URZĄD DO SPRAW KOMBATANTÓW I OSÓB REPRESJONOWANYCH OPIEKA PAŃSTWA NAD KOMBATANTAMI, OFIARAMI REPRESJI I DZIAŁAŃ WOJENNYCH

URZĄD DO SPRAW KOMBATANTÓW I OSÓB REPRESJONOWANYCH OPIEKA PAŃSTWA NAD KOMBATANTAMI, OFIARAMI REPRESJI I DZIAŁAŃ WOJENNYCH

WARSZAWA MARZEC 2012 Spis treści KATEGORIE UPRAWNIONYCH ORAZ PRZYSŁUGUJĄCE IM ŚWIADCZENIA I PRZYWILEJE 1. Uprawnienia, ulgi i świadczenia przysługujące kombatantom oraz niektórym osobom będącym ofiarami represji wojennych i okresu powojennego 2. Świadczenia przysługujące ofiarom reżimów totalitarnych nie objętym ustawą kombatancką 2.1. Świadczenie dla osób deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę i ZSRR 2.2. Uprawnienia żołnierzy zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianych w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud uranu i batalionach budowlanych 3. Świadczenia i przywileje osób, które poniosły trwały uszczerbek na zdrowiu w wyniku działań wojennych lub represji 3.1. Uprawnienia inwalidów wojennych i trwale poszkodowanych osób represjonowanych 3.2. Uprawnienia inwalidzkie żołnierzy zastępczej służby wojskowej 3.3. Świadczenia cywilnych niewidomych ofiar wojny 4. Świadczenia specjalne dla kombatantów zamieszkałych w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR 5. Uprawnienia działaczy opozycji i ofiar reżimu komunistycznego 1957 1989 5.1 Uprawnienia działaczy opozycji i ofiar represji politycznych 1957-1989 5.2 Uprawnienia ofiar wystąpień wolnościowych 1957-1989 6. Zadośćuczynienie ofiarom reżimów totalitarnych i ich rodzinom 6.1. Odszkodowania dla ofiar reżimów totalitarnych 6.2. Odszkodowania dla żołnierzy zastępczej służby wojskowej zatrudnianych w zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranowych 6.3. Świadczenie pieniężne wypłacane rodzinom ofiar wystąpień wolnościowych w latach 1956 1989 2

KATEGORIE UPRAWNIONYCH ORAZ PRZYSŁUGUJĄCE IM ŚWIADCZENIA I PRZYWILEJE 1. UPRAWNIENIA, ULGI I ŚWIADCZENIA PRZYSŁUGUJĄCE KOMBATANTOM 1 ORAZ NIEKTÓRYM OSOBOM BĘDĄCYM OFIARAMI REPRESJI WOJENNYCH I OKRESU POWOJENNEGO Uprawnienia kombatanckie określone w ustawie z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 371 ze zm.) przysługują osobie, która ma obywatelstwo polskie lub posiadała je w okresie stanowiącym podstawę do przyznania tychże uprawnień. O przyznanie uprawnień mogą występować: osoby, które w latach 1914 1956 prowadziły działalność kombatancką, tj. uczestniczyły w walkach zbrojnych o niepodległość Polski, pełniąc służbę w polskich lub sojuszniczych, regularnych bądź konspiracyjnych, formacjach wojskowych; osoby, które w latach 1939 1945 prowadziły działalność uznaną za równorzędną z kombatancką, m.in. członkowie cywilnych konspiracyjnych władz państwowych, nauczyciele profesjonalnego tajnego nauczania, obywatele polscy udzielający schronienia osobom, za których ukrywanie groziła kara śmierci, a także ofiary Czerwca 1956 r. i Grudnia 1970 r. 2 ; ofiary represji ofiary najcięższych represji niemieckich, radzieckich i polskich z lat 1939 1956, m.in. osadzeni w więzieniach, obozach koncentracyjnych, łagrach i gettach oraz deportowani w głąb ZSRR. Należą do nich także dzieci odebrane rodzicom w celu poddaniu eksterminacji lub wynarodowieniu. Kombatantom i ofiarom represji przysługują następujące świadczenia, ulgi i przywileje: 1. okresy działalności kombatanckiej lub podlegania represjom zalicza się w wymiarze podwójnym do okresów zatrudnienia, od którego zależy przyznanie emerytury lub renty, a także w wymiarze pojedynczym do okresów zatrudnienia, od których zależy przyznanie lub wysokość świadczeń przysługujących pracownikowi od pracodawcy; 2. osobom pozostającym w zatrudnieniu zwiększa się urlop wypoczynkowy o 10 dni 1 Uwaga, w Polsce terminy kombatant i weteran są synonimami. 2 Na temat ofiar Grudnia 1970 r. zob. niżej. 3

roboczych o ile nie korzystają z urlopu w wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych w roku; 3. osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. mogą, na swój wniosek, przejść na emeryturę po osiągnięciu 55 lat przez kobietę i 60 lat przez mężczyznę, jeżeli osiągnęły okres zatrudnienia wymagany do uzyskania emerytury; 4. rozwiązanie stosunku pracy z kombatantem lub ofiarą represji w okresie dwóch lat przed osiągnięciem przez nich wieku uprawniającego do wcześniejszego przejścia na emeryturę wymaga zgody starosty; 5. osobom, które nie mają prawa do żadnych świadczeń rentowych lub emerytalnych ani prawa do uposażenia w stanie spoczynku lub uposażenia rodzinnego oraz nie osiągają dochodów z tytułu pracy, pozarolniczej działalności gospodarczej podlegającej ubezpieczeniu społecznemu lub z tytułu rolniczej działalności gospodarczej podlegającej obowiązkowemu ubezpieczeniu rolników, a osiągnęły wiek: kobiety 55 lat, a mężczyźni 60 lat, przysługuje świadczenie w wysokości dodatku kombatanckiego oraz ryczałt energetyczny, dodatek kompensacyjny i 37-procentowa ulga przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego; 6. osobom niemającym prawa do emerytury lub renty oraz nieposiadającym niezbędnych środków utrzymania może być przyznana w drodze wyjątku emerytura (jeżeli osiągnęły wiek: kobieta 55 lat, a mężczyzna 60 lat) lub renta inwalidzka (jeżeli zostały zaliczone do jednej z grup inwalidów); 7. kombatantom i ofiarom represji niepodlegającym ubezpieczeniom społecznym w Rzeczypospolitej Polskiej lub niepobierającym emerytury lub renty Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych opłaca ubezpieczenie zdrowotne; 8. kombatanci i ofiary represji korzystają z pierwszeństwa do: środowiskowej opieki socjalnej w miejscu zamieszkania, uzyskania miejsc w domach pomocy społecznej, zwłaszcza w domach przeznaczonych dla kombatantów; 9. osobom, które znalazły się w trudnych warunkach materialnych czy losowych, może zostać przyznana doraźna lub okresowa pomoc pieniężna; 10. kombatanci i ofiary represji, którzy są emerytami lub rencistami, otrzymują comiesięczne dodatki wypłacane przez właściwe organy rentowe, których wysokość od 1 marca 2012 r. wynosi: dodatek kombatancki 195,67 zł, dodatek kompensacyjny 29,35 zł, 4

ryczałt energetyczny 157,67 zł. Świadczenia te nie są opodatkowane i podlegają waloryzacji. 11. kombatantom i ofiarom represji przysługuje 50-procentowa ulga przy przejazdach miejskimi środkami lokomocji, a tym z nich, którzy są emerytami lub rencistami 37- procentowa ulga przy przejazdach w krajowej komunikacji kolejowej w klasach: I i II pociągu osobowego i pospiesznego oraz II klasie pociągu innego rodzaju (ekspres, intercity, eurocity), jak również komunikacji autobusowej (zwykłej i przyspieszonej) na podstawie biletów jednorazowych. Wdowom/wdowcom po kombatantach i ofiarach represji, jeśli są emerytami lub rencistami, przysługuje: dodatek kompensacyjny; ryczałt energetyczny; 37-procentowa zniżka na przejazdy w krajowej komunikacji kolejowej w klasach: I i II pociągu osobowego i pospiesznego oraz w II klasie innych pociągów oraz w komunikacji autobusowej (zwykłej i przyspieszonej). Pomoc pieniężna dla kombatantów i innych osób uprawnionych Kombatanci i inne osoby uprawnione, jak również wdowy i wdowcy pozostali po tych osobach, którzy znajdą się w szczególnie trudnej sytuacji losowej lub materialnej, mogą ubiegać się o przyznanie doraźnej lub okresowej pomocy pieniężnej ze środków budżetowych pozostających w dyspozycji Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. Doraźna pomoc pieniężna może zostać przeznaczona na dofinansowanie kosztów leczenia (wraz z leczeniem sanatoryjnym i rehabilitacyjnym), opieki pielęgnacyjnej, zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, ortopedycznego lub pomocniczego, wsparcia w przypadku zdarzeń losowych (kradzież, pożar, klęska żywiołowa itp.). Okresowa pomoc pieniężna jest przyznawana kombatantom i innym osobom uprawnionym, na czas do sześciu miesięcy (nie dłużej niż do końca roku kalendarzowego), o ile miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym wnioskującego nie przekracza najniższej emerytury ogłaszanej w Monitorze Polskim przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W roku 2011 Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych wydał 73 decyzje o przyznaniu pomocy okresowej oraz ponad 15.800 decyzji o przyznaniu pomocy doraźnej. 5

Miejsce w domu pomocy społecznej Domy pomocy społecznej przeznaczone dla kombatantów, nazywane potocznie Domami Kombatanta, funkcjonują na podstawie przepisów ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r., Nr 175, poz. 1362 ze zm.), które regulują również zasady kierowania i odpłatności za pobyt. Osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej funkcjonować samodzielnie, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych, przysługuje pierwszeństwo do przyjęcia do domu pomocy społecznej (art. 18 ustawy o kombatantach ). Decyzję o skierowaniu do domu pomocy społecznej i decyzję ustalającą opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej wydaje organ gminy właściwy dla miejsca zamieszkania tej osoby w dniu kierowania jej do domu pomocy społecznej. Decyzję o umieszczeniu w domu pomocy społecznej wydaje urząd gminy prowadzącej dom pomocy społecznej lub starosta powiatu prowadzącego dom pomocy społecznej. Do wnoszenia opłat za pobyt w domu pomocy społecznej zobowiązani zostali w następującej kolejności: mieszkaniec domu, nie więcej jednak niż w wysokości 70 procent swojego dochodu, małżonek, zstępni przed wstępnymi zgodnie z umową zawartą z Kierownikiem Ośrodka Pomocy Społecznej, w której ustalono wysokość ponoszonej przez nich opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej osoby tam umieszczonej, gmina, z której pochodzi osoba skierowana do domu pomocy społecznej. Jeżeli 70 procent dochodu mieszkańca odpowiada średniemu miesięcznemu kosztowi utrzymania w domu pomocy społecznej, krewni nie są obowiązani do wnoszenia opłat za pobyt. W przypadku niewywiązywania się z obowiązku opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej, opłaty te zastępczo wnosi gmina, z której pochodzi pensjonariusz skierowany do domu pomocy społecznej. Gminie przysługuje prawo do dochodzenia zwrotu poniesionych na ten cel wydatków. Opieka zdrowotna Zgodnie z art. 47c ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.) osoby posiadające uprawnienia kombatanckie, obok inwalidów wojennych i wojskowych, mają prawo do korzystania poza kolejnością ze świadczeń opieki 6

zdrowotnej oraz usług farmaceutycznych udzielanych w aptekach. Korzystanie z tego przywileju przysługuje w ramach systemu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Nie dotyczy ono świadczeń z zakresu przeszczepów udzielanych osobom, które są wpisane na krajowe listy osób oczekujących na przeszczepienie komórek, tkanek i narządów. Powyższe świadczenia regulowane są przez ustawę z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 2005 r., Nr 169, poz. 1411 ze zm.), która nie przyznaje osobom posiadającym uprawnienia kombatanckie analogicznych uprawnień jak ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej... Ponadto, na podstawie art. 57, ust. 2, pkt. 10 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej... osobom posiadającym uprawnienia kombatanckie (wraz z inwalidami wojennymi, wojskowymi i inwalidami osobami represjonowanymi) zostało przyznane uprawnienie do ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych finansowanych ze środków publicznych bez potrzeby uzyskania skierowania od lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Natomiast zakres przysługujących im świadczeń jest analogiczny jak w przypadku pozostałych świadczeniobiorców. Emerytury i renty przyznawane w szczególnym trybie Osobom posiadającym uprawnienia kombatanckie, które nie mają prawa do emerytury lub renty na podstawie przepisów o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin lub na podstawie innych przepisów, jeżeli nie mają niezbędnych środków utrzymania, może być przyznana na podstawie art. 16 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego w drodze wyjątku: emerytura, jeżeli osiągnęli wiek: 55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna, renta inwalidzka, jeżeli zostali zaliczeni do jednej z grup inwalidów. Świadczenia w drodze wyjątku przyznaje Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Do wskazanych wyżej świadczeń przysługuje dodatek kombatancki, dodatek kompensacyjny i ryczałt energetyczny. Ubezpieczenie zdrowotne Kombatanci/ofiary represji (posiadające uprawnienia kombatanckie) niepodlegający ubezpieczeniom społecznym w Rzeczypospolitej Polskiej lub niepobierający emerytury lub renty podlegają obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego zgodnie z art. 66, ust. 1, pkt 31 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze 7

środków publicznych, a na Urzędzie do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych spoczywa obowiązek przekazywania za nich składki na to ubezpieczenie. Obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego powstaje z dniem złożenia w Urzędzie do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych oświadczenia o niepodleganiu przepisom o systemie ubezpieczeń społecznych i braku innego tytułu do objęcia ubezpieczeniem zdrowotnym, a wygasa z dniem ustania tych warunków. Podstawą opłacania składki jest druk zgłoszeniowy ZUS ZZA, który wypełnia Urząd na podstawie dokumentów przesłanych przez osobę spełniającą warunki do uzyskania ubezpieczenia zdrowotnego oraz oświadczenia złożonego przez tę osobę. Po zgłoszeniu uprawnionego do ZUS, Urząd przesyła każdego miesiąca na jego adres domowy druk oświadczenia do podpisania w celu potwierdzenia aktualności danych i zamiaru korzystania z ubezpieczenia zdrowotnego. Ulgi w opłacie za wstęp do muzeów Na podstawie 1 ust. 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 czerwca 2008 r. w sprawie określenia grup osób, którym przysługuje ulga w opłacie lub zwolnienie z opłaty za wstęp do muzeów państwowych, oraz rodzajów dokumentów potwierdzających ich uprawnienia (Dz. U. z 2008 r. Nr 160, poz. 994) od 11 września 2008 r. osoby posiadające uprawnienia kombatanckie mogą korzystać z ulg w opłacie za wstęp do muzeów państwowych. Ponadto darmowy wstęp przysługuje m.in. osobom odznaczonym Orderem Orła Białego lub Orderem Wojennym Virtuti Militari. Korzystanie z tych uprawnień będzie możliwe po okazaniu pracownikowi muzeum zaświadczenia lub legitymacji potwierdzającej uprawnienia kombatanckie bądź legitymacji poświadczającej przyznanie orderu. Bezpłatne parkowanie w Warszawie dla weteranów walk o stolicę Rada m.st. Warszawy zrealizowała postulat środowisk kombatanckich i Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych uchwalając przywilej darmowego parkowania dla weteranów walk o Warszawę okresu II wojny światowej. Od 1 września 2008 r. uczestnicy Powstania Warszawskiego oraz innych walk o Warszawę po stronie koalicji antyhitlerowskiej w latach 1939 1945 są zwolnieni z opłat za parkowanie. Karty uprawniające do bezpłatnego parkowania kombatanci mogą wykorzystywać nie tylko jako kierowcy, ale także jako pasażerowie. Władze Warszawy, chcąc umożliwić bezpłatne parkowanie wszystkim bohaterom walk o stolicę, zdecydowały, że karty nie będą przypisane do konkretnego pojazdu. Dzięki temu 8

kombatanci niebędący właścicielami samochodów bądź też niemogący prowadzić i w związku tym korzystający z uprzejmości podwożących ich kierowców, także mogą skorzystać z tego przywileju. Uprawniające do tego przez okres nieprzekraczający trzech lat Karty Powstańca i Karty Honorowe są wydawane bezpłatnie w Biurach Obsługi Klienta Zarządu Dróg Miejskich. Karty Powstańca przyznawane są osobom, które brały udział w Powstaniu Warszawskim i przedstawią dowód osobisty lub inny dokument potwierdzający tożsamość oraz legitymację związku zrzeszającego uczestników Powstania Warszawskiego lub zaświadczenie wydane przez UdSKiOR. Karty Honorowe wydawane są uczestnikom wszystkich innych walk zbrojnych w obronie Warszawy w latach 1939 1945. Tabela 1. Beneficjenci ustawy z 1991 r. Kategoria uprawnionych Kombatanci/ofiary represji pobierający dodatki kombatanckie Wdowy/wdowcy po kombatantach/ofiarach represji pobierający dodatki do rent i emerytur Kombatanci/ofiary represji pobierający emerytury kombatanckie wyjątkowe Wdowy/wdowcy pobierający renty rodzinne po kombatantach/ofiarach represji, którym przysługiwały emerytury kombatanckie wyjątkowe Liczba uprawnionych 164 900 212 900 Dane szacunkowe opracowane na podstawie informacji z ZUS z dnia 12 grudnia 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), KRUS z dnia 7 lutego 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku), Biura Emerytalnego Służby Więziennej z dnia 11 października 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), Wojskowego Biura Emerytalnego z dnia 17 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) i Zakładu Emerytalno-Rentowego MSWiA z dnia 12 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) 619 730 2. Świadczenia przysługujące ofiarom reżimów totalitarnych nie objętym ustawą kombatancką 2.1. Świadczenie dla osób deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę i ZSRR Osoby deportowane do pracy przymusowej oraz osadzone w obozach pracy, które w okresie podlegania represjom były obywatelami polskimi i są nimi obecnie, mogą korzystać z uprawnienia wynikającego z ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Ponadto w związku 9

z ustawą z dnia 25 lutego 2011 r. o zmianie ustawy o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz. U. z 2011 r. Nr 72 poz. 380), która stanowi realizację wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 grudnia 2009 roku (sygn. akt K 49/07) możliwość uzyskania świadczenia pieniężnego z tytułu deportacji do pracy przymusowej na okres co najmniej 6 miesięcy otrzymały również osoby deportowane do pracy przymusowej w granicach terytorium państwa polskiego sprzed 1 września 1939 r. Prawo do świadczenia mają obywatele polscy, którzy zostali: osadzeni w obozach pracy przymusowej w latach 1939-1945 z przyczyn politycznych, narodowościowych, rasowych i religijnych; wywiezieni (deportowani) na co najmniej 6 miesięcy do pracy przymusowej z Polski, w jej granicach sprzed 1 września 1939 r., do III Rzeszy lub na tereny przez nią okupowane w czasie wojny w latach 1939 1945 3 ; wywiezieni na co najmniej 6 miesięcy do pracy przymusowej w granicach terytorium państwa polskiego sprzed 1 września 1939 r.; wywiezieni na co najmniej 6 miesięcy do pracy z Polski, w jej granicach sprzed 1 września 1939 r., do ZSRR lub na tereny przez niego okupowane w okresie od 17 września 1939 r. do 5 lutego 1946 r., a po tym okresie do końca 1948 r. z terytorium państwa polskiego w jego obecnych granicach. Za każdy miesiąc przymusowej pracy beneficjentom ustawy przysługuje świadczenie w wysokości (na dzień 1 marca 2012 r.) 9,81 zł., jego łączna wartość nie może jednak przekraczać (od dnia 1 marca 2012 r.) 195,67 zł. Wysokość świadczenia podlega waloryzacji przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji rent i emerytur. Uprawnienie do świadczenia jest przyznawane decyzją administracyjną Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, natomiast samo świadczenie wypłacają organy emerytalno-rentowe. Nie może być ono łączone z uprawnieniami nadanymi na podstawie odrębnych ustaw (np. kombatanckiej z 24 stycznia 1991 r.). 3 Przepis ten podlegał ocenie przed Trybunałem Konstytucyjnym, który w wyroku z dnia 16 grudnia 2009 roku stwierdził niezgodność powyższego artykułu ustawy w zakresie, w jakim pomija przesłankę deportacji (wywiezienia) do pracy przymusowej w granicach przedwojennego państwa polskiego. 10

Tabela 2. Beneficjenci ustawy z 1996 r. Kategoria uprawnionych Liczba uprawnionych Osoby deportowane do prac przymusowych 131 700 Dane szacunkowe opracowane na podstawie informacji z ZUS z dnia 12 grudnia 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), KRUS z dnia 7 lutego 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku), Biura Emerytalnego Służby Więziennej z dnia 11 października 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), Wojskowego Biura Emerytalnego z dnia 17 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) i Zakładu Emerytalno-Rentowego MSWiA z dnia 12 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) 2.2. Uprawnienia żołnierzy zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianych w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud uranu i batalionach budowlanych. Ustawa z dnia 2 września 1994 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud uranu i batalionach budowlanych (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 60 poz. 622 ze zm.) określa przywileje przysługujące żołnierzom: zastępczej służby wojskowej, którzy w latach 1949-1959 byli przymusowo zatrudniani w kopalniach węgla, kamieniołomach oraz zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranowych; z poboru w 1949 r., którzy byli wcieleni do ponadkontygentowych brygad Służby Polsce i przymusowo zatrudniani w kopalniach węgla i kamieniołomach; przymusowo zatrudnianym w batalionach budowlanych w latach 1949-1959. Za każdy miesiąc przymusowej pracy beneficjentom ustawy przysługuje świadczenie w wysokości (na dzień 1 marca 2012 r.) 9,81 zł, jego łączna wartość nie może jednak przekraczać (od dnia 1 marca 2012 r.) 195,67 zł. Wysokość świadczenia podlega waloryzacji przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji rent i emerytur. Ponadto osoby skierowane przymusowo do zastępczej służby wojskowej mają prawo do: 1. ryczałtu energetycznego w wysokości 157,67 zł, 2. skrócenia wieku emerytalnego o okres przymusowego zatrudnienia, 3. odszkodowań i rent inwalidzkich 4. Wdowom po żołnierzach pobierającym rentę lub emeryturę przysługuje ryczałt energetyczny. Uprawnienia żołnierzy skierowanych do służby zastępczej przyznawane są przez organy emerytalno-rentowe na podstawie zaświadczeń organów wojskowych Uprawnienia te nie mogą być łączone z uprawnieniami określonymi w ustawach kombatanckiej z 1991 r. i o osobach deportowanych z 1996 r. 4 Szerzej niżej. 11

Tabela 3. Beneficjenci ustawy z 1994 r. Kategoria uprawnionych Liczba uprawnionych Żołnierze służby zastępczej 35 900 Wdowy po żołnierzach służby zastępczej 19 500 Dane szacunkowe opracowane na podstawie informacji z ZUS z dnia 12 grudnia 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), KRUS z dnia 7 lutego 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku), Biura Emerytalnego Służby Więziennej z dnia 11 października 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), Wojskowego Biura Emerytalnego z dnia 17 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) i Zakładu Emerytalno-Rentowego MSWiA z dnia 12 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) 3. Świadczenia i przywileje osób, które poniosły trwały uszczerbek na zdrowiu w wyniku działań wojennych lub represji 3.1. Uprawnienia inwalidów wojennych i trwale poszkodowanych osób represjonowanych Kombatanci i ofiary represji mają dodatkowo prawo do ubiegania się o przyznanie rent inwalidzkich na podstawie ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 87 ze zm.) i art. 12 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach... Renty w wysokości uzależnionej od stopnia inwalidztwa przyznawane są przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Osoby, które doznały trwałego uszczerbku na zdrowiu w trakcie walk zbrojnych lub w wyniku represji, mogą podjąć starania o przyznanie renty inwalidy wojennego (kombatanci) albo renty równorzędnej z rentą inwalidy wojennego (represjonowani 5 ). Przywileje i ulgi inwalidzkie uzupełniają uprawnienia nadane kombatantom i ofiarom represji. Inwalidzi wojenni i osoby represjonowane, posiadające renty równorzędne z inwalidami wojennymi, mają prawo do 37-procentowej ulgi przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego w pociągach komunikacji krajowej oraz autobusach linii zwykłych, przyspieszonych i pospiesznych. Ponadto ci z nich, którym przyznano I grupę inwalidztwa, mogą korzystać z ulgi 78-procentowej przy przejazdach koleją w pociągach osobowych i pospiesznych oraz przy przejazdach komunikacją autobusową na liniach zwykłych, przyspieszonych i pospiesznych. Tylko inwalidom wojennym I i II grupy (z wyłączeniem osób represjonowanych) przysługuje dodatkowo refundacja 50. procent opłaconej składki za ubezpieczenia komunikacyjne (OC i AC). 5 Osoby represjonowane są to ofiary represji, które zostały zaliczone do jednej z grup inwalidów wskutek inwalidztwa pozostającego w związku z pobytem np. w hitlerowskich więzieniach, obozach koncentracyjnych i ośrodkach zagłady, w gettach, na przymusowych zesłaniach i deportacji w ZSRR, w więzieniach lub innych miejscach odosobnienia na terytorium Polski na mocy skazania w latach 1944 1956. 12

Opieka zdrowotna W zakresie opieki medycznej inwalidom wojennym oraz osobom represjonowanym korzystającym z uprawnień równorzędnych z inwalidami wojennymi przyznano ulgi w opłatach za niektóre przyrządy ortopedyczne, lecznicze środki techniczne i leki na receptę. Zgodnie z art. 47c ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, inwalidzi wojenni i wojskowi mają także prawo do korzystania poza kolejnością ze świadczeń opieki zdrowotnej oraz usług farmaceutycznych udzielanych w aptekach. Ponadto, na podstawie art. 57, ust. 2, pkt 10 tejże ustawy, inwalidom wojennym i wojskowym oraz inwalidom osobom represjonowanym przyznano uprawnienie do korzystania z ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych bez potrzeby uzyskania skierowania od lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych bezpłatne zaopatrzenie w leki o kategorii dostępności Rp lub Rpz oraz środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego objęte decyzją o refundacji, dopuszczone do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przysługuje m.in. inwalidom wojennym oraz inwalidom osobom represjonowanym, ich małżonkom pozostającym na ich wyłącznym utrzymaniu oraz wdowom i wdowcom po poległych żołnierzach i zmarłych inwalidach wojennych oraz osobach represjonowanych, uprawnionym do renty rodzinnej. Tabela 4. Beneficjenci ustawy z 1974 r. i art. 12 ustawy z 1991 r. Kategoria uprawnionych Liczba uprawnionych Inwalidzi wojenni i osoby represjonowane 51 500 Wdowy/wdowcy pobierający renty rodzinne po inwalidach wojennych i osobach represjonowanych 32 000 6 Dane szacunkowe opracowane na podstawie informacji z ZUS z dnia 12 grudnia 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), KRUS z dnia 7 lutego 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku), Biura Emerytalnego Służby Więziennej z dnia 11 października 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), Wojskowego Biura Emerytalnego z dnia 17 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) i Zakładu Emerytalno-Rentowego MSWiA z dnia 12 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) 3.2. Uprawnienia inwalidzkie żołnierzy zastępczej służby wojskowej Na podstawie przepisów art. 7 ustawy z 2 września 1994 r. żołnierze, którzy utracili zdrowie 6 Dane KRUS nie uwzględniają liczby tej kategorii osób. W związku z powyższym oszacowano ją biorąc za podstawę stosunek wykazanej w zestawieniu ZUS liczby inwalidów wojennych i osób represjonowanych do wdów/wdowców pobierających renty rodzinne. 13

w związku z przymusowym zatrudnieniem w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranu oraz w batalionach budowlanych mogą ubiegać się o renty przyznawane na podstawie ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. Uprawnienia inwalidzkie żołnierzy zastępczej służby wojskowej przyznawane są przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Przekazywane do Urzędu zestawienia nie zawierają informacji o tej kategorii uprawnionych, albowiem jest ona umieszczana przez organy emerytalno-rentowe w szerszej grupie osób pobierających renty inwalidów wojskowych. 3.3. Świadczenia cywilnych niewidomych ofiar wojny Ustawa z 16 listopada 2006 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących cywilnym niewidomym ofiarom działań wojennych (Dz. U. z 2006 r. Nr 249 poz. 1824 ze zm.) określa szczególne przywileje obywateli polskich posiadających stałe miejsce zamieszkania na terytorium Polski, którzy nie wchodząc w skład formacji wojskowych i innych formacji zbrojnych, doznali naruszenia sprawności organizmu powodującego całkowitą niezdolność do pracy poprzez utratę wzroku w wyniku: działań wojennych w okresie wojny 1939-1945; eksplozji niewypałów lub niewybuchów pozostałych po wojnie 1939-1945, na terytorium RP. Beneficjentom ustawy z 2006 r. przysługują: 1. świadczenie pieniężne w wysokości renty socjalnej, o której mowa w ustawie z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz. U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.); 2. dodatek pielęgnacyjny, z tym że z tytułu niezdolności do samodzielnej egzystencji dodatek przysługuje w wysokości podwyższonej o 50 procent; 3. ulga 100 procent przy przejazdach środkami komunikacji publicznej miejskiej i 78 procent przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kolejowego w pociągach osobowych i pospiesznych oraz autobusowego komunikacji zwykłej, przyspieszonej i pospiesznej; 4. pierwszeństwo w umieszczeniu w domu pomocy społecznej; 5. zwolnienie z opłat abonamentowych RTV. Opieka zdrowotna 14

Z tytułu przyznanego statusu cywilnej niewidomej ofiary wojny w. wym. przysługuje także prawo do: 1. określonych odrębnymi ustawami bezpłatnych leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia oraz wyrobów medycznych; 2. ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych bez skierowania lekarza ubezpieczenia zdrowotnego; 3. skierowania na pobyt w sanatorium co najmniej raz na trzy lata. Uprawnienia cywilnej ofiary wojny przyznawane są przez organy emerytalno-rentowe, nie mogą być one łączone z uprawnieniami przysługującymi na podstawie ustaw z 1991 r. o kombatantach..., 1994 r. o żołnierzach-górnikach i 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej..., określających przywileje kombatantów i ofiar represji. Tabela 5. Beneficjenci ustawy z 2006 r. Kategoria uprawnionych Liczba uprawnionych Cywilne niewidome ofiary wojny 308 Dane szacunkowe opracowane na podstawie informacji z ZUS z dnia 12 grudnia 2011 r. (za III kwartał 2011 roku), KRUS z dnia 7 lutego 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku), Wojskowego Biura Emerytalnego z dnia 17 stycznia 2012 r. (za IV kwartał 2011 roku) 4. Świadczenia specjalne dla kombatantów zamieszkałych w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR Tak zwane świadczenia specjalne są szczególnym rodzajem rent przyznawanych przez Prezesa Rady Ministrów wyłącznie weteranom II wojny światowej, zamieszkałym w państwach powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego. Otrzymują je osoby, które: legitymowały się polskim obywatelstwem we wrześniu 1939 r. i pełniły służbę w polskich lub uznanych za sojusznicze, regularnych lub konspiracyjnych formacjach wojskowych albo prowadziły tajne nauczanie; nigdy nie miały obywatelstwa polskiego, ale legitymowały się polskim rodowodem i pełniły służbę w polskich formacjach wojskowych. Decyzje Prezesa Rady Ministrów są wydawane na podstawie przepisów art. 82 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Fakt korzystania ze świadczeń specjalnych nie jest zatem równoznaczny z posiadaniem polskich uprawnień kombatanckich. Świadczenie specjalne przyznawane jest w jednakowej wysokości wszystkim uprawnionym (miesięcznie 225,71 zł, dane z lutego 2012 r.) i nie podlega 15

dziedziczeniu przez członków rodziny. Świadczenie specjalne nie może być łączone ze świadczeniami pieniężnymi przysługującymi na podstawie przepisów ustawy kombatanckiej z 1991 r. Tabela 6. Beneficjenci art. 82 ustawy z 1998 r. Kategoria uprawnionych Liczba uprawnionych Weterani z b. ZSRR 729 Dane ZUS, stan na dzień 1 stycznia 2012 r. 5. Uprawnienia działaczy opozycji i ofiar reżimu komunistycznego 1957 1989 5.1. Uprawnienia działaczy opozycji i ofiar represji politycznych 1957-1989 Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych na podstawie przepisu art. 117, ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych potwierdza okresy, o których mowa w art. 6, ust. 1, pkt 10 i art. 7, pkt 4, uwzględniane przez organy emerytalno-rentowe przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty i obliczaniu ich wysokości. Okresem składkowym, zgodnie z art. 6, ust. 1, pkt 10 tej ustawy, jest świadczenie pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i związków zawodowych, nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiązujących do kwietnia 1989 r. Natomiast w myśl art. 7, pkt 4 do okresu nieskładkowego zalicza się czas niewykonywania pracy przed 4 czerwca 1989 r. na skutek represji politycznych nie dłuższy niż 5-letni. Na mocy przepisów przywołanej ustawy działaczom opozycji zalicza się także jako okresy składkowe czas osadzenia w więzieniach lub innych miejscach odosobnienia na terytorium Polski na podstawie skazania albo bez wyroku po 31 grudnia 1956 r. za działalność polityczną. Okresy pozbawienia wolności potwierdzają prezesi sądów okręgowych (w przypadku uwięzienia na mocy wyroku) lub Prezes Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (przy uwięzieniu bez wyroku). 5.2. Uprawnienia ofiar wystąpień wolnościowych 1957-1989 Na podstawie przepisów art. 2 pkt 7 i art. 20 ust. 3 ustawy kombatanckiej uprawnienia w niej określone przysługują również: osobom, które doznały uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia na czas powyżej siedmiu dni w grudniu 1970 r. na Wybrzeżu wskutek działania wojska lub milicji podczas wystąpień wolnościowych; 16

wdowom/wdowcom emerytom/rencistom po poległych w trakcie wystąpień lub po zmarłych pozostałych ofiarach wystąpień. Tabela 7. Beneficjenci art. 2 pkt 7 i art. 20 ust. 3 ustawy z 1991 r. Kategoria uprawnionych Liczba uprawnionych Ofiary Grudnia 1970 r. 43 Wdowy/wdowcy po ofiarach Grudnia 1970 r. 41 Dane UdsKiOR, stan na 3 lutego 2012 r. 6. Zadośćuczynienie ofiarom reżimów totalitarnych i ich rodzinom 6.1. Odszkodowania dla ofiar reżimów totalitarnych Podstawowe przepisy dotyczące odszkodowań za represje powojenne zostały zamieszczone w ustawie z 29 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. z 1991 r. Nr 34, poz. 149 ze zm.). Beneficjentami wspomnianej ustawy są osoby, które w związku z zarzutami związanymi z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub za opór przeciwko kolektywizacji były pozbawione wolności lub internowane przez polskie cywilne lub wojskowe organy ścigania, wymiaru sprawiedliwości bądź organy pozasądowe: w Związku Radzieckim (przez organy Polskich Sił Zbrojnych, tj. tzw. LWP); w Polsce w okresie od 1 stycznia 1944 do 31 grudnia 1989 r. Drugą kategorię beneficjentów ustawy tworzą osoby mieszkające obecnie lub w chwili śmierci w Polsce, które w związku z zarzutami związanymi z działalnością prowadzoną na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego były represjonowane przez radzieckie organy ścigania, wymiaru sprawiedliwości bądź organy pozasądowe działające w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1956 r.: na obecnym terytorium Polski, na terytorium Polski w granicach ustalonych traktatem ryskim, pod warunkiem, że działalność niepodległościowa prowadzona była między 17 września 1939 roku a 5 lutego 1946 roku. Ofiary represji, a także ich spadkobiercy mogą otrzymać odszkodowanie i zadośćuczynienie, których wysokość zależy m. in. od długości okresu pozbawienia wolności, a także zwrot skonfiskowanego mienia lub jego równowartość. W zależności od charakteru sprawy orzeczenia na podstawie ustawy z 1991 r. wydają sądy okręgowe lub wojskowe sądy 17

okręgowe. 6.2. Odszkodowania dla żołnierzy zastępczej służby wojskowej zatrudnianych w zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranowych Na podstawie art. 5a ustawy z 2 września 1994 r. żołnierzom przymusowo zatrudnianym w zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranowych przysługuje odszkodowanie w wysokości: 22 200 zł jeżeli u poszkodowanego orzeczono na stałe inwalidztwo I grupy lub całkowitą niezdolność do pracy oraz samodzielnej egzystencji, 15 850 zł jeżeli u poszkodowanego orzeczono na stałe inwalidztwo II grupy lub całkowitą niezdolność do pracy, 9 510 zł dla pozostałych poszkodowanych. Przepisy dotyczące wspomnianych odszkodowań weszły w życie w 2000 r. Odszkodowania przyznaje i wypłaca Biuro Roszczeń Byłych Pracowników Zakładów Produkcji Rud Uranu Państwowej Agencji Atomistyki. W latach 2000-2012 zadośćuczynienie otrzymało 555 osób (dane Biura Roszczeń, stan na dzień 8 lutego 2012 r.). 6.3. Świadczenie pieniężne wypłacane rodzinom ofiar wystąpień wolnościowych w latach 1956 1989 Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o zadośćuczynienie rodzinom ofiar zbiorowych wystąpień wolnościowych w latach 1956 1989 określa zasady zadośćuczynienia członkom rodzin osób, które na skutek działań wojska, milicji i innych organów aparatu bezpieczeństwa poniosły śmierć w związku z wystąpieniami wolnościowymi na rzecz odzyskania przez Państwo Polskie suwerenności, niepodległości oraz respektowania praw człowieka i obywatela w czerwcu 1956 r. w Poznaniu, w październiku 1957 r. w Warszawie, w grudniu 1970 r. na Wybrzeżu (w Elblągu, Gdańsku, Gdyni i Szczecinie), w czerwcu 1976 r. w Radomiu, w okresie stanu wojennego trwającego od dnia 13 grudnia 1981 r. do dnia 22 lipca 1983 r. oraz w trakcie tłumienia manifestacji lub strajków w latach 1983 1989. Decyzję o przyznaniu zadośćuczynienia wydaje Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. Wypłaty świadczenia pieniężnego dokonuje Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, w formie wskazanej we wniosku, w terminie miesiąca od dnia doręczenia członkowi rodziny decyzji o przyznaniu świadczenia pieniężnego. Uprawnieni do uzyskania jednorazowego świadczenia pieniężnego są następujący 18

członkowie rodziny poległego: małżonka/małżonek, dzieci własne oraz dzieci przysposobione, rodzice oraz osoby przysposabiające. Każdemu uprawnionemu członkowi rodziny przysługuje świadczenie pieniężne w wysokości 50 000 zł. Decyzję o przyznaniu świadczenia pieniężnego (zadośćuczynienia) Kierownik Urzędu wydaje na podstawie udokumentowanego wniosku zainteresowanej osoby. Świadczenie pieniężne nie przysługuje osobom, którym na podstawie art. 82 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Prezes Rady Ministrów przyznał płatną jednorazowo rentę specjalną z tytułu śmierci osób poległych w grudniu 1970 r. na Wybrzeżu (w Elblągu, Gdańsku, Gdyni i Szczecinie). Jeżeli jednak ww. członek rodziny poległego otrzymał płatną jednorazowo rentę specjalną w wysokości niższej niż określona w niniejszej ustawie, przysługuje mu świadczenie pieniężne w kwocie stanowiącej różnicę między wysokością świadczenia pieniężnego przysługującego na podstawie niniejszej ustawy a wysokością przyznanej renty specjalnej. Kwoty świadczenia pieniężnego wypłacone na podstawie ustawy są wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych. W latach 2009 2011 zadośćuczynienie otrzymało 66 osób pozostałych po 42 ofiarach wystąpień wolnościowych (dane UdsKiOR, stan na dzień 2 lutego 2012 r.). 19