Maciej Kosmol, 1 Agnieszka Kosmol 2 Anna Kuder, 1 Michał Kosmol 3

46 Porady metodyczne Przystępując do opracowania koncepcji gry trener powinien wykorzystać wszelkie dane charakteryzujące grę jego zespołu i drużyny przeciwnika. Prakseologia uczy, że największym wrogiem sprawnego działania jest błąd, czyli działanie przeciwcelowe. Maciej Kosmol, 1 Agnieszka Kosmol 2 Anna Kuder, 1 Michał Kosmol 3 Analiza sposobu gry zespołu siatkówki (na przykładzie meczów finałowych PLS 2004) Korzystając z danych statystycznych Polskiej Ligi Siatkówki oraz zapisu meczów finałowych rundy play off, rozegranych w 2004 roku, Autorzy przedstawiają sposób analizy i praktycznego wykorzystania danych umożliwiających przygotowanie koncepcji gry zespołu do spotkania z konkretnym przeciwnikiem walory, niedostatki, stan gotowości swego zespołu oraz przeciwnika. SŁOWA KLUCZOWE: współzawodnictwo sportowe analiza przebiegu zawodów piłka siatkowa. 1 Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie. 2 Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu. 3 Analityk II-ligowego zespołu w piłce siatkowej mężczyzn. Sport Wyczynowy 2006, nr 1-2/493-494

Analiza sposobu gry zespołu siatkówki (na przykładzie meczów PLS 2004) 47 Piłka siatkowa należy do tych dyscyplin sportu, w których punkty można zdobywać zarówno przez własne działania, takie jak: atak, blok czy zagrywka, jak i w wyniku błędów popełnionych przez przeciwnika. Dane statystyczne dotyczące Ligi Światowej z roku 2000 (1) pokazują, że struktura punktów zdobytych w wyniku działań własnych przedstawiała się wtedy następująco: 13,66 (atak) + 2,36 (blok) + 0,83 (as serwisowy) = 17,49 pkt, zaś punktów straconych: 5,07 (atak) + 2,36 (zagrywka) + 1,03 (przyjęcie zagrywki) = 8,46 pkt. W przypadku mistrza Polski Mostostal Azoty Kędzierzyn w sezonie 2000/2001 wyglądała ona następująco: zdobyte punkty: 13,27 (atak) + 2,73 (blok) + 1,41 (as serwisowy) = 17,41 pkt, punkty stracone: 4,12 (atak) + 3,21 (zagrywka) + 1,1 (przyjęcie zagrywki) = 8,43 pkt. U mistrza Włoch, wg danych Pallavolo Italia [www.legavolley.it], uzyskano natomiast następujące wskaźniki: 12,88 (atak) + 2,42 (blok) + 0,88 (as serwisowy) = 16,18 pkt (punkty zdobyte własne), 4,6 (atak) + 2,67 (zagrywka) + 1,52 (przyjęcie zagrywki) = 8,79 pkt (punkty stracone w wyniku działań własnych). Ogólne prawidłowości przebiegu walki w grach sportowych wynikają z analizy gry najlepszych zespołów, uczestniczących w rozgrywkach krajowych i międzynarodowych (turniejach, pucharach, mistrzostwach itp.) i należy je respektować. Natomiast w przygotowaniu koncepcji gry zespołu do konkretnego spotkania trener uwzględniać powinien nie tylko walory i słabe strony, poziom gotowości startowej swego zespołu, ale także sposób gry, zalety i wady, nawyki i przyzwyczajenia przeciwnika (6). Trzeba szukać elementów, które mogą przeważyć szalę zwycięstwa lub zaskoczyć przeciwnika. Dobry trenerstrateg będzie analizował statystyki charakteryzujące grę poszczególnych przeciwników, zarówno w pojedynczym meczu (strategia operacyjna), jak i w dłuższej perspektywie czasowej (strategia przygotowawcza). Powinien rozpoznać, czy zespół gra ofensywnie i jakie ponosi koszty takiego sposobu gry (wartość średnia liczby popełnianych błędów). W ekonomii istnieje pojęcie koszt uzyskania przychodu, określające koszty, jakie trzeba ponieść, aby uzyskać dochód. W piłce siatkowej nie można zdobyć odpowiedniej liczby punktów, grając bojaźliwie, zachowawczo, nie ponosząc strat. Musi być podjęte ryzyko w zagrywce czy w ataku w celu uzyskania punktu. Im słabiej jest przygotowany zespół, tym koszty zdobycia punktu w wyniku własnych działań stają się wyższe i w końcu doprowadzają do porażki. W przypadku zespołów o wysokim poziomie sportowym umiejętność podjęcia w grze wysokiego, ale kontrolowanego, ryzyka może decydować o wygraniu seta lub meczu. Próba uzyskania przewagi w wyniku własnych agresywnych działań, obarczona wysokim, niekontrolowanym ryzykiem, może spowodować, że zespół, który zdobył mniej punktów w wyniku własnych działań, wygra dzięki niskim ich kosztom, czyli mniejszej liczbie popełnianych błędów.

48 Maciej Kosmol, Agnieszka Kosmol, Anna Kuder, Michał Kosmol Dobry trener wnikliwie studiuje protokoły meczów przeciwnika, z którym przychodzi mu stanąć do walki. Może bowiem z nich odczytać, w jakich ustawieniach traci on najwięcej punktów, a w jakich jest bardzo mocny. Zespół, który zawsze stosuje silną, agresywną zagrywkę, musi zdawać sprawę z tego, że jest to broń obosieczna, która może przynieść drużynie korzyść w postaci asa serwisowego czy odrzucenia przeciwnika od siatki, ale może też narazić ją na straty w wyniku zbyt dużej liczby popełnionych błędów. W niniejszej pracy podjęto próbę przeanalizowania sposobu gry finalistów PLS 2004 ( oraz Ivett Jastrzębie Borynia) w oparciu o dane zamieszczone na stronie internetowej PLS. Zwrócono uwagę na typowe akcje ( przyzwyczajenia i nawyki ) obu zespołów pojawiające się na przestrzeni dłuższego czasu (3 sezonów, tab. 1 i 2). Następnie w oparciu o zapis przebiegu 3 finałowych spotkań rundy play off próbowano ocenić, na ile sposób prowadzenia walki pokrywał się z danymi zarejestrowanymi za pomocą programu Volleyball Expert, i czy przygotowana strategia oparta o ogólne, lecz charakterystyczne, przesłanki, mogła przyczynić się do zwycięstwa. Trenerzy obu zespołów mieli pełny wgląd do statystyk meczowych wszystkich polskich pierwszoligowych zespołów dzięki programowi Volleyball Expert czy też Q-Volley (4-5, 8-9). Dane z meczów były rejestrowane przez odpowiednio przeszkolonych obserwatorów, później zostały udostępnione na stronie internetowej PLS (www.pls.pl). Celem podjętej pracy była próba odtworzenia koncepcji (sposobu) gry, jaką przygotowali trenerzy zespołów AZS Olsztyn i Ivett Jastrzębie oraz ocena stopnia realizacji tych założeń. Poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania: 1. Czy statystyki meczów rundy zasadniczej i finałowych były podobne? 2. Czy na podstawie charakterystyki statystycznej PLS można prognozować wyniki meczów finałowych? 3. Jaki był udział strat własnych i zdobytych punktów w ostatecznym wyniku meczów finałowych? 4. Które elementy techniczno-taktyczne (atak, blok, zagrywka) miały wpływ na zwycięstwo, a które na porażkę? Materiał i metoda Materiałem do analizy były zapisy na kasecie wideo 3 meczy finałowych PLS rozegranych między zespołami Ivett Jastrzębie Borynia oraz PZU AZS Olsztyn. W pracy wykorzystano ogólnodostępne dane statystyczne PLS zebrane z wykorzystaniem programu Volleyball Expert (www.pls.pl) oraz własną rejestrację elementów techniczno-taktycznych gry w meczach finałowych. Analiza wyników Dane statystyczne PLS (tab. 1) wskazują, że w zespole następuje stała progresja tzw. punktów

Analiza sposobu gry zespołu siatkówki (na przykładzie meczów PLS 2004) 49 Tabela 1 Struktura zdobywanych punktów w latach 2001-2004 przez finalistów PLS 2004 Sezon Atak Blok As serwisowy pkt 2001/2002 10,52 2,85 0,92 14,26 2002/2003 11,31 2,93 1,42 15,66 2003/2004 12,44 2,56 1,24 16,24 Ivett Jastrzębie Borynia 2001/2002 10,77 3,10 1,52 15,39 2002/2003 11,31 3,19 1,78 16,29 2003/2004 11,75 2,79 0,98 15,52 Tabela 2 Struktura traconych punktów w latach 2001-2004 przez finalistów PLS 2004 Sezon Atak Zagrywka Przyjęcie zagrywki pkt 2001/2002 4,90 3,19 1,10 9,19 2002/2003 4,60 2,98 1,62 9,20 2003/2004 4,02 3,88 1,04 8,94 Ivett Jastrzębie Borynia 2001/2002 5,00 4,32 1,35 10,67 2002/2003 4,56 4,37 1,39 10,32 2003/2004 3,96 3,06 0,82 7,84 zdobytych własnych. W ciągu 3 sezonów wzrosła ona o 1,98 punktu z poziomu 14,26 punktów/set w sezonie 2001/2002 do 16,24 w sezonie 2003/ 2004. Czynnikiem decydującym były tu działania w ataku wzrost z 10,52 punktów/set w sezonie 2001/2002 do 12,44 punktów/set w sezonie 2003/2004, a więc o 1,92 punktu/set. Równocześnie zauważono nieznaczne obniżenie strat własnych (tab. 2) z 9,19 punktów/set w sezonie 2001/2002 do 8,94 w sezonie 2003/2004. W tym samym czasie średnia liczba błędów w ataku, przypadających na set, zmniejszyła się z 4,90 do 4,02. Natomiast pogorszeniu

50 Maciej Kosmol, Agnieszka Kosmol, Anna Kuder, Michał Kosmol uległ bilans strat własnych w wyniku błędów popełnionych w zagrywce, który wzrósł z 3,19 do 3,88. Zespół Ivett Jastrzębie w pierwszych dwóch sezonach podążał podobną drogą jak. Próbował powiększyć liczbę zdobywanych punktów/set, pozostawiając straty na prawie niezmienionym poziomie. W sezonie 2003/2004 nastąpiła w nim zmiana trenera, który przyjął inną filozofię gry, która miała się wyrażać optymalizacją własnych zdobyczy punktowych przy maksymalnym obniżeniu strat. Ivett Jastrzębie w trzecim obserwowanym sezonie obniżył liczbę zdobytych punktów własnych w secie z 16,29 w sezonie 2002/2003 do 15,52 w sezonie 2003/2004, przy zmniejszeniu strat własnych aż o 2,83 pkt., z 10,67 punktów/set w sezonie 2001/2002 do 7,84 w sezonie 2003/2004. Obniżenie strat własnych nastąpiło głównie dzięki kontrolowanej zagrywce i unikaniu błędów w ataku poprawa odpowiednio o 1,31 i 1,04 pkt/set W finale spotkały się więc zespoły prezentujące odmienne sposoby gry, preferujący agresywną grę w ataku i zagrywce, oraz Ivett Jastrzębie, kontrolujący swoje błędy, czekający na błędy przeciwnika i wykorzystujący każdą pewną akcję w celu zdobycia punktu (tab. 3). Średnia liczba zdobyczy własnych w secie w przypadku zespołu Ivett Jastrzębie w trzech meczach finałowych wyniosła 15,50 pkt, a liczba strat własnych 6,33. Zespół PZU zdobył w secie 16,08 punktów oraz stracił 7,92 pkt. W piłce siatkowej liczy się nie łączna liczba punktów zdobytych czy straconych w meczu, ale liczba wygranych setów. Każdy set to jakby nowy pojedynek i dopóki ktoś nie wygra trzech setów, dopóty ostateczny wynik nie jest rozstrzygnięty. Na 12 rozegranych setów tylko 3 wygrała drużyna PZU-AZS, chociaż w 7 setach miała przewagę własnych zdobytych punktów (tab. 3). Z tab. 4-5 wynika, że w najistotniejszych 7 setach, gdzie różnica punktowa w secie wynosiła od 2 do 3 punktów, drużyna PZU zdobyła 124 punkty własne (17,71 pkt/set) popełniając 64 (9,14 pkt/set) błędów, zaś jej przeciwnik 116 punktów (16,58 pkt/set) przy 44 stratach (6,29 pkt/set). Trener PZU AZS Olsztyn przyjął dla swego zespołu koncepcję gry ofensywnej. Tymczasem nie zawsze zwycięzcą meczu zostaje drużyna, która zdobywa większą liczbę punktów z akcji własnych, lecz ten zespół, u którego różnica pomiędzy zdobytymi przez siebie punktami a własnymi stratami w secie jest większa. Dane tab. 4 wskazują, że zespół we własnych zdobytych punktach miał przewagę nad drużyną przeciwną średnio o 1,14 pkt. w każdym secie. Ivett Jastrzębie: 13,00 (atak) + 2,29 (blok) + 1,29 (as serwisowy) = 16,58 pkt, : 14,57 (atak) + 2,14 (blok) + 0,86 (as serwisowy) = 17,71 pkt. Liczba strat własnych zespołu z Olsztyna była średnio o 2,85 pkt większa w każdym secie: Ivett Jastrzębie: 1,86 (atak) + 3,29 (zagrywka) + 1,14 (odbiór)

Analiza sposobu gry zespołu siatkówki (na przykładzie meczów PLS 2004) 51 Sety Ivett Jastrzębie Borynia Tabela 3 Wyniki setów w meczach finałowych play-off PLS 2004 oraz struktura zdobytych i straconych punktów punkty punkty własne straty własne punkty punkty własne straty własne mecz I (3:0) 1 25 18 6 18 12 7 2 25 15 6 23 17 10 3 27 15 7 25 18 12 mecz II (3:1) 1 25 15 4 22 18 10 2 17 10 7 25 18 7 3 25 16 8 20 12 9 4 28 15 5 26 21 13 mecz III (3:2) 1 25 17 4 22 18 8 2 25 20 10 27 17 5 3 25 19 8 23 15 6 4 20 13 7 25 18 6 5 15 13 4 13 9 2 186 76 193 95 x - /set 15,50 6,33 16,08 7,92 = 6,29 pkt, 2,43 (atak) + 4,71 (zagrywka) + 2,00 (odbiór) = 9,14 pkt (tab. 5). Analiza danych statystycznych ukazuje wyraźnie sposoby gry obu zespołów w trzech sezonach (2001-2004). Wydaje się, że informacje o powtarzalności błędów zespołu z Olsztyna, w ataku oraz zagrywce, przekonała szkoleniowców zespołu z Jastrzębia do przyjęcia koncepcji gry zimnej, wstrzemięźliwej, opartej na ataku z pewnych piłek oraz taktycznej zagrywce. Zespół PZU Olsztyn zdobył przewagę w ataku, ale kosztem większych strat w tego rodzaju akcjach (2,85 pkt w secie). Choć to ryzykowne, można by powiedzieć, że o zwycięstwie zespołu Ivett zadecydował sposób użycia zagrywki. Mocno kontrolowane ryzyko zagrywki (3,29 pkt strat

52 Maciej Kosmol, Agnieszka Kosmol, Anna Kuder, Michał Kosmol Nr seta atak Ivett Jastrzębie Ivett Jastrzębie Tabela 5 Struktura straconych punktów w wybranych setach, w których różnice wynosiły od 2 do 3 punktów zagryw- inne strat pkt zagryw- inne strat pkt atak ka błędy* własnych w secie ka błędy* własnych w secie 2 2 3 1 6 25 1 6 3 10 23 3 2 3 2 7 27 6 4 2 12 25 4 0 3 1 4 25 1 6 3 10 22 7 1 2 2 5 28 4 6 3 13 26 8 0 3 1 4 25 1 6 1 8 22 9 5 5 0 10 25 2 2 1 5 27 10 3 4 1 8 25 2 3 1 6 23 13 23 8 44 17 33 14 64 x - /set 1,86 3,29 1,14 6,29 2,43 4,71 2,00 9,14 *Przyjęcie zagrywki, podwójne odbicie itp. Tabela 4 Struktura zdobytych punktów w wybranych setach, w których różnice wynosiły od 2 do 3 punktów Nr as pkt. błędy pkt. as pkt. błędy pkt. seta atak blok serwi- włas- prze- w atak blok serwi- włas- prze- w sowy nych ciwnika secie sowy nych ciwnika secie 2 13 1 1 15 10 25 16 1 0 17 6 23 3 12 1 2 15 12 27 14 3 1 18 7 25 4 11 2 2 15 10 25 14 2 2 18 4 22 7 14 0 1 15 13 28 18 2 1 21 5 26 8 11 6 0 17 8 25 15 2 1 18 4 22 9 16 2 2 20 5 25 14 3 0 17 10 27 10 14 4 1 19 6 25 12 2 1 15 8 23 91 16 9 116 64 103 15 6 124 44 x - /set 13,00 2,29 1,29 16,58 9,14 14,71 2,14 0,86 17,71 6,29

Analiza sposobu gry zespołu siatkówki (na przykładzie meczów PLS 2004) 53 w secie), przeciwko ryzykownej, ale nie do końca kontrolowanej, zagrywce przeciwnika (4,71 strat w secie). Zwykle uwaga koncentruje się na liczeniu zysków, bo to łatwiejsze, a gdy jest już za późno, stwierdza się, że popełniono za dużo błędów. Należy jednak pamiętać, że oba te elementy (oraz ich wzajemny stosunek) zależą od przyjętej przez trenera i i realizowanej przez zespół koncepcji gry. Wprawdzie nie może przewidzieć, ile błędów popełni przeciwnik, ale zawsze zdrowy rozsądek i logika podpowiadają, że korzystniej jest, gdy losy meczu są w naszych rękach, a nie zależą od błędów przeciwnika. Mamy nadzieję, że przedstawiona analiza gry będzie małym krokiem wskazującym, gdzie należy szukać oparcia dla optymalizacji koncepcji gry zespołu w konfrontacji z konkretnym przeciwnikiem, ale i szerzej na polu szkolenia w piłce siatkowej. Prakseologia uczy, że największym wrogiem sprawnego działania jest błąd, czyli działanie przeciwcelowe (2, 3). Tego nie wziął pod uwagę trener PZU AZS Olsztyn i dlatego musiał przegrać. Podsumowanie 1. Taktyka gry przyjęta przez zespoły w meczach finałowych PLS 2004 była odbiciem statystyk meczowych rundy zasadniczej. Przyjęcie takiego założenia pozwalało zastosować odpowiednią taktykę gry w meczach finałowych. Prognozowanie ostatecznego wyniku nie było w tej sytuacji trudne. 2. O końcowym wyniku zadecydowała liczba punktów traconych przez zespół w wyniku własnych błędów. Wygrał zespół, który zdobył mniej własnych punktów, ale popełnił mniej błędów. 3. Zwycięska drużyna przewyższała swego przeciwnika skutecznością gry w ataku oraz taktyczną zagrywką. Piśmiennictwo 1. Grządziel G., Ljach W. L.: Piłka siatkowa. Warszawa 2000. COS. 2. Kotarbiński T.: Abecadło praktyczności. Warszawa 1972. Wiedza Powszechna. 3. Kotarbiński T.: Sprawność i błąd. Warszawa 1956. PZWS. 4. Kowalczyk K.: Ocena skuteczności gry drużyn siatkówki (program Volleyball Expert). Sport Wyczynowy 1995, nr 7-8. 5. Kowalczyk K. i in.: Komputer narzędzie pracy trenera (5). Q-Volley 3000 system analizy gry w siatkówce. Sport Wyczynowy 2003, nr 9-10. 6. Kraus Z.: Rozwój teorii i praktyki gry w piłkę siatkową. Warszawa 1970. AWF. 7. Selinger A., Ackerman-Blot J.: Arie Selinger s Power Volleyball. New York 1986. St. Martins Press. 8. Ważny Z. i in.: Modele analizy gry (na przykładzie siatkówki). Sport Wyczynowy 1994, nr 11-12. 9. Ważny Z. i in.: Modele analizy gry (piłka siatkowa) II (program graficzny). Sport Wyczynowy 1995, nr 1-2.