosa 6*. Pąki siedzące... 7 7. Pędy owłosione... 8 8. Pąki jajowate, tępo zakończone... 9 9. Łuski (kilka) zielone z wąskim, brązowym obrzeżeniem...corylus avellana 9*. Łuski (3) czerwone... Tilia platyphyllos 8*. Pąki stożkowate, ostro zakończone...ulmus laevis 7*. Pędy nagie... 8 8. Pączki owłosione... 9 9. Pąki liściowe okryte łuskami dwubarwnymi (dół zielony, góra jasnozielona)... Carpinus betulus 9*. Łuski brązowe... Sorbus aucuparia 8*. Pączki nagie... 9 9. Pączki okryte 3 łuskami...tilia cordata 9*. Pączki okryte wieloma łuskami... 10 10. Pędy pokryte obficie gruczołkami......betula pendula 10*. Pędy bez gruczołków... 11 11. Łuski zielono-brązowe, cieniowane.... Populus tremula 11*. Łuski brązowe, szaro obrzeżone... 5
...Prunus padus 6