Biuletyn liturgiczny 3/2012 Drodzy duszpasterze! Dziękując za zaangażowanie w celebrowanie liturgii w Waszych wspólnotach oraz za kształtowanie wrażliwości swojej oraz powierzonych Wam wiernych na piękno i prawdziwość znaków w liturgii odważam się przesłać kilka sugestii i uwag dotyczących liturgii. I. Rok Wiary Papież Benedykt XVI ogłaszając Rok Wiary zachęcał nas, aby w tym czasie z większym zaangażowaniem celebrować wiarę w liturgii, a zwłaszcza w Eucharystii 1. Nie tyle chodzi o tworzenie nowych form, czy mnożenie nabożeństw, ale by wrócić do fundamentów, by przypomnieć sobie i innym istotne elementy liturgii, by gorliwie i pobożnie celebrować misteria naszej wiary. Warto więc sięgnąć po raz kolejny do soborowej Konstytucji o świętej Liturgii Sacrosanctum Concilium, do drugiej części Katechizmu Kościoła Katolickiego czy też do dokumentów typu Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego (OWMR) czy Ogólne Wprowadzenie do Lekcjonarza Mszalnego (OWLM) czy podobne. W czasie jesiennego spotkania Archidiecezjalnej Komisji Liturgicznej wiele czasu poświęcono zagadnieniom związanym z Rokiem Wiary. Członkowie Komisji podkreślali, że w Roku Wiary należałoby zwrócić uwagę na następujące zagadnienia: 1. Cisza / milczenie w liturgii. Często zdarza się, że liturgia, zwłaszcza Msza św., jest przez nas przegadana i za dużo w niej pośpiechu. Mszał i OWMR przewidują kilka miejsc, w których zachowanie ciszy jest obligatoryjne. Milczenie należy zachować po wezwaniu do aktu pokutnego i po wezwaniu do modlitwy (modlitwy dnia kolekty oraz modlitwy po komunii), by wierni mogli choć przez chwilę skupić się w sobie. Także po czytaniach, zwłaszcza po Ewangelii lub po homilii, jeśli jest, należy zachować ciszę, by wierni mogli rozważyć to, co usłyszeli. Należy zachować chwilę ciszy po zakończeniu śpiewu Baranku Boży i przed ukazaniem Hostii, bo to jest czas stosowny, by odmówić modlitwę po cichu przygotowującą do owocnego przyjęcia Ciała i Krwi Chrystusa. Wreszcie pożytecznym jest zachowanie ciszy po Komunii św. po zakończeniu pieśni na Komunię, a przed rozpoczęciem śpiewu na uwielbienie. To jest czas, by każdy mógł indywidualnie wychwalać Boga w sercu i modlić się do Niego (Por. OWMR 45, 51, 56, 84, 88) 2. 2. Zaangażowanie świeckich w liturgii, zwłaszcza w czytaniach i śpiewach Liturgii słowa. Konstytucja o świętej Liturgii mówi wyraźnie, że w odprawianiu liturgii każdy spełniający swą funkcję, czy to duchowny, czy świecki, powinien czynić tylko to i wszystko to, co należy do niego z natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych (KL 28). W świetle tego zapisu i wielu innych podobnych trzeba powiedzieć, że sytuacja, gdy czytania i psalm responsoryjny oraz modlitwę wiernych wykonują prezbiterzy nie jest do zaakceptowania (Por. WEP 13-14, 26, 52). Trzeba uaktywnić tych świeckich, którzy mają odpowiednie predyspozycje, by pełnili funkcję lektorów czy kantorów. Oczywiście, to nie jest proste, bo nie wystarczy dać 1 Benedykt XVI, List apostolski Porta fidei, 9. 2 Por. też Wskazania Episkopatu Polski po ogłoszeniu nowego wydania ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego 6, 10, 11, 34 (odtąd skrót: WEP)
Biuletyn liturgiczny 3/2012 2 lekcjonarz do ręki czy udzielić kilku technicznych wskazówek, ale te osoby należy formować, spotykać się z nimi i pracować (Por. KL 29; OWMR 59, 99, 101; OWLM 49, 51-52, 55). Z drugiej strony należy przypomnieć, że czytań nie powinny wykonywać dzieci (także młodsi ministranci), ale dorośli - również na Mszach dla dzieci (por. WEP 13). Tego domaga się powaga słowa Bożego. 3. Procesja z darami ofiarnymi powinna być częściej stosowana w celebracji Eucharystii. Jak pokazuje praktyka niektórych parafii możliwe jest stosowanie codziennej, albo przynajmniej coniedzielnej procesji z darami chleba i wina. Zbyt często sprowadzamy przygotowanie darów do czynności technicznej, która powinna trwać jak najkrócej. Bł. Jan Paweł II podkreśla znaczenie tego momentu, gdy pisze: Chleb i wino stają się poniekąd symbolem wszystkiego, co zgromadzenie eucharystyczne przynosi od siebie w darze Bogu i co ofiaruje w duchu. Ważne jest, aby ten pierwszy moment właściwej liturgii eucharystycznej znajdował także swój wyraz w zachowaniu zgromadzonych. Odpowiada temu przewidziana przez niedawną reformę liturgiczną tzw. procesja z darami, której zgodnie z prastarą tradycją towarzyszy psalm lub pieśń. Odpowiednia miara czasu potrzebna jest także do tego, ażeby wszyscy uświadomili sobie wewnętrznie ten akt, który równocześnie wyrażają słowa celebransa 3. Wiernych należy przygotować i wprowadzić w znaczenie tego obrzędu. To prowadzi także do głębszego przeżycia Eucharystii, a o to chodzi w Roku Wiary. 4. Ćwiczenie pieśni, które są wykonywane w czasie Mszy świętych, zwłaszcza w niedziele, jest elementem koniecznym, by umożliwić czynny udział wiernych w liturgii. Niestety, z powodu zaniedbania tego elementu formacyjnego, w wielu parafiach repertuar pieśni się kurczy, a wierni coraz częściej stają się niemymi widzami lub Msza św. staje się koncertem organisty lub scholi. Jest to też okazja do wprowadzania nowych, wartościowych pieśni. Nie koniecznie musi to robić prezbiter, ale pieśni może ćwiczyć organista czy inny muzyk. Jak pokazuje historia, pieśni to potężne narzędzie ewangelizacji i przekazu wiary. 5. Pieśń na zakończenie Eucharystii zasadniczo towarzyszy procesji wyjścia. Wydaje się, że dobrze jest, jeśli celebrans i asysta nie spieszą się z opuszczaniem prezbiterium, lecz np. jedną zwrotkę tej pieśni śpiewają razem z wiernymi i dopiero potem odchodzą do zakrystii. Może to pomóc w formowaniu wiernych do godniejszego rozstawania się z kościołem po Mszy świętej po zakończeniu pieśni i modlitwie osobistej. Także ministranci, którzy zazwyczaj po Mszach św. niedzielnych rozprowadzają Gościa Niedzielnego, mogliby wychodzić przed kościół dopiero po błogosławieństwie. 6. Katechezy oparte o KKK. Warto wykorzystać niedzielne zgromadzenie wiernych, by przekazać podstawowe prawdy wiary naszym parafianom np. w oparciu o Katechizm Kościoła Katolickiego nie tylko w czasie homilii. W niektórych diecezjach opracowano takie katechezy, które były czy są obligatoryjnie odczytywane w parafiach przed niedzielnymi Mszami św. U nas takiego obowiązku nie ma, ale warto wykorzystać to doświadczenie. Można stworzyć własne opracowania, ale istnieją również takowe, jak Katechizm płocki czy Katechezy niedzielne wydane w Legnicy. Można także wykorzystać krakowskie materiały Panie, przymnóż nam wiary!, które zostały dostarczone na parafie przez Wydział Duszpasterstwa Ogólnego (dostępne również: 3 Jan Paweł II, Liście o tajemnicy i kulcie Eucharystii Dominicae cenae, 9. Por. OWMR 73, 140; WEP 28-29.
Biuletyn liturgiczny 3/2012 3 http://rokwiary.diecezja.pl). Takie katechezy (ok. 5 minutowe) mogą być odczytywane bądź przed Mszą św. lub też bezpośrednio po niej 4. II. Msza św. koncelebrowana Przy okazji zmiany formuły naszych kapłańskich dni skupienia, w których centralnym punktem jest Eucharystia sprawowana pod przewodnictwem Biskupa (dlatego księża, którzy nie mogą koncelebrować powinni w tej Mszy św. także uczestniczyć), Ksiądz Arcybiskup prosił mnie o przypomnienie niektórych zasad związanych z tą formą celebracji Eucharystii. W naszej praktyce, zwłaszcza w parafiach miejskich, stosunkowo często koncelebrujemy. Bo jest dużo intencji, bo wypada Jednak nie wzgląd praktyczny jest tu najważniejszy i decydujący. Trzeba podkreślić, że każda Msza św. koncelebrowana ma swoje zakorzenienie w zgromadzeniu eucharystycznym prezbiterium diecezjalnego ze swoim biskupem. Jest to znak jedności Kościoła lokalnego, ukazuje we właściwy sposób jedność kapłaństwa ofiary i całego ludu Bożego (por. OWMR 199, 203). Mimo, że często praktykujemy koncelebrę, a może właśnie dlatego, trzeba przypomnieć pewne podstawowe zasady: 1. Po przybyciu do ołtarza wszyscy koncelebransi (jeśli to możliwe) oraz główny celebrans wraz z diakonami (jeśli są) oddają cześć ołtarzowi przez ucałowanie (por. OWMR 211). Natomiast na końcu Mszy św. ołtarz całuje tylko główny celebrans i diakoni. Pozostali koncelebransi oddają cześć ołtarzowi przez głęboki pokłon (por. OWMR 251). 2. Modlitwie wiernych przewodniczy (najlepiej od miejsca przewodniczenia) zawsze główny celebrans. Do niego zawsze należy wprowadzenie do tej modlitwy i zakończenie, nawet gdy któryś z koncelebransów podaje wezwania (por. OWMR 71, 108, 138; WEP 26). 3. Czynności przygotowania darów (por. OWMR 139-146) spełnia główny celebrans; inni koncelebransi pozostają na swoich miejscach (OWMR 214). Tylko w wypadku, gdy nie ma żadnych usługujących, koncelebransi mogą przejąć rolę akolitów (por. OWMR 208). 4. Ze względu na czytelność znaku i porządek Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego wymaga, aby części modlitwy eucharystycznej przeznaczone do wspólnego odmawiania przez wszystkich koncelebrujących, a zwłaszcza słowa konsekracji, koncelebransi wypowiadali głosem przyciszonym, to znaczy szeptem (por. OWMR 218). Główny celebrans nadaje ton i rytm odmawiania modlitwy eucharystycznej. 5. Podobnie recytacja czy śpiew doksologii Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie ma być wykonana przez koncelebrantów głosem przyciszonym. Doksologię może też wykonać tylko główny celebrans (por. OWMR 236). 6. W czasie doksologii podnosi się tylko jedną patenę z Chlebem Eucharystycznym i jeden kielich z Krwią Pańską i trzyma aż do wypowiedzenia przez lud aklamacji Amen. (Nie należy podnosić wszystkiego, co się znajduje na ołtarzu łącznie z mszałem i mikrofonem.) Tylko jedna patena i jeden kielich. Czyni to wyłącznie główny celebrans, a pomaga mu 4 Dla przykładu: od kilku już lat takie katechezy są odczytywane po Mszy św. w parafii MB Piekarskiej na os. Tysiąclecia w Katowicach. Od początku Roku Wiary w par. WNMP na os. Paderewskiego w Katowicach katechezy czytane są przed dwoma przedpołudniowymi Eucharystiami oraz po wieczornej Mszy św. akademickiej.
Biuletyn liturgiczny 3/2012 4 w tym diakon, jeśli jest, natomiast nie czyni tego koncelebrans (por. OWMR 151, 180). Natomiast we Mszy św., której przewodniczy biskup, pierwszy koncelebrans może pełnić rolę diakona (podobnie jak przy Ewangelii) i podnieść w czasie doksologii kielich. 7. Odnośnie do trzymania rąk w czasie epiklezy i w czasie wypowiadania słów ustanowienia w naszej archidiecezji przyjmujemy, że w obu wypadkach koncelebransi wyciągają dłoń nad darami wewnętrzną częścią dłoni ku dołowi 5. 8. W czasie słów Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata tylko główny celebrans ukazuje hostię ludowi. Pozostali koncelebransi, którzy otrzymali hostie, trzymają je przed sobą (w prawej dłoni pod która podkładają lewą) bez okazywania jej ludowi (por. OWMR 242-243). 9. Koncelebransi podchodząc do ołtarza do komunii św. przed przyjęciem Krwi Pańskiej (jeśli wcześniej spożyli Ciało) oraz przed przyjęciem obu postaci przyklękają (por. OWMR 246). 10. Praktyczna prośba: zwykle w większych koncelebrach większość księży przyjmuje Komunię św. pod obiema postaciami przez zanurzenie. Proszę jednak, by kliku ostatnich koncelebransów (5-6) w każdej kolejce, spożywało Krew Pańską pijąc z kielicha. III. Inne sprawy 1. Niestety dochodzą do Księdza Arcybiskupa i do mnie skargi, że niektórzy księża odmawiają udzielenia Komunii św. na rękę. Jest to duże nadużycie. We Wskazaniach Episkopatu Polski po ogłoszeniu nowego wydania ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego sprawa została jednoznacznie rozstrzygnięta: Komunii świętej udziela się przez podanie Hostii wprost do ust. Jeżeli jednak kto prosi o Komunię na rękę przez gest wyciągniętych dłoni, należy mu w taki sposób jej udzielić (WEP 40). Oczywiście chodzi tu o Komunię św. tylko pod postacią chleba, bo Hostii zanurzonej we Krwi Pańskiej nie wolno podawać na rękę. 2. Przypominam także, że zalecane jest (ale nie obowiązkowe) procesyjne podchodzenie do Komunii św., a Komunię św. można przyjąć w postawie klęczącej lub stojącej (por. WEP 38). Skoro obie postawy są zaaprobowane przez Episkopat Polski nadużyciem ze strony szafarza jest zmuszanie tylko do jednej z nich. Postawę stojącą należy zachować zawsze, gdy Komunii świętej udziela się pod obiema postaciami (tamże), czyli nadzwyczajni szafarze Komunii św., gdy przyjmują Komunię św. pod obiema postaciami co jest regułą czynią to w postawie stojącej! Wierni przyjmujący Ciało Pańskie w postawie stojącej wykonują wcześniej skłon głowy lub przyklękają na jedno kolano (tamże). 3. Zgodnie z prawem Kościoła wyrażonym w Ogólnym Wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego zasadniczo udzielamy Komunii św. z darów, które są konsekrowane w 5 Sprawa nie jest do końca rozstrzygnięta w przepisach kościelnych, choć już od końca lat sześćdziesiątych budzi kontrowersje. Gest ten zawsze powinien być jednolity w danej wspólnocie. Jako lekturę proponuję artykuł z 45 numeru czasopisma Anamnesis z 2006 roku: http://www.kkbids.episkopat.pl/uploaded/a45/anamnesis45-5b.pdf. Jedno z pytań dotyczy tego tematu i tam jest też odpowiedź.
Biuletyn liturgiczny 3/2012 5 czasie danej Mszy św. 6 Normą powinno być zatem konsekrowanie w czasie Mszy św. nie tylko dużej Hostii dla celebransa (ew. koncelebransów), ale również dla wszystkich przystępujących do Komunii św. W tabernakulum przechowujemy tylko minimalną ilość Hostii przede wszystkim dla chorych i zabezpieczenie gdyby brakło aktualnie konsekrowanych. Zwykle więc wystarczy, jeśli w tabernakulum jest jedna puszka. Niestety spotyka się jeszcze parafie, gdzie standardem jest udzielanie Komunii św. z darów uprzednio konsekrowanych. 4. Zgodnie z obowiązującym prawem w Modlitwie eucharystycznej należy wymieniać imię biskupa diecezjalnego i można biskupa pomocniczego (jeśli jest jeden). Za biskupów seniorów oczywiście się modlimy, ale w Modlitwie eucharystycznej ich się nie wspomina i ich imion nie wymienia (por. OWMR 149). Przy okazji przypominam również, że w Modlitwie eucharystycznej wymienia się imię Papieża bez dodawania, który to jest Papież o tym imieniu, czyli powinno być: naszym Papieżem Benedyktem, jak i nie zmienia się formy naszym Biskupem na Arcybiskupem, czyli powinno być: naszym Biskupem Wiktorem 7. 5. W związku ze zbliżającą się uroczystością Narodzenia Pańskiego przypominam, że niedozwolone jest zastępowanie części stałych Mszy św. (Gloria, Credo) przez kolędy (por. OWMR 53, 67). Także psalmu responsoryjnego nie wolno zastępować innym śpiewem, np. kolędą (por. OWMR 57, WEP 14). Dziękując za współpracę życzę Wam, drodzy duszpasterze, pięknego przeżycia tych ostatnich dni adwentowych oraz głębokiego wejścia w tajemnicę i celebrację Bożego Narodzenia. ks. Andrzej Hoinkis ceremoniarz archidiecezjalny Katowice, 14.12.2012 6 Jest bardzo pożądane, aby wierni podobnie jak kapłan, który jest do tego zobowiązany, przyjmowali Ciało Pańskie z hostii konsekrowanych w czasie danej Mszy świętej, a w przewidzianych przypadkach (por. nr 283) przystępowali do kielicha. Dzięki temu Komunia święta ukaże się także przez znaki jako uczestnictwo w aktualnie sprawowanej Ofierze (OWMR 85). Por. także OWMR 5 i 13. 7 Por. S. Cichy, Wymienianie imienia papieża w Modlitwie eucharystycznej i inne nieścisłości w tekstach drukowanych dla liturgii, Anamnesis 16 (2010), nr 4 (63), s. 93. (http://www.kkbids.episkopat.pl/uploaded/a63/anamnesis63-5astr.93.pdf)