I Ty możesz zostać odkrywcą komety. Prezentacja projektu Sungrazing Comets podczas Festiwalu Nauki w Krakowie. -Michał Kusiak- Obserwatorium Astronomiczne UJ Czy zdarza Ci się, choć czasem zarwać noc, żeby spojrzeć w ciemne rozgwieżdżone niebo? Czy w momencie przeczytania książki, obejrzeniu ciekawego filmu o astronomii, zadajesz sobie pytanie, jakby to było zostać odkrywcą nowego ciała kosmicznego? Pewnie wydaje Ci się to niemożliwe a jednak bez względu na to, czy jesteś uczniem, czy osobą poświęcającą czas na pracę zawodową, możesz stać się prawdziwym odkrywcą! Co ciekawe nie musisz posiadać własnego teleskopu! Wszystko stało się możliwe dzięki rozwojowi ogólnodostępnych projektów edukacyjnych i badawczych, w których uczestnictwo realizowane jest za pośrednictwem Internetu. Nie sposób wymienić wszystkich programów po kolei, gdyż ich ilość jest bardzo duża. Każdy jednak ma szansę znaleźć coś dla siebie. Osobiście chciałbym skupić uwagę na jednym z najstarszych projektów, w którym od lat uczestniczą miłośnicy astronomii z całego świata, polegający na odnajdywaniu nowych nieznanych komet, przelatujących bardzo blisko Słońca. Projekt nazywa się Sungrazing Comets, z angielskiego komety muskające Słońce. Jak to możliwe, że można zaobserwować coś nowego patrząc w stronę Słońca, które przecież jest tak jasne, że razi nasz wzrok? Sprawa wydaje się być prosta, ponieważ w tym przypadku nasze obserwacje prowadzimy, przenosząc się wirtualnie w przestrzeń kosmiczną, gdzie nie ma atmosfery. To ona przecież rozprasza blask naszej dziennej gwiazdy. Dokładnie jest to miejsce położone 1.5 mln km od Ziemi. W miejscu tym naukowcy osadzili w 1995 roku niezwykły instrument, sondę kosmiczną SOHO, która po ponad 16 latach misji stała się najwydajniejszym narzędziem do odkrywania komet, odnajdując ich ponad 2200! Sam dowiedziałem się o tym projekcie w 2003 roku, czytając jeden z artykułów popularnonaukowych o niemieckim nauczycielu Rainerze Krachcie, który odkrył kometę oznaczoną numerem SOHO-500. Zainspirowało mnie to bardzo i postanowiłem sam wziąć udział, co po latach stało się dla mnie jako miłośnika astronomii jedną z najlepszych decyzji w życiu. Jak zapewne się domyślacie, początki nie są łatwe. Pierwsze kroki wymagają zdobycia doświadczenia. Uczestnik projektu pobiera zdjęcia wykonywane przez specjalny instrument zwany koronografem. Jest to teleskop, który w swojej budowie zawiera specjalny krążek zasłaniający Słońce. Na zdjęciach z koronografów LASCO zamieszczonych na pokładzie sondy SOHO możemy obserwować m.in. koronę słoneczną, wybuchy, a dzięki temu, że znajdujemy się w próżni wokół zasłoniętego obszaru możemy zaobserwować mnóstwo gwiazd, cyklicznie poruszające się planety, a także komety. 1
Zdjęcie wykonane przez koronograf LASCO C3. W środku zdjęcia znajduje się wspominany krążek zasłaniający Słońce. Zaznaczone zostały także CME (w bardzo potocznym tłumaczeniu wybuch na Słońcu), planeta Wenus oraz przelatująca kometa Machholz. Źródło: Sungrazing Comets - NASA, ESA Ile takich komet odkrywanych jest corocznie? Biorąc pod uwagę ostatnie lata działania sondy SOHO, na swoim koncie corocznie odnotowywała odkrycie około 200 komet, co daje średnio 15-20 nowych obiektów miesięcznie. W projekcie bierze jednak udział wielu miłośników, będących dla siebie potencjalnymi rywalami, ale zarazem służących sobie wzajemnie pomocą w prowadzeniu obserwacji. Żeby odkryć kometę trzeba wykazać się sporym refleksem i spostrzegawczością, ponieważ często od uzyskania odkrycia, dzielą nas sekundy! Obiekty, które identyfikowane są na zdjęciach LASCO rzadko przypominają typowe duże komety posiadające warkocz. Na ogół są to niepozorne plamki, czasem lekko wydłużone. Rozpoznać je można głównie po ruchu. Gdy zgłaszany przez łowcę obiekt porusza się w sposób jednostajny, na co najmniej 5-6 zdjęciach, wówczas będzie sprawdzony przez koordynatorów projektu.. Zaawansowani łowcy komet, mają także możliwość nieoficjalnego potwierdzenia odkrycia. Ich praca jest bardzo pomocna w sprawdzaniu zgłoszeń, co 2
niezwykle ułatwia i przyśpiesza czas oczekiwania na decyzję i nadanie oznaczenia nowym kometom. Jeśli coś odkryję, to czy mogę to nazwać? Niestety, od samego początku ustalone zostały zasady, które jasno mówią, że nowoodkryta kometa dostaje oznaczenie od nazwy sondy kosmicznej oraz numer kolejny odkrycia (np. SOHO-100, SOHO-101 itd.). Wiem jednak, że nazewnictwo obiektu, które byłoby pięknym dodatkiem w tej pracy, po pewnym czasie nie ma aż tak dużego znaczenia. Sama obserwacja, analiza danych oraz bardzo częsty widok jak nasza kometa ginie, zbliżając się do Słońca, niczym ćma w płomieniach lampy, jest niezwykle fascynującym zjawiskiem. Komety SOHO w zdecydowanej większości nie przeżywają takiego spotkania. Dane jednak, które zawodowi astronomowie uzyskują z naszych obserwacji, mogą okazać się niezwykle cenne w poznaniu wielu tajemnic dotyczących powstania naszego Układu Słonecznego. Ilu miłośników z Polski bierze udział w projekcie? Pośród ponad stu zarejestrowanych łowców komet, kilkanaście osób to miłośnicy z naszego kraju. Część z nich regularnie dokonuje odkryć. Każdy uczestnik ma odrębną historię swoich działań w projekcie oraz odnalezienia pierwszej komety, z szeregiem wzlotów i niepowodzeń, ale odczucie w momencie, kiedy w końcu się osiągnie się sukces jest podobne u wszystkich nieprawdopodobna euforia z faktu, że znalazło się coś, czego ktoś inny jeszcze nie widział. Na ponad 2200 komet około 10% stanowią odkrycia przyznane miłośnikom astronomii z Polski, co stawia nas wysoko w rankingu światowym! Jeśli chciałbyś zostać łowcą komet, przyjdź na tegoroczną edycję Festiwalu Nauki w Krakowie. Między 10 a 12 maja na stanowisku Obserwatorium Astronomicznego UJ znajdującego się na rynku będzie można poznać kilku łowców z naszego kraju, którzy zademonstrują szereg prezentacji dotyczących rozpoczęcia poszukiwań. Maj jest świetnym miesiącem na identyfikowanie nowych komet SOHO. Istnieje realna szansa, że w trakcie pokazów, dojdzie do bezprecedensowego dotąd wydarzenia publicznego odkrycia przelatującej koło Słońca komety! Pokazy poprowadzą Michał Kusiak (autor notki) student astronomii UJ, odkrywca 151 komet, pełniący część obowiązków koordynatora projektu Sungrazing Comets w latach 2010-2012 Krzysztof Kida miłośnik astronomii z Elbląga, który rozpoczął poszukiwania dopiero w styczniu 2012 i odkrył kilka pierwszych komet, zajmujący się ponadto rozwijaniem własnego projektu poszukiwań gwiazd Supernowych. Rafał Reszelewski tegoroczny absolwent Gimnazjum nr 1 w Świdwinie, który jako 13 letni miłośnik astronomii odkrył swoją pierwszą kometę! Chętnie odpowiemy na każde pytanie. Przyjdź, zobacz, a może Ty także zostaniesz odkrywcą! 3
Przykładowe dokonania polskich łowców komet. Kometa SOHO-2143 (1 października 2012), koronograf SOHO LASCO-C2 odkrywcy Michał Kusiak, Szymon Liwo (Polska) Bo Zhou, Zhijian Xu (Chiny) Kometa SOHO-2143 w innym ujęciu (1 października 2012), koronograf SOHO LASCO-C3 odkrywcy Michał Kusiak, Szymon Liwo (Polska) Bo Zhou, Zhijian Xu (Chiny) 4
Kometa SOHO-2154 (18 października 2011), odkrywca: Michał Kusiak 5