SZKOŁA POLICJI W KATOWICACH

SZKOŁA POLICJI W KATOWICACH Przepadek mienia Opracowanie: podinsp. dr Jerzy Gąsiorowski podinsp. mgr Piotr Górnik ZAKŁAD SŁUŻBY KRYMINALNEJ Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone Szkoła Policji w Katowicach 2011 Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

Spis treści WSTĘP... 5 Rozdział 1. Przepadek w polskiej procedurze karnej... 6 1.1. Wprowadzenie... 6 1.2. Przepadek przedmiotów (art. 44 k.k.)... 8 1.3. Przepadek korzyści majątkowych (art. 45 k.k.)... 11 Rozdział 2. Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych... 17 2.1. Zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych... 17 2.2. Zabezpieczenie majątkowe w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary... 24 2.2.1. Wniosek o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego... 25 2.2.2. Przedmiot zabezpieczenia... 27 2.2.3. Zabezpieczenie wykonania kary pieniężnej... 27 2.2.4. Zabezpieczenie przepadku... 29 2.2.5. Upadek zabezpieczenia majątkowego... 32 2.2.6. Zaskarżalność zabezpieczenia majątkowego... 33 Rozdział 3. Zabezpieczanie i przepadek mienia w latach 2004-2008 w badaniach aktowych... 36 3.1. Zakres przedmiotowy badań... 36 3.2. Kwalifikacja prawna analizowanych spraw karnych... 38 3.3. Analiza ilościowa spraw... 39 3.4. Straty... 41 3.5. Sprawcy przestępstw... 45 3.6. Zabezpieczenie majątkowe i przepadek... 50 3.7. Wnioski... 54 BIBLIOGRAFIA... 56

WSTĘP Jednym z istotnych elementów walki z przestępczością jest instytucja zabezpieczenia majątkowego i przepadku. Są to środki przymusu procesowego szczególnie dotkliwe, gdyż polegają na pozbawieniu podejrzanego (oskarżonego) swobody dysponowania oznaczonymi wartościami majątkowymi, w posiadanie których wszedł on w sposób przestępny. Zastosowanie tych środków powoduje pozbawianie sprawcy korzyści z przestępstwa, a poza tym w istotny sposób wspiera efektywność kary pozbawienia wolności i powoduje, że przestępstwo przestaje być opłacalne nawet wtedy, gdy sprawca z góry założył, że karę pozbawienia wolności odbędzie (przy założeniu, że przestępstwo przysporzyło mu znacznie więcej korzyści, niż gdyby pracował legalnie). Instytucje te stosowane są w powszechnej procedurze karnej, jak też w przypadku tzw. przestępczości przedsiębiorstw. Pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności związanej z osiągnięciem przez niego korzyści z popełnionego przestępstwa związane jest jednak z problemami natury zarówno materialnoprawnej, jak i procesowej, co powoduje, że instytucje te nie są powszechnie stosowane. Wychodząc zatem z założenia, że znajomość wymienionych instytucji prawnych, jak i zagadnień związanych z procedurą ich stosowania jest niezbędna każdemu policjantowi, którego zadaniem jest wykryć sprawcę przestępstwa, zebrać materiał dowodowy oraz pozbawić go owoców przestępczej działalności, w niniejszym opracowaniu omówiono te zagadnienia. W rozdziale pierwszym przedstawiono instytucję przepadku w zakresie prawnomaterialnym, rozdział drugi z kolei poświęcono stosowaniu tej instytucji w stosunku do podmiotów zbiorowych. W rozdziale trzecim zaprezentowano wyniki badań aktowych w zakresie stosowania zabezpieczenia (przepadku) majątkowego przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, przeprowadzone w Sądzie Okręgowym w Katowicach. Badaniami objęto sprawy podlegające jego jurysdykcji za lata 2004-2008 w kategorii przestępstw przeciwko mieniu. Wyniki tych badań obrazują trudności (pozaprocesowe) z jakimi spotykają się policjanci w trakcie realizacji zadań służbowych w tym zakresie i jak się wydaje, pozwolą zwrócić uwagę na istotne zagadnienia związane z prawidłową realizacją procesu karnego. 5

Rozdział 1. Przepadek w polskiej procedurze karnej 1.1. Wprowadzenie Kodeks karny 1 przewiduje szereg środków karnych, które mogą być orzekane wobec sprawcy przestępstwa. Wśród nich wyróżniamy m.in. przepadek 2, który nastąpić może jedynie w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu 3. Termin ten stanowi wspólną nazwę dla dwóch instytucji prawnokarnych zwanych: przepadkiem przedmiotów (art. 44 k.k.) oraz przepadkiem korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa (art. 45 k.k.). Ma on na celu walkę z opłacalnością i dochodowością działalności przestępczej, m.in. ma zagwarantować nieopłacalność działań przestępczych. Przepadek ma służyć realizacji funkcji: prewencyjnej: poprzez uświadomienie zarówno w aspekcie prewencji ogólnej, jak i indywidualnej, nieopłacalności wkraczania na drogę przestępstwa, jak również poprzez utrudnienie lub uniemożliwienie kontynuowania działalności przestępczej ze względu na pozbawienie sprawcy przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa; represyjnej: wiążącej się z wymierną dolegliwością dla sprawcy czynu karalnego bądź innych osób; kompensacyjnej: dążącej do naprawienia szkody podmiotowi pokrzywdzonemu w następstwie popełnionego czynu karalnego; wychowawczej: gdy zamiast orzeczenia przepadku przedmiotów, z uwagi na jego niewspółmierność do wagi popełnionego czynu zabronionego, sąd może orzec nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa 4. 1 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 2007 r. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.). 2 Art. 39 pkt 4 k.k. 3 Art. 46 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.). 4 J. Raglewski, Materialnoprawna regulacja przepadku w polskim prawie karnym, Kraków 2005, s. 36-40. 6

Kodeksowa nazwa środka karnego nie mówi, co może być objęte przepadkiem. Jednakże na podstawie przepisów art. 44 i 45 k.k. możemy wywnioskować, że może on dotyczyć: przedmiotów (art. 44 1, 2 i 6 k.k.), równowartości przedmiotów (art. 44 4 k.k.), korzyści majątkowej (art. 45 1 k.k.), równowartości korzyści majątkowej (art. 45 1 k.k.), udziału we własności przedmiotów (art. 44 7 k.k.), równowartości udziału we własności przedmiotów (art. 44 7 k.k.), udziału we własności korzyści majątkowej (art. 45 5 k.k.), równowartości udziału we własności korzyści majątkowej (art. 45 5 k.k.). Omawiany środek karny może być stosowany kumulatywnie bądź samoistnie. W tym drugim przypadku orzekanie może być zastosowane przy odstąpieniu od wymierzenia kary, jeżeli cele zostaną przez ten środek karny spełnione (art. 59 k.k.) oraz przy nadzwyczajnym złagodzeniu kary, w przypadku gdy występek zagrożony jest alternatywnie karami grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności (art. 60 7 k.k.). Przepadek może być również orzekany tytułem środka zabezpieczającego o charakterze administracyjnym, jeśli sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności (art. 99 1 k.k.) lub w przypadku, gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, jak też przy warunkowym umorzeniu postępowania albo gdy zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego (art. 100 k.k.). Ponadto przepisy dotyczące przepadku przedmiotów znajdują się również w kilkudziesięciu ustawach zawierających przepisy karne, np. w Ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych 5 czy też w Ustawie z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie 6. 5 Art. 121 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, z późn. zm.). 6 Art. 54 ustawy z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066, z późn. zm.). 7

Przepadkowi podlegają przedmioty zarówno materialne jak i niematerialne. Wśród przedmiotów materialnych wyróżniamy rzeczy w rozumieniu cywilnoprawnym, jak również przedmioty materialne niebędące rzeczami 7. 1.2. Przepadek przedmiotów (art. 44 k.k.) Zgodnie z art. 44 k.k. przepadkowi podlegają przedmioty pochodzące bezpośrednio z przestępstwa, służące do popełnienia przestępstwa lub do tego przeznaczone oraz których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, przenoszenie lub przewóz stanowi przestępstwo. Przepadek określony w art. 44 1 k.k. ma charakter obligatoryjny i dotyczy przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, a więc przedmiotów, wobec których wystarczającym warunkiem dla ich uzyskania jest realizacja znamion przestępstwa. Należy zaznaczyć, że zgodnie z art. 44 5 k.k. orzekanie przepadku uwarunkowane jest brakiem konieczności zwrotu przedmiotu pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi. Przepadkiem mogą być objęte zarówno ruchomości, jak i nieruchomości. Nie jest możliwe orzeczenie przepadku przedmiotów, które nie znalazły się we władztwie w wyniku realizacji znamion przestępstwa. W takiej sytuacji należy je zakwalifikować jako pochodzące pośrednio z przestępstwa i przepadek następować będzie w trybie art. 45 k.k. W sytuacji gdy przedmiot pochodzący bezpośrednio z przestępstwa nie jest już we władaniu sprawcy, sąd może orzec przepadek równowartości tego przedmiotu. Art. 44 2 k.k. określa drugą postać przepadku przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa. Przedmiotem służącym do popełnienia przestępstwa jest każda rzecz, niekoniecznie wytworzona w celu przestępczym, której użycie umożliwia lub co najmniej ułatwia sprawcy realizację zamierzonego czynu przestępnego albo jego poszczególnych stadiów 8. Podlegające przepadkowi przedmioty nie muszą być wytworzone przez człowieka, może to być 7 J. Raglewski, Materialnoprawna, s. 21-24. 8 Wyrok SN z 11 czerwca 1984 r., RNw 4/84, OSNKW 1984, z. 11-12, poz. 113. 8

np. kamień, zwierzę. Przepadkowi na podstawie ww. artykułu może podlegać bardzo szeroki zakres przedmiotów. Chodzi tutaj o przedmioty: specjalnie wytworzone bądź przystosowane do popełnienia przestępstwa (np. przyrządy do nielegalnej produkcji alkoholu, narkotyków, podrobione pieczątki służące do fałszowania dokumentów); służące zazwyczaj celom zgodnym z prawem, które jednak zostały wykorzystane w działalności przestępczej (np. urządzenie kserograficzne, za pomocą którego sfałszowano dokument; nóż; siekiera; śrubokręt które to przedmioty służyły sprawcy do spowodowania uszczerbku na zdrowiu innej osoby) 9. Użyte w art. 44 2 k.k. określenia wskazują, że chodzi o narzędzia popełnienia przestępstwa umyślnego, nie można więc orzec przepadku w razie skazania za przestępstwo nieumyślne. Jednocześnie przepadek narzędzi odnosi się do każdej z form stadialnych popełnienia przestępstwa. Należy zaznaczyć, że przepadek przedmiotów, o których mowa w 2, może być orzeczony tylko wówczas, gdy stanowią one własność sprawcy. Jeżeli ktoś inny jest ich właścicielem, orzeczenie przepadku możliwe jest wyłącznie w przypadkach wskazanych w ustawie, jak np. możliwość orzeczenia przepadku przedmiotów bez względu na to, kto jest ich właścicielem przy przestępstwie paserstwa (art. 293 2 k.k.) czy też fałszowania pieniędzy (art. 316 k.k.). W razie orzeczenia przepadku przedmiotów niebędących własnością sprawcy, właścicielowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze do sprawcy. Art. 44 3 k.k. przewiduje możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli orzeczenie przepadku przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu. Z uwagi na to, że nie określono kryteriów, jakie winny być uwzględnione przy dokonywaniu ustaleń co do współmierności przepadku do wagi popełnionego czynu, przydatna będzie w tym zakresie ocena: stopnia wykorzystania określonych przedmiotów w popełnieniu przestępstwa; społecznej szkodliwości czynu; 9 J. Raglewski, Materialnoprawna, s. 137. 9

wyniku porównania wartości przedmiotu z korzyścią, jaką przyniosło lub miało sprawcy przynieść popełnione przestępstwo 10. Przepis art. 44 4 k.k. przewiduje możliwość orzeczenia przepadku równowartości przedmiotów w sytuacji, gdy orzeczenie przepadku określonego w 1 lub 2 nie jest możliwe. Regulacja ta znajduje zastosowanie w sytuacji niemożności orzeczenia przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa oraz tych, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa. Mając na uwadze fakt, że ustawodawca nie wskazał przyczyn braku możliwości przepadku przedmiotów, możemy je podzielić je na dwie kategorie: o charakterze prawnym, do której zaliczymy m.in. konieczność zwrotu przedmiotu pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi; o charakterze faktycznym, do której zaliczymy m.in. zniszczenie, zgubienie czy też ukrycie przedmiotu zagrożonemu przepadkowi. Dla orzeczenia przepadku równowartości przedmiotów nie ma znaczenia przyczyna niemożności orzeczenia przepadku. Ponadto w celu orzeczenia przepadku równowartości przedmiotów należy ustalić ich równowartość i w tym zakresie większość doktryny stoi na stanowisku, że należy ją określić w stosunku do czasu popełnienia czynu zabronionego 11. Orzeczenie przepadku przedmiotów nie może nastąpić kosztem praw podmiotu innego niż sprawca przestępstwa. Dlatego art. 44 5 k.k. przewiduje zakaz orzekania przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa oraz służących lub przeznaczonych do popełnienia przestępstwa, wprowadzając obowiązek ich zwrotu pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi. Przewidywany jest obligatoryjny zwrot niezależnie od tego, czy podmiot, na rzecz którego ma on nastąpić, jest właścicielem przedmiotów, czy też przysługuje mu inne prawo w stosunku do nich (np. najem, dzierżawa). W razie zaistnienia wątpliwości co do własności określonych przedmiotów zagrożonych przepadkiem, winny być one złożone do depozytu sądowego celem dokonania stosownych ustaleń w tym zakresie 12. 10 J. Raglewski, Materialnoprawna, s. 201. 11 Tamże, s. 214-215. 12 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 1990 r., V KRN 326/89, OSNPG 1990, poz. 68. 10

Art. 44 6 k.k. dotyczy przepadku przedmiotów, orzekanych w wypadkach skazania za przestępstwo polegające na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów. Sąd może, a w wypadkach przewidzianych w ustawie ma obowiązek, orzec przepadek przedmiotów, które objęte są powyższymi zakazami. Przesłanką orzeczenia przepadku przedmiotów jest skazanie za przestępstwo polegające na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów. Przepadkowi, co do zasady, podlegać mogą tylko przedmioty będące własnością sprawcy. Wynika to z tego, że stosowanie tej sankcji karnej nie powinno wiązać się z negatywnymi konsekwencjami dla osób trzecich 13. Orzekanie przepadku przedmiotów niestanowiących własności sprawcy, zgodnie z art. 44 7 k.k., jest dopuszczalne jedynie w wypadkach, gdy przepis ustawowy wyraźnie to przewiduje, np. przy przestępstwie paserstwa (art. 293 2 k.k.) czy też fałszowania pieniędzy (art. 316 k.k.). Również w razie współwłasności orzeka się przepadek udziału należącego do sprawcy lub przepadek równowartości tego udziału. Należy zaznaczyć, że przepadek udziału nie znajduje zastosowania w sytuacjach, gdy przepis dopuszcza orzeczenie przepadku przedmiotów, niezależnie od tego czyją stanowią własność. Orzeczenie przepadku wywiera również skutek w sferze prawa cywilnego. Zgodnie z art. 44 8 k.k. przedmioty objęte przepadkiem, z chwilą uprawomocnienia się wyroku sądowego, przechodzą na własność Skarbu Państwa. Wówczas sprawca przestępstwa albo inne osoby pozbawiane są prawa własności. Wykonanie orzeczonego przepadku uregulowane jest w przepisach k.k.w. 14 1.3. Przepadek korzyści majątkowych (art. 45 k.k.) Omawiany artykuł zawiera regulację majątkowego środka penalnego zwanego przepadkiem korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa. Przy wyjaśnieniu terminu korzyść majątkowa należy przyjąć szeroką wykładnię, oznaczającą korzyść 13 Wyrok Sądu Najwyższego z 27 czerwca 1976 r., V KR 73/76, OSNPG 1977, z. 4, poz. 25. 14 Art. 187-195b ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, z późn. zm.). 11

zaspokajającą w pierwszym rzędzie potrzebę materialną, której osiągnięcie zmienia stan majątkowy sprawcy lub tej osoby, której ją przysparza, a taka zmiana nie jest uzasadniona uprawnieniami przysługującymi sprawcy imiennie, wynikającymi ze stosunku prawnego istniejącego między nim a osobą fizyczną lub prawną pokrzywdzoną jego działaniem 15. Przez korzyść majątkową należy rozumieć więc każde przysporzenie majątku albo uniknięcie strat lub obciążeń majątku 16. Art. 45 1 k.k. ma zastosowanie, jeżeli sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów wymienionych w art. 44 1 lub 6 k.k. (przedmioty pochodzące bezpośrednio z przestępstwa oraz przedmioty pochodzące z przestępstw polegających na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów). Obejmuje on więc przepadkiem korzyści majątkowe pochodzące bezpośrednio, jak i pośrednio z przestępstwa. Pierwsze z nich dotyczą korzyści pochodzących z danego przestępstwa, a drugie składników majątkowych uzyskanych w następstwie przetworzenia korzyści pochodzących bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Przepadku nie orzeka się, gdy korzyść majątkowa pochodząca z przestępstwa podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innym podmiotom. Mając na uwadze fakt, że artykuł nie wskazuje sytuacji, kiedy sąd ma orzec przepadek korzyści majątkowej, czy też jej równowartości, należy stwierdzić, że zależy to wyłącznie od niego. Przepisy art. 45 2-4 k.k. przerzucają ciężar dowodu w ramach regulacji przepadku korzyści majątkowych. Istota konstrukcji prawnokarnych polega na wykorzystaniu instytucji domniemań prawnych do ustalania przestępnej proweniencji określonych składników majątkowych. Z pierwszego z nich (art. 45 2 k.k.) wynika, że mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, stanowi korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa. Przepis ma zastosowanie w razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości. Przy określeniu, 15 J. Raglewski, Materialnoprawna, s. 31. 16 Uchwała Izby Karnej Sądu Najwyższego z 30 stycznia 1980 r., VII KZP 41/78, OSNKW 1980, nr 3, poz. 24. 12

czy korzyść majątkowa jest znacznej wartości, posiłkowo można posłużyć się zawartą w art. 115 5 k.k. ustawową definicją znacznej wartości mienia. Powyższe domniemanie obejmuje okres od czasu popełnienia przestępstwa do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku. Obalenie ww. domniemania może nastąpić w toku postępowania karnego do czasu jego prawomocnego zakończenia, poprzez przedstawienie przez sprawcę przestępstwa lub inną zainteresowaną osobę dowodu przeciwnego. W sytuacji gdy sprawca udowodni, że zagrożone przepadkiem korzyści majątkowe nie stanowią owoców przestępstwa, niedopuszczalne będzie orzeczenie ich przepadku. Zaznaczyć należy, że w celu obalenia domniemania prawnego sprawca nie może powołać się wyłącznie na domniemanie zgodności posiadania z prawem, wynikające z art. 341 k.c. 17 Wynika to z tego, że przepis karny wymaga przeprowadzenia dowodu. Domniemanie prawne przewidziane zostało również w art. 45 3 k.k. i ma ono przeciwdziałać sytuacji transferu przez sprawcę składników majątkowych na inne podmioty, w celu zapobieżenia orzeczenia ich przepadku. Zgodnie z nim, jeżeli okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca, o którym mowa w art. 45 2 k.k., przeniósł na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania. Zastosowanie instytucji z przepisu art. 45 3 k.k. warunkowane jest ustaleniem w postępowaniu karnym odpowiedniej przesłanki domniemania. Sprowadza się ona do stwierdzenia dwóch elementów, które muszą wystąpić łącznie: okoliczności sprawy winny wskazywać na duże prawdopodobieństwo, że sprawca, o którym mowa w 2, przeniósł na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej mienie stanowiące 17 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16 poz. 93 z późn. zm.). 13

korzyść majątkową uzyskaną (bezpośrednio lub pośrednio) z popełnienia przestępstwa; podmiot, na rzecz którego sprawca przeniósł owe składniki majątkowe jest samoistnym posiadaczem rzeczy oraz przysługują mu określone prawa majątkowe. Z kolei wniosek domniemania sprowadza się do stwierdzenia przynależności do sprawcy przestępstwa owych rzeczy i praw majątkowych 18. Przeniesienie mienia (obejmujące zarówno przeniesienie własności, jak i posiadania) przez sprawcę przestępstwa na podmiot trzeci: może być dokonane na podstawie tytułu prawnego (zarówno odpłatnego, jak i nieodpłatnego); lub może mieć postać jedynie przeniesienia faktycznego. Stosowanie art. 45 3 k.k. nie jest uwarunkowane celem, w jakim sprawca przestępstwa przeniósł na inny podmiot składniki majątkowe. W szczególności nie jest wymagane wykazanie, iż uczynił to, aby w ten sposób utrudnić orzeczenie ich przepadku. Krąg podmiotów, na rzecz których dokonanie przez sprawcę przeniesienia składników majątkowych objęte jest domniemaniem z art. 45 3 k.k. jest szeroki. Chodzi zarówno o osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej (np. osobowe spółki handlowe: spółka jawna, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna, spółka partnerska, spółki kapitałowe w organizacji). Regulacja z art. 45 3 k.k. dotyczy zarówno ruchomości, jak i nieruchomości, które są w samoistnym posiadaniu osoby lub jednostki organizacyjnej, na rzecz której sprawca przestępstwa dokonał transferu. Poza zakresem pozostają rzeczy będące w posiadaniu zależnym (art. 336 k.c.) oraz dzierżeniu (art. 338 k.c.). Z tego punktu widzenia istotne znaczenie ma przepis art. 339 k.c., przewidujący na rzecz osoby, która faktycznie rzeczą włada domniemanie samoistności posiadania 19. Obalenie domniemania przewidzianego w art. 45 3 k.k. może nastąpić poprzez przedstawienie przez podmiot, na który sprawca przestępstwa przeniósł 18 J. Raglewski, Materialnoprawna, s. 125. 19 Tamże, s. 127-128. 14

składnik majątkowy, dowodu zgodnego z prawem jego uzyskania. Zakres przedmiotowy odnosi się do dwóch sytuacji: dowodu zgodnego z prawem uzyskania danych składników majątkowych przez sprawcę (obalający również domniemanie z art. 45 2); dowodu braku wiedzy podmiotu trzeciego o tym, że nabyte przez niego od sprawcy składniki majątkowe pochodzą z przestępstwa 20. Art. 45 4 k.k. wskazuje trzy dodatkowe sytuacje, w których stosuje się domniemanie przewidziane w poprzednich przepisach. Są to: 1. dokonanie zajęcia stosownie do przepisu art. 292 2 k.p.k.; 2. zabezpieczenie grożącego przepadku korzyści; 3. egzekucja przepadku korzyści pochodzących z przestępstwa. Warto tutaj nadmienić o treści art. 29a 2 k.k.w., który przewiduje, że osoba fizyczna, w stosunku do której działa domniemanie ustanowione w art. 45 4 Kodeksu karnego, może wnosić o wyłączenie z jego zakresu przedmiotów majątkowych, których łączna wartość według oszacowania organu egzekucyjnego nie przekracza przeciętnego sześciomiesięcznego dochodu tej osoby; wniosek o wyłączenie zgłasza się do tego organu 21. Art. 45 4 k.k. przewiduje możliwość wystąpienia przez podmiot, na który sprawca przestępstwa przeniósł mienie, z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o obalenie domniemania wynikającego z art. 45 3 k.k. Można go wytoczyć w każdej fazie postępowania karnego (postępowanie przygotowawcze, jurysdykcyjne bądź wykonawcze). W przypadku uczynienia tego w dwóch pierwszych stadiach procesu, jego wniesienie powoduje taki skutek, iż przejście na własność Skarbu Państwa objętej przepadkiem korzyści majątkowej lub jej równowartości może nastąpić dopiero z chwilą uprawomocnienia się wyroku oddalającego powództwo (art. 45 6). Jeżeli wytoczono go w postępowaniu wykonawczym, wówczas do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy postępowanie egzekucyjne ulega zawieszeniu 22. 20 Tamże, s. 129. 21 J. Potulski, Kodeks karny. Komentarz do zmian wprowadzonych ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, System Informacji Prawnej LEX 2004, [baza danych online], LEX/el. 2004, [dostępny:15.08.2010 r.] 22 J. Raglewski, Materialnoprawna, s. 131. 15

Art. 45 5 k.k. reguluje przepadek korzyści majątkowej pochodzącej z popełnienia przestępstwa w sytuacji, gdy stanowi ona jedynie współwłasność sprawcy. Konstrukcja prawna jest identyczna jak przewidziana w art. 44 7 k.k., która omówiona została wcześniej. Natomiast przepis art. 45 6 k.k. wskazuje, że objęta przepadkiem korzyść majątkowa lub jej równowartość przechodzi na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku, a w wypadku, o którym mowa w 4 (osoba lub jednostka, której dotyczy domniemanie ustanowione w 3, może wystąpić z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o obalenie tego domniemania), z chwilą uprawomocnienia się wyroku oddalającego powództwo przeciwko Skarbowi Państwa. 16

Rozdział 2. Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych 2.1. Zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych Polskie prawo karne, obok odpowiedzialności karnej osób fizycznych za popełnione przestępstwo, przewiduje również pociągnięcie do odpowiedzialności karnej podmioty zbiorowe za czyny zabronione pod groźbą kary 23. Podmioty zbiorowe odpowiedzialność tę ponoszą w myśl przepisów Ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (UOPZ) 24. Procedura ta, tak w zakresie pociągnięcia do odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, jak i stosowania środka przymusu procesowego w postaci zabezpieczenia majątkowego na poczet ewentualnej kary pieniężnej lub przepadku, charakteryzuje się wieloma odmiennościami w stosunku do powszechnej procedury karno-procesowej. Ustawa ta określiła (art. 1) zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa lub przestępstwa skarbowe, zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności oraz zdefiniowała (art. 2) pojęcie podmiotu zbiorowego. W myśl UOPZ podmiotem zbiorowym ( ) jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, jak też: ( ) spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich 23 Zaznaczyć należy, że tradycyjne ujęcie podstaw odpowiedzialności karnej, związane wyłącznie z karaniem osób fizycznych (zgodnie z zasadą societas delinquere non potest), od dawna nie korespondowało z praktyczną potrzebą włączenia przedsiębiorstw do kręgu podmiotów odpowiedzialnych za czyny karalne. J. Makarewicz już ponad sto lat temu stwierdził, że: Pytanie, jakie stawia się teorii prawa, nie brzmi: czy odpowiedzialność karna osób prawnych jest możliwa, ale czy jest ona obecnie niezbędna oraz jak prawidłowo skonstruować jej podstawy i naukowo uzasadnić. Myśl tę rozwinął i najtrafniej oddał istotę problemu R. Schmitt w połowie XX w. stwierdzając, że problem odpowiedzialności przedsiębiorstw za popełniane przy wykonywaniu ich działalności przestępstwa będzie rozwiązany dopiero wtedy, gdy taka potrzeba stanie się paląca cyt. za O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994, s. 149. Konieczność istnienia takiej regulacji na gruncie prawa polskiego przesądzona została z chwilą akcesji Polski do Unii Europejskiej. Obowiązek wynikał wprost z Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z dnia 26.07.1995 r., która została ustanowiona na podstawie: art. K. 3 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz.Urz. WE C 316 z 27.11.1995 r.) oraz I (Dz.Urz. C 151 z 20.05.1997 r.) i II (Dz.Urz. C 221 z 19.07.1997 r.) Protokołu do Konwencji. 24 Dz.U. z 27.11.2002 r., nr 197, poz. 1661 z późn. zm. Ustawa weszła w życie w dniu 27.11.2003 r. 17

jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna 25. Aby podmiot zbiorowy podlegał odpowiedzialności karnej z UOPZ, winien charakteryzować się, tak jak każda inna osoba prawna, posiadaniem struktury organizacyjnej, działaniem za pośrednictwem organów, posiadaniem zdolności prawnej i procesowej oraz upadłościowej i naprawczej, posiadaniem własnego majątku i odpowiadaniem tym majątkiem za zobowiązania oraz szkody wyrządzone czynem niedozwolonym 26. Zatem wszelkie podmioty zbiorowe nie posiadające tych cech, a więc działające nielegalnie, które są autorami przestępstw gospodarczych, nie podlegają odpowiedzialności karnej z przedmiotowej ustawy. Przyjęty model odpowiedzialności quasi-karnej podmiotów zbiorowych pozwala stwierdzić, że zarówno formalnie, jak i faktycznie, podmiot zbiorowy nie jest w istocie sprawcą przestępstwa, lecz wyłącznie podmiotem równolegle i posiłkowo odpowiedzialnym za przestępstwo popełnione przez osobę fizyczną 27. Wynika to z treści art. 3 UOPZ, w którym określono w sposób precyzyjny zasady ponoszenia odpowiedzialności przez podmioty zbiorowe. Zatem podmiot ten podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej: 1. działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku; 2. dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez ww. osobę; 3. działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt. 1. 25 Ustawodawca w zakres pojęciowy podmiotu zbiorowego zaliczył osoby prawne w rozumieniu art. 33 k.c. [ustawa z 23.04.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)]. 26 Podmiotowość prawna osób prawnych jest cechą normatywną, a więc w pełni zależną od prawodawcy, który reguluje te kwestie w szczególnych ustawach ustrojowych. Jednostki organizacyjne nieposiadające wszystkich wymienionych atrybutów znamiennych dla osoby prawnej uważane są za tzw. ułomne osoby prawne. 27 R. Zabłocki, Podstawy odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2004, s. 145. 18

Warunkiem poniesienia omawianej odpowiedzialności z UOPZ jest takie zachowanie, choćby jednej z ww. osób fizycznych, które przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść tak majątkową, jak i niemajątkową. Nie są to jednak wszystkie niezbędne warunki poniesienia odpowiedzialności karnej przez podmiot zbiorowy. Aby tak się stało muszą być spełnione dodatkowe (art. 4 UOPZ) przesłanki, tj. działalność przestępcza ww. osób na rzecz podmiotu zbiorowego musi być potwierdzona: prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę; wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe; orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności; orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy, albo jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego (art. 5 UOPZ). Jak z powyższego wynika, podmioty zbiorowe nie ponoszą odpowiedzialności za własne działania, lecz odpowiadają za działania osób fizycznych określonych w art. 3 ustawy 28. Istotny dla poniesienia odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy jest fakt, że odpowiedzialność ta związana jest ze swoistą winą w wyborze, gdyż aby podmiot zbiorowy odpowiedzialności podlegał, należy mu wykazać co najmniej brak należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub należytego nadzoru nad tą osobą, jak też odniesienie przez niego korzyści lub samą tylko możność przyniesienia korzyści, chociażby niemajątkowej, na skutek zachowania takiej osoby fizycznej. Zaznaczyć należy, że poniesienie odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy na zasadach określonych w niniejszej ustawie albo jej brak, nie wyłącza 28 Wyrok WSA I SA/Gd 565/07 w Gdańsku (LEX nr 2880). Ponadto: regulacje UOPZ w przedmiocie poniesienia odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy zawierają sankcje o charakterze represyjnym, które nie mają charakteru pierwotnego i samoistnego, a wtórne i pochodne, mimo to ( ) konstytucyjne standardy odnoszone do prawa karnego (represyjnego) mają zastosowanie także do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych uzasadnienie wyroku TK z 3.11.2004 r., K-18/03, OTK-A004, Nr 10, poz. 103. 19

odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę, odpowiedzialności administracyjnej ani indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy czynu zabronionego (art. 6 UOPZ). Katalog przestępstw, za które podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność karną określono w treści art. 16 UOPZ. Przestępstwa te ustawa enumeratywnie wymienia, z podziałem na przestępstwa o charakterze gospodarczym spenalizowane w Kodeksie karnym, jak i innych ustawach (art. 16 ust. 1) oraz w Kodeksie karnym skarbowym 29 (art. 16 ust. 2). Tak więc UOPZ ma zastosowanie do ujętych w k.k. i innych ustawach przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu, przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi, łapownictwu i płatnej protekcji, przeciwko ochronie informacji, wiarygodności dokumentów, przeciwko mieniu, wolności seksualnej i obyczajności, środowisku, porządkowi publicznemu, jak również do przestępstw o charakterze terrorystycznym lub określonych w art. 165a k.k., jak też do przestępstw ujętych w przepisach karnych z następujących ustaw szczególnych: Ustawy z 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji 30, Ustawy z 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych 31, Ustawy z 29.07.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomani 32, Ustawy z 6.09.2001 r. Prawo farmaceutyczne 33, Ustawy z 20.03.2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych 34. Podmiot zbiorowy podlega również odpowiedzialności w przypadku popełnienia przez osobę, o której mowa wyżej, przestępstwa skarbowego: przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji, przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami, jak i przeciwko obrotowi dewizowemu oraz przeciwko organizacji gier hazardowych. Odpowiedzialność karną ponoszoną przez podmiot zbiorowy można podzielić na obligatoryjną i fakultatywną. 29 Ustawa z 10.09.1999 r. Kodeks Karny Skarbowy (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765, z późn. zm.). 30 Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503, z późn. zm. 31 Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904, z późn. zm. 32 Dz.U. Nr 179, poz. 1485, z późn. zm. 33 Dz.U. z 2004 r. Nr 53, poz. 533, z późn. zm. 34 Dz.U. Nr 62, poz. 504. 20

W pierwszym przypadku (art. 7 ust. 1) sąd ma obowiązek orzec karę pieniężną w wysokości od 1.000 do 20.000.000 zł wobec podmiotu zbiorowego 35. Kwota ta w ramach kary pieniężnej nie może być jednak wyższa niż 10% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego 36. Ponadto (art. 8 ust. 1) sąd ma obowiązek orzec przepadek: 1. przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły bądź były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego; 2. korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego; 3. równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego. Jeżeli przedmiot, korzyść majątkowa lub ich równowartość podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi, przepadku się nie orzeka. Odnośnie odpowiedzialności fakultatywnej (art. 9 ust. 1), wobec podmiotu zbiorowego sąd może orzec: 1. zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń; 2. zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi; 3. zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których RP jest członkiem; 4. zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne; 5. zakaz prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej; 6. podanie wyroku do publicznej wiadomości, przy czym zakazy ujęte w pkt. 1-5 mogą być orzeczone na okres od 1 roku do lat 5 (orzeka się je w latach). 35 Kara pieniężna, tak zresztą jak i UOPZ, była pewnym novum w polskim prawie. Pierwotny zapis art. 7 UOPZ został zakwestionowany przez Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 3.11.2004 r. (Wyrok TK z 3.11.2004 r., K 18/03, OTK-A, Nr 10, poz. 103). 36 Przychód ten określa się na podstawie sporządzonego przez podmiot zbiorowy sprawozdania finansowego albo w oparciu o podsumowanie zapisów w księgach podatkowych, o których mowa w art. 3 pkt 4 ustawy z 29.08.1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60, z późn. zm.). 21

Ustawodawca przyjął przy tym słuszną zasadę (ust. 3), że zakazów tych nie należy orzekać, jeżeli ich orzeczenie mogłoby doprowadzić do upadłości albo likwidacji podmiotu zbiorowego lub zwolnień, o których mowa w art. 1 Ustawy z dnia 13.03.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników 37. Aby podmiot zbiorowy mógł ponieść odpowiedzialność za czyny zabronione pod groźbą kary musi zostać wszczęte postępowanie, w trakcie którego (art. 22) zastosowanie mają odpowiednie przepisy Kodeksu postępowania karnego 38, przy czym zgodnie z art. 22 zd. II UOPZ, nie mają zastosowania przepisy k.p.k. o oskarżycielu prywatnym, powodzie cywilnym, przedstawicielu społecznym, postępowaniu przygotowawczym, postępowaniach szczególnych oraz o postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych. Postępowanie wszczyna się na wniosek prokuratora lub pokrzywdzonego (art. 27 ust. 1), a gdy podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest czyn zabroniony uznany przez ustawę za czyn nieuczciwej konkurencji (ust. 2) również na wniosek Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. O winie i odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (art. 24 ust. 1) rozstrzyga w pierwszej instancji sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono czyn zabroniony, natomiast gdy czyn taki popełniono w okręgu kilku sądów, na polskim statku wodnym lub powietrznym albo za granicą sąd rejonowy, w którego okręgu znajduje się siedziba podmiotu zbiorowego, a w przypadku zagranicznej jednostki organizacyjnej siedziba jej przedstawiciela w RP. Środki odwoławcze (ust. 2) od wyroków oraz orzeczeń i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku rozpoznaje sąd okręgowy właściwy wg przepisów k.p.k., a środki odwoławcze od pozostałych postanowień, zarządzeń i czynności sąd rejonowy w innym równorzędnym składzie. Od wyroku sądu pierwszej instancji wnioskodawcy i podmiotowi zbiorowemu przysługuje apelacja (art. 39), natomiast kasacja (art. 40) może być wniesiona jedynie przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich. 37 Dz.U. Nr 90, poz. 844, z późn. zm. 38 Ustawa z 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.). 22

Wniosek o wszczęcie postępowania złożony przez pokrzywdzonego (art. 28) powinien być sporządzony i podpisany przez osobę uprawnioną do obrony wg przepisów o ustroju adwokatury lub osobę uprawnioną do świadczenia pomocy prawnej wg przepisów o radcach prawnych, i powinien zawierać wszelkie niezbędne dla tego typu dokumentu wymogi (art. 29), tj.: oznaczenie wnioskodawcy i podmiotu zbiorowego oraz ich adresy dla doręczeń, dokładne określenie czynu zabronionego stanowiącego podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (z opisem okoliczności, o których mowa w art. 3 i 5), wskazanie prawomocnego wyroku lub innego orzeczenia (art. 4), wraz z oznaczeniem sądu lub organu, który wydał to orzeczenie, wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy, uzasadnienie oraz wykaz dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się wnioskodawca. Z wnioskiem (art. 30) przesyła się sądowi odpis orzeczenia, o którym mowa w art. 4 wraz z uzasadnieniem (jeżeli je sporządzono). Wniosek podlega wstępnej kontroli sądu (art. 31), przy czym zastosowanie mają przepisy k.p.k. o wstępnej kontroli oskarżenia. Udział stron w posiedzeniu nie jest obowiązkowy. W przypadku, gdy wniosek w tej samej sprawie złożyli prokurator i pokrzywdzony (art. 32), rozpoznaniu podlega wniosek prokuratora, przy czym o dopuszczeniu pokrzywdzonego do udziału w postępowaniu obok prokuratora orzeka sąd, chyba że sprzeciwia się temu interes wymiaru sprawiedliwości. Postępowanie dowodowe w postępowaniu przed sądem realizowane jest zgodnie z procedurą, przy czym, jak stanowi treść art. 23 UOPZ, ciężar dowodu spoczywa na tym, kto dowód zgłasza. Dowody dopuszczane są na wniosek stron (art. 35), a w uzasadnionych wypadkach także z urzędu. Na rozprawie głównej można także odczytywać protokoły przesłuchań świadków, oskarżonych i obwinionych, a także zawiadomienia o przestępstwie sporządzone w postępowaniu prowadzonym na podstawie odrębnych przepisów (art. 37), jak też protokoły oględzin, przeszukania i zatrzymania rzeczy, opinie biegłych, instytutów, zakładów lub instytucji oraz wszelkie dokumenty urzędowe złożone w postępowaniu prowadzonym na podstawie odrębnych przepisów. Zagadnienia faktyczne i prawne w granicach 23

wniosku rozstrzyga samodzielnie sąd, przy czym orzeczenia, o których mowa w art. 4 UOPZ są wiążące. Biorącym w postępowaniu udział stronom i pozostałym uczestnikom przysługują wszystkie prawa i obowiązki wynikające z k.p.k. i UOPZ. Tak więc w imieniu podmiotu zbiorowego (art. 33 ust. 1) w postępowaniu występuje osoba wchodząca w skład organu uprawnionego do reprezentowania tego podmiotu. Osoba ta ma prawo składania wyjaśnień (do każdego dowodu przeprowadzonego na rozprawie), może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień (ust. 3). Ponadto w postępowaniu może występować ustanowiony obrońca spośród radców prawnych lub adwokatów (ust. 2), jednak nie może to być osoba, która przyczyniła się do ponoszenia przez podmiot zbiorowy odpowiedzialności karnej. W sytuacji, gdyby jednak osobę taką wyznaczono, podmiot zbiorowy na wezwanie sądu zobowiązany jest do wyznaczenia, w terminie 30 dni, innej osoby, która będzie występowała w postępowaniu w jego imieniu (ust. 5). Podyktowane to jest zakazem wynikającym z ust. 4 tego przepisu. W razie niewyznaczenia w terminie innej osoby, o której mowa w ust. 5, albo gdy nie działają organy uprawnione do reprezentowania podmiotu zbiorowego, sąd wyznacza temu podmiotowi obrońcę z urzędu, spośród osób wymienionych w ust. 2. W rozprawie (art. 34 ust. 1) mogą wziąć także udział: wnioskodawca, pokrzywdzony dopuszczony do udziału w postępowaniu obok prokuratora, przedstawiciel podmiotu zbiorowego i jego obrońca, przy czym nieusprawiedliwione niestawiennictwo strony nie wstrzymuje rozpoznania sprawy. 2.2. Zabezpieczenie majątkowe w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary Pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności związanej z osiągnięciem przez niego korzyści z popełnionego przestępstwa, związane jest zarówno z problemami natury materialnoprawnej, jak i procesowej, ale także znajduje wyraz w 24

procedurze zmierzającej do zabezpieczenia mienia podmiotu zbiorowego na poczet ewentualnej kary pieniężnej lub przepadku. Przebieg postępowania zabezpieczającego na gruncie rozwiązań UOPZ charakteryzuje się wieloma odmiennościami w stosunku do stosowania środka przymusu procesowego w postaci zabezpieczenia majątkowego w powszechnym procesie karnym, tak jak odpowiedzialność podmiotów zbiorowych ukształtowana jest inaczej niż odpowiedzialność karna, którą ponoszą sprawcy przestępstw. W UOPZ tylko jeden przepis odnosi się wprost do orzekania o zabezpieczeniu mienia podmiotów zbiorowych, dlatego też przy praktycznym zastosowaniu regulacji z art. 26 UOPZ występuje wiele problemów natury prawnej. Muszą być przede wszystkim spełnione niezbędne przesłanki, do których zaliczyć należy obok występujących przy dokonaniu zabezpieczenia majątkowego w powszechnym procesie karnym uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa również realizację celu, jakim jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Dopuszczalne jest zatem zabezpieczenie majątkowe nie tylko w ramach toczącego się postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, ale także przed jego wszczęciem. Podyktowane jest to koniecznością zagwarantowania wykonalności orzeczenia jeszcze przed procedowaniem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego przez sąd. 2.2.1. Wniosek o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego Cechą postępowania uregulowanego w omawianej ustawie jest jego skargowość. Pokrzywdzony lub prokurator, niezależnie od możliwości złożenia wniosku o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego przed wszczęciem postępowania, legitymowany jest do żądania zastosowania tego środka przymusu procesowego także w toku postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Zatem sąd może zastosować środek przymusu procesowego na wniosek, który musi zawierać określoną treść, oraz przybrać prawem przewidzianą formę. Wniosek taki, jako pismo procesowe, musi odpowiadać wymogom wskazanym w art. 119 k.p.k. w zw. z art. 22 UOPZ. Tak więc wniosek o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym 25

powinien zawierać te elementy, które konieczne są do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania w przedmiocie pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności. Jest to konsekwencją wymogu wykazania przez żądającego zabezpieczenia przesłanek do zastosowania środka przymusu procesowego. Zatem, obok dokładnego określenia czynu stanowiącego podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (z uwzględnieniem okoliczności, o których mowa w art. 3 i 5 UOPZ), wskazania prawomocnego wyroku lub innego orzeczenia z art. 4 UOPZ i oznaczenia sądu lub organu, który to orzeczenie wydał, do takiego wniosku należy dołączyć odpis tego wyroku lub orzeczenia wraz z uzasadnieniem, które z uwagi na jego charakter powinno być obligatoryjnie dołączone, albowiem zachodzi przesłanka z art. 119 1 pkt 3 k.p.k. (skoro sąd ma zastosować środek przymusu procesowego, to zasadność sięgnięcia po niego musi być wykazana przez wnoszącego o to) 39. Żądanie zabezpieczenia musi także wskazywać na sposób zabezpieczenia, jak również na jego wysokość. To z kolei powinno uwzględniać dyrektywy wymiaru kary pieniężnej i przepadku. Przedstawiony sądowi materiał powinien być wystarczający do podjęcia decyzji co do zastosowania omawianego środka przymusu procesowego. Każdy z wniesionych wniosków o zastosowanie środka przymusu procesowego podlega ocenie pod kątem spełnienia przesłanek do dokonania zabezpieczenia oraz zasadności jego stosowania na mieniu podmiotu zbiorowego. W przypadku spełnienia materialnoprawnej przesłanki dokonania zabezpieczenia mienia podmiotu zbiorowego dokonuje się oceny żądania pod kątem sposobu zabezpieczenia, przedmiotu zabezpieczenia oraz wnoszonej wysokości zabezpieczenia majątkowego 40. Sądem właściwym do wydania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym jest sąd rejonowy (art. 24 UOPZ), w okręgu którego popełniono czyn zabroniony. Przy ustalaniu miejsca popełnienia czynu zabronionego zastosowanie mają przepisy 39 P. Starzyński, Postępowanie zabezpieczające w polskim procesie karnym, Warszawa 2007, s. 207; także: A. Antoniak, Zabezpieczenie na mieniu podmiotu zbiorowego, Prokuratura i Prawo 2005, nr 10, s. 152. 40 W przypadku złożenia wniosków o zabezpieczenie mienia podmiotu zbiorowego w trybie art. 26 UOPZ przez kilka podmiotów sąd orzeka w ich przedmiocie wg kolejności ich wpływu, niezależnie od tego, czy wraz z którymkolwiek żądaniem wydania zabezpieczenia majątkowego złożono również wniosek o wszczęcie postępowania. Jeżeli wnioski zostały złożone jednocześnie, to sąd będzie oceniał je równolegle, biorąc pod uwagę zasady obowiązujące przy stosowaniu zabezpieczenia majątkowego. 26

k.k. tworzące tzw. zasadę wszędobylstwa 41. Tak więc w sytuacji, gdy czyn taki popełniono w okręgu właściwości kilku sądów, na polskim statku wodnym lub powietrznym albo za granicą, właściwym sądem jest sąd, w którego okręgu znajduje się siedziba podmiotu zbiorowego, a gdy podmiot zbiorowy jest zagraniczną jednostką organizacyjną, to właściwy jest sąd rejonowy, w okręgu którego siedzibę ma jej przedstawiciel w RP (art. 24 ust. 1) 42. 2.2.2. Przedmiot zabezpieczenia Jak już wyżej zasygnalizowano, ocena żądania dokonania zabezpieczenia mienia podmiotu zbiorowego dotyczy przedmiotu zabezpieczenia, sposobu zabezpieczenia oraz wysokości zabezpieczenia majątkowego. Przedmiot zabezpieczenia majątkowego stosowanego wobec podmiotu zbiorowego ma specyficzny charakter. Wynika to z sankcji orzekanych w stosunku do niego 43. UOPZ, jako odpowiednik grzywny przewidzianej w k.k., przewiduje karę pieniężną 44. Tak więc zabezpieczenie majątkowe na mieniu podmiotu zbiorowego może dotyczyć: grożącej kary pieniężnej; lub przepadku, przy czym regulacje dotyczące ich orzekania bezpośrednio wpływają na postępowanie zabezpieczające wyznaczając między innymi wysokość zabezpieczenia majątkowego. 2.2.3. Zabezpieczenie wykonania kary pieniężnej Sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego karę pieniężną w wysokości od 1 000 do 20 000 000 zł. Chcąc wypełnić ciążący na podmiocie zbiorowym obowiązek 41 P. Starzyński, op. cit., s. 213. 42 Przy ustalaniu siedziby podmiotu zbiorowego należy kierować się regulacjami o charakterze umownym, przepisami statutowymi, ustawowymi albo, w razie braku takich unormowań we wskazanych aktach prawnych, regułami określonymi w przepisach k.c. 43 Do katalogu sankcji ustawodawca zaliczył kilka postaci przepadku oraz szereg zakazów. 44 P. Starzyński, op. cit., s. 220; także: J. Giezek, G. Łabuda, System sankcji w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Prokuratura i Prawo 2004, nr 11-12, s. 82. 27