Moduł 4: "Służba wolontariacka krok po kroku. I Ty możesz zostać wolontariuszem!" Warsztaty doskonalące dla nauczycieli 1. Wprowadzenie Głównym założeniem projektu EUBIS Obywatelstwo UE: Zaangażowanie społeczne na rzecz Europy rozpoczyna się w szkole jest propagowanie i rozwój aktywnego udziału uczniów w życiu szkolnym i społecznym. Jako partner projektu widzimy w pracy wolontariackiej szansę większej partycypacji uczniów. Zaangażowanie obywatelskie jest nie tylko pozytywnym efektem działań na korzyść osób trzecich, lecz także zawiera impulsy w kierunku usamodzielnienia się, samoorganizacji i podejmowania niezależnych decyzji. Kształtowanie otwartości jest z jednej strony ważne dla reprezentowania interesów wszystkich zaangażowanych w tę pracę stron, daje potrzebę uznania, a jednocześnie umożliwia dialog, współudział, odpowiedzialność i pełne zangażowanie. Z reguły zaangażowanie obywatelskie obserwować można w społeczeństwie jako kooperację. Obejmuje przy tym nie tylko zaangażowanie w sensie tradycyjnego udziału urzędu, który jest mocno sformalizowanym, długoterminowym działaniem. Prawdziwe zaangażowanie społeczne rodzi się często z otwartej krytyki i przeciwstawienia się dotychczasowym strukturom; w akcie niezgody na rzeczywistość powstają nowe formy dziłania, tworzą się oddolne struktury i nowe formy własnej organizacji. Taka procedura zaliczana jest do obywatelskiego zaangażowanie, ponieważ bycie za i bycie przeciw należą w równym stopniu do zaangażowania obywatelskiego w demokratycznej wspólnocie inicjując jej produktywność oraz innowacyjność. (Deutscher Bundestag 2002: 74). W tym kontekście nasz moduł Służba wolontariacka krok po kroku jest rozwiązaniem umożliwiającym rozwój społecznych kompetencji uczniów oraz dającym nauczycielom komplet materiałów, które posłużą do lepszego przygotowania podopiecznych do roli przyszłych wolontariuszy. 2. Cele: 1. Pokazanie nauczycielom sposobu pracy z przyszłymi wolontariuszami. 2. Zwrócenie uwagi na potrzebę kształcenia wrażliwości społecznej i walki ze zobojętnieniem i 72
cynizmem. 4. Uświadomienie wagi szkolenia przygotowującego wolontariuszy do czekających ich zadań 5. Podkreślenie praktycznego aspektu szkoleń dla wolontariuszy 6. Uświadomienie nauczycielom znaczenia wszystkich kompetencji potrzebnych w pracy wolontariackiej. 3. Przebieg zajęć Działanie na rzecz innych zaczyna się najczęściej od jednego lub kilku entuzjastów. Wystarczy czasem mała iskierka, żeby rozniecić płomień. Zadaniem szkoły jest przygotowanie młodych ludzi do pełnienia różnych ról społecznych. U podstaw każdej aktywności społecznej tkwi przekonanie, że życie innych ludzi jest dla nas ważne. Nie da się zmusić nikogo do troski o innych, ale można pokazać, że praca na rzecz drugiego człowieka czasem słabszego, potrzebującego naszego wsparcia, może być satysfakcjonująca. Nauczenie wrażliwego i empatycznego patrzenia na otaczający świat to także rola nauczycieli. Aby odnieść sukces w pracy wolontariackiej, trzeba przede wszystkim stworzyć młodym ludziom możliwość działania. Co może być zachętą? Najczęściej wiarygodność opiekuna i często własny przykład. My dorośli powinniśmy na każdym kroku pokazywać, że potrzeby, krzywdy i cierpienia innych nie są nam obojętne. Że dostrzegamy, co dzieje się w otaczającym świecie i nie boimy się podejmować działań na rzecz potrzebujących. 3.1. Treści A) Kroki nauczyciela, który chce prowadzić w szkole koło zainteresowań dla wolontariuszy. B) Propozycja warsztatów dla przyszłych wolontariuszy. A) Kroki nauczyciela, który chce prowadzić w szkole koło zainteresowań dla wolontariuszy. Zdefiniowanie problemu. Komu potrzebna jest pomoc, jak często, w jakim zakresie. Rozpoznanie własnych zasobów: czym dysponujemy, jakie środki posiadamy, jaką bazą dysponujemy, w jakim stopniu możemy zaspokoić potrzeby osób wymagających pomocy Opis potrzeb. Dokładne rozpoznanie charakteru wsparcia, jakiego może dostarczyć grupa wolontariuszy; jaki rodzaj tej pomocy byłby najlepszy, w jaki sposób uczniowie mogą włączyć się w rozwiązanie problemu. Ogólne określenie zadań, jakie mogliby wykonywać wolontariusze (dopasowanych do wieku i możliwości uczniów). Nabór w szkole do grupy wolontariuszy Sposoby komunikowania o powstaniu koła wolontariuszy:» plakaty informujące o naborze do grupy i o terminie pierwszego spotkania,» komunikaty nadawane przez radiowęzeł szkolny,» informacje na stronie internetowej szkoły,» specjalna gazetka o akcjach wolontariuszy i zachęta do wstąpienia do szkolnego koła wolontariackiego. Nawiązanie współpracy z lokalnymi (okręgowymi) centrami wolontariatu w celu uzyskania organizacyjnego wsparcia w działaniach. Możliwość uzyskania wsparcia administracyjnego, dostęp do bazy danych, pomoc w szkoleniach, skorzystanie z materiałów promocyjnych. Uzyskanie wsparcia dyrektora placówki. Pozyskanie jego akceptacji dla idei wolontariackiej. Pierwsze (robocze ) spotkanie kandydatów na wolontariuszy:» Prezentacja czym jest wolontariat. 73
» Określenie osiągnięć i korzyści, jakie można uzyskać przystępując do szkolnego koła wolontariuszy:» czerpanie satysfakcji z pomagania innym, robienia czegoś dla poprawienia sytuacji społeczności lokalnej, grupy, ludzi, zwierząt itp.» doskonalenie umiejętności współpracy w większej grupie ludzi (rówieśników, osób dorosłych, młodszych dzieci)» Kształcenie umiejętności rozwiązywanie problemów i konfliktów w sposób przyjazny i bezpieczny dla wszystkich zaangażowanych w problem. Radzenie sobie w sytuacjach trudnych emocjonalnie.» Stawanie się człowiekiem empatycznym, nieobojętnym na to, co się dzieje wokół nas» Określenie zadań, jakie stoją przed członkami grupy» Program szkoleń, które obowiązkowo muszą przejść osoby decydujące się na pracę w wolontariacie Promocja ruchu wolontariackiego w szkole. Działania zmierzające w kierunku promowania idei działania na rzecz innych. Informowanie o zaletach i korzyściach dla uczniów, klas, szkoły wynikających z uczestnictwa w ogólnokrajowych akcjach pomocy potrzebującym.» Współpraca z wychowawcami klas. Propozycje tematów na specjalne godziny wychowawcze. Lobbing na rzecz ogólnoszkolnych akcji charytatywnych i promowania wolontariatu» Spotkania informacyjne dla rodziców. Pokazanie korzyści wychowawczych związanych z pracą dla potrzebujących. Uświadomienie rodzicom konieczności wszechstronnego kształcenia dzieci również poprzez zaangażowanie społeczne na rzecz szkoły, środowiska, innych ludzi.» Współpraca z pedagogiem i psychologiem szkolnym. Propozycje zadań i ćwiczeń pozwalających określić własne predyspozycje, mocne i słabe strony swojej osobowości.» Uzyskanie pozytywnej opinii dyrektora szkoły i propozycja włączenia działań wolontariackich jako jednego z ważnych elementów do programu wychowawczego szkoły. Zaproponowanie programu pod hasłem: "Wychowanie przez działanie". Każda klasa może znaleźć sobie cel do zrealizowania w ciągu roku szkolnego i rozpisać na szczegółowe zadania polegające na pomaganiu, wspieraniu, pracy na rzecz lokalnej społeczności i własnych kolegów.» Pozyskiwanie sojuszników w promowaniu działań wolontariackich poprzez prezentację znanych w kraju organizacji, stowarzyszeń i fundacji zajmujących się działalnością charytatywną i pracą dla dobra publicznego, np. Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy czy Polska Akcja Humanitarna Plan pracy koła wolontariuszy na pierwszy okres działalności» Określenie ram czasowych» Nazwanie obszarów aktywności» Wyodrębnienie zadań» Ustalenie osób odpowiedzialnych» Określenie kryteriów sukcesu» Zaplanowanie ewaluacji i podsumowanie działania Zaplanowanie warsztatów dla kandydatów na wolontariuszy. B) Propozycja warsztatów dla przyszłych wolontariuszy Czas: 12h Termin: po zebraniu roboczym 74
Prowadzący: psycholog/pedagog szkolny; n-l opiekun koła wolontariuszy; zaproszony ekspert (np. z regionalnego centrum wolontariatu); wolontariusz z dłuższym stażem pracy Cele : Zapoznanie ze specyfiką pracy wolontariackiej Przygotowanie psychologiczne do pełnienia obowiązków wolontariusza w róznych obszarach aktywności. Pomoc w zdiagnozowaniu mocnych i słabych stron kandydatów na wolontariuszy Zbudowanie zespołu współpracującego ze sobą i promującego idee działania na rzecz innych. Tematyka (zagadnienia) Trening interpersonalny» Zasady skutecznej komunikacji (formułowanie precyzyjnych pytań, udzielanie odpowiedzi, trening asertywności)» Formułowanie swoich oczekiwań, zastrzeżeń, wątpliwości» Określanie swoich mocnych i słabych stron» Język odmowy Praca w grupie i dla grupy» Budowanie zespołu, rytuały,» Zasady współpracy, kontrakt grupowy» Negocjacje, umiejętność argumentowania Teoria i praktyka pracy wolontariackiej» Co wolno a co jest absolutnie zabronione, czyli regulamin pracy» Kodeks postępowania etycznego» Przykłady obszarów, w których działają wolontariusze w Polsce i na świecie Rozwiązywanie problemów» Analiza przypadku omawianie problemów z punktu widzenia doświadczonego wolontariusza» Symulacje scenek, które mogą wystąpić podczas pracy (trudny podopieczny, warunki pracy niezgodne z kontraktem, inne kłopoty z wypełnieniem zadania) 3.2. Wskazówki metodyczno - dydaktyczne Załączone materiały do zadań praktycznych są w pierwszej kolejności przeznaczone dla nauczycieli oraz innych osób pracujących z młodzieżą, która w przyszłości chce przyłączyć się do grona wolontariuszy. Do tego modułu zostały załączone materiały, które mogą zostać wykorzystane bezpośrednio na zajęciach dla przyszłych wolontariuszy lub stanowić podstawę lekcji, której celem jest stworzenie możliwości do nabycia lub sprawdzenia werbalnej i niewerbalnej kompetencji komunikacyjnej, aby uczniowie lepiej potrafili pracować z drugim człowiekiem. Wszystkie załączone materiały służą temu, aby lepiej poznać drugiego człowieka, potrafić znaleźć różnice w osobowościach i wyjaśnić uczniom, co pomaga w pracy wolontariackiej a jakich zachowań w specyficznych sytuacjach powinni unikać, aby nie napotkać na przeszkody. Uczniowie nabywają przy tym umiejętność reprezentowania własnych poglądów. 75
3.3. Ewaluacja Warsztaty ewaluowane są za pomocą dwóch ankiet (załączniki 5 i 6). Arkusz obserwacji i wniosków skierowany jest do prowadzących warsztaty, którzy powinni podjąć refleksję na temat sukcesów, udanych elementów zajęć i problemów oraz czynników ograniczających. Za pomocą informacji zwrotnych z ankiet dla uczestników kursu, prowadzący otrzymuje ważne wskazówki do oceny uczestników (załącznik 6). 4. Pomysły do dalszej pracy Idea pracy wolontariackiej bazuje na rozwoju poczucia wspólnoty i społeczeństwa u uczniów. Praca nauczyciela lub opiekuna grupy młodzieży, która za cel ma pomoc innym, bazuje na przygotowaniu uczniów do ciężkich zadań w tym obszarze najpierw w środowisku lokalnym. Kształtowanie takich kompetencji jak umiejętność współpracy w grupie, empatia, aktywne słuchanie i otwartość w stosunku do drugiego człowiek przygotowuje do działania w stowarzyszeniach, związkach i organizacjach, które oferują wsparcie potrzebującym. Tak przygotowani wolontariusze są nie tylko w stanie służyć pomocą w społeczeństwie lokalnym, ale mogą również być aktywni, wychodząc znacznie poza ten obszar: mogą na przykład pracować z niepełnosprawnymi dziećmi, czy angażować się w pomoc ludziom z marginesu społeczeństwa oraz wspomagać ofiary wojny. 5. Wykaz materiałów i kart pracy Załącznik nr 1: Karta pracy do podsumowania zadań praktycznych Załącznik nr 2: Praca z obrazem Załącznik nr 3: Materiał do opracowania przez grupę wolontariuszy Załącznik nr 4: Osobista karta poglądów Załącznik nr 5: Arkusz obserwacji i wniosków (Materiał dla prowadzących warsztaty) Załącznik nr 6: Ewaluacja Ankieta (Materiał dla uczestników warsztatów) 6. Materiały źródłowe i wykaz literatury: Jak pracować z wolontariuszami, Małgorzata Ochman, Paweł Jordan,Wyd. Centrum Wolontariatu i BORIS,Warszawa 2000 Poradnik wychowawcy - Wolontariat w szkole,wydawnictwo Raabe, Warszawa 2002 Praca socjalna w organizacjach pozarządowych, red B. Kromolicka Toruń 2005 Trening interpersonalny, red. K.Jedliński, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2000, K.J. Zabłocki, Integracja szansą wychowania nowego pokolenia, Wydawnictwo NOVUM, Płock 2002 r. Wolontariusze - źródło siły organizacji,małgorzata Ochman, Paweł Jordan Wyd. John Hopkins Uniwersity, Baltimore 1997, USA Wolontariusz w życiu środowiska lokalnego, Szczecin 2003 Wolontariat w obszarze humanistycznych wyzwań opiekuńczych red B. Kromolicka, Toruń, Wyd. Akapit 2005 Sliwka, A.; Frank, S.: Service Learning Verantwortung lernen in Schule und Gemeinde. Weinheim 2004 Sliwka, A. Frank, S.: Bürgerbildung. Weinheim 2008 76
Linki: http://www.wolontariat.org.pl/ (ostatni dostęp: 14.04.2009) http://www.wolontariat.ngo.pl/ (ostatni dostęp:14.04.2009) http://www.wolontariat.org.pl/strona.php?p=785 (ostatni dostęp:14.04.2009 http://www.jedenswiat.org.pl/index.php?aktualnosci (ostatni dostęp:14.04.2009) http://www.pozytek.gov.pl/ (ostatni dostęp:14.04.2009) 7. Kontakt Iwona Wysocka Ewa Wawrzyniak Kinga Żurczak Hans-Martin Wickert Grażyna Wodała Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Poznaniu ul. Kanclerska 31 60 327 Poznań Tel. +48 061 848 47 00 E-mail: odn@odn.poznan.pl.;iwona.wysocka@odn.poznan.pl 77
8. Załącznik: Materiały Załącznik 1 Arkusz pracy podsumowujący ćwiczenia praktyczne. Zapamiętaj: Komunikacja niewerbalna jest ważna w twojej przyszłej pracy: Uzupełnij miejsca wykropkowane INTONACJA, BRZMIENIE GŁOSU POSTAWA ZAMKNIĘTA POSTAWA OTWARTA GESTYKULACJA POSTAWA ZAMKNIĘTA POSTAWA OTWARTA POSTAWA CIAŁA POSTAWA ZAMKNIĘTA POSTAWA OTWARTA MIMIKA POSTAWA ZAMKNIĘTA POSTAWA ZAMKNIĘTA 78
Załącznik 2 Praca z obrazem 1. Plan pracy: Uczestnicy pracują w parach. Wybierają jeden obraz z którym będą pracować, a następnie dokonują wyboru jednej z czterech zilustrowanych sytuacji. Analiza i opracowanie sytuacji przebiega w kilku fazach: 2. Poszukiwanie odpowiedzi na pytania: Gdzie i kiedy mogłaby zaistnieć taka sytuacja? Kim są uczestniczące w niej osoby? O co chodzi w tej sytuacji? Dlaczego osoby w niej uczestniczące zachowują się właśnie w zaprezentowany na ilustracji sposób? Jaki argumenty przemawiają za takim zachowaniem? Co mogło się wydarzyć zaraz przed tą sytuacją? Co może się wydarzyć w rezultacie tego zachowania? Na wszystkie pytania odpowiadamy pisemnie. Czas: 10 Minut 3. Po sformułowaniu odpowiedzi grupa decyduje, kto i z jakiej perspektywy opisze zaprezentowaną sytuację. Wejście w opisaną rolę powinno być zorientowane na następujące pytania: Jak się nazywasz? Ile masz lat? Jak i gdzie mieszkasz? (sam, z rodziną, i mieście itd.) Jaką masz pracę? Czy masz przyjaciół? Czy jesteś zamężny / żonata? Jak organizujesz sobie dzień powszedni, a jak czas wolny? Jakie jest twoje motto życiowe? Co ci przeszkadza w sobie samym? A co w innych ludziach? Jaki masz nastrój w tej chwili, jaki jest stan twoich uczuć? Na pytania należy odpowiedzieć tylko pełnymi zdaniami w pierwszej osobie! Czas: 10 Minut 4. Po napisaniu zadania partnerzy w każdej grupie piszą dialog. O czym i jak rozmawiają przedstawione przez nich osoby? Co mogą teraz myśleć i czuć? Czas: 10 Minut Dialogi zostają wywieszone na tablicy wyników. Prezentacja wyników i ich ocena na plenum. 1. Wszystkie przygotowane scenki przedstawiane są w parach na plenum. Przygotowany tekst może zostać odczytany w formie wykładu lub z podziałem na role. Czas: 10 Minut 79
2. Ocena na plenum powinna wykazać różnice między osobą, która pomaga i osobą, której pomagamy. Zaleca się przy tym zindywidualizować pracę i pokazać różnice i cechy wspólne poszczególnych przypadków. Czas: 10 Minut Załącznik nr 3 Materiał do opracowania przez grupę wolontariuszy Wywiad środowiskowy 1 (imię i nazwisko) Czynniki utrudniające pomoc Czynniki ułatwiające pomoc Opis środowiska Opis sytuacji rodzinnej Opis osoby, której ma być udzielona pomoc Wskazówki dla wolontariusza Taką kartę może wypełnić nauczyciel wychowawca, pracownik socjalny, psycholog, pedagog szkolny 1 Na podstawie materiału Sieci Centrów Wolontariatu w Polsce 80
Załącznik nr 4 Karta poglądów osobistych (Uczestnicy warsztatów wypełniają kartę, dokańczając zdania. Na zakończenie zadania karty zostają wywieszone na tablicy, co daje możliwość przeczytania propozycji wszystkich uczestników. Prowadzący warsztaty rozpoczyna dyskusję o istocie pracy wolontariackiej.) Chcę pomagać innym, ponieważ...... Jako wolontariusz chciałbym się wcielić w rolę.. Widziałem wolontariuszy, którzy.... Służba wolontariacka ma sens, ponieważ........ Najlepszą funkcją dla mnie byłaby....... Załącznik nr 5 Arkusz spostrzeżeń i wniosków dla prowadzącego zajęcia: Sukcesy, udane elementy zajęć, pozytywne obserwacje Niepowodzenia i sygnały ostrzegawcze Przyczyny Wnioski i propozycje zmian w prowadzeniu zajęć: 81
Załącznik nr 6: Ewaluacja Ankieta dla uczestników kursu Drodzy uczestnicy kursu! Proszę o wyrażenie opinii na temat warsztatów. Ankieta jest anonimowa. Proszę zaznaczyć (x) odpowiedzi, które są zgodne z Twoją opinią Kurs zawierał treści, które są przydatne w moich zadaniach. nie nie mam zdania raczej tak tak Uczestnictwo w kursie umożliwiło mi poszerzenie wiedzy. nie nie mam zdania raczej tak tak Będę wykorzystywał zaproponowane elementy kursu w pracy wolontariusza. nie nie mam zdania raczej tak tak Kurs był dobrze zorganizowany. nie nie mam zdania raczej tak tak Dlaczego? Które z poruszanych treści przedstawiały Twoim zdaniem najmniej przydatny materiał? O jakie elementy poszerzyłbyś tematykę warsztatów? Dziękujemy za Twoją pomoc! 82