POLSKA AKADEMIA NAUK ZAKLAD ZOOLOGII SYSTEMATYCZNEJ I DOSWIADCZALNEJ MONOGRAFIE FAUNY POLSKI TOM 6 WOJCIECH NIEDBALA BRACHYCH'rHONIIDAE (ACARI, ORIBA1'EI) POLSI(I STUDIUM EKOLOGICZNO-FAUNISTYCZNE PANSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1976 KRAKÓW
KOLEGIUM REDAKCYJNE Prof. dr Maciej S. Klimaszewski, prof. dr Kazimierz Kowalski, prof. dr Jzabella Mikulska, doc. dr Jerzy Pawlowski (sekretarz redakcji), doc. dr Wojciech Pulawski, prof. dr Jan Rafalski, doc. dr Ado]f Rledel, pro f. dr Waclaw Szymczakowski (redaktor naczelny) Adres redakcji: Polska Akademia Nauk, Zaklad Zoologii Systematycznej i Doswiadczalnej 31-016 Kraków, ul. Slawkowska 17 Address of the Editor: Po]ish Academy of Science s, Institute of Systematic and Experimenta] Zoology 17, Slawkowska, 31-0]6 Kraków, Poland PANSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE - ODDZIAL W KRAKOWIE Wydanie r. Naklad 850+ 90 egz. Ark. wyd. 14,25. Ark. druk. Oddano do skladania w marcu 1976 r. Podpisano do w listopadzie Zam. nr 398/76 P-9-IISI 9 + 4 wklejki. Papier ilustr. ki. III, 70 X 100, 80 g. druku w listopadzie 1976 r. Druk ukonczono 1976 r. Cena zl 48.- DRUKARNIA UNIWERSYTETU JAGIELLONSKIEGO, W KRAKOWIE - KRAKÓW UL. CZAPSKICH 4
TRESC 1. Wstep. li. Material i uwagi metodyczne. III. Klucz do oznaczania polskich gatunków Brachychthoniidae IV. Przeglad gatunków. V. Ogólne uwagi o ekologii Brachychthoniidae. VI. Charakterystyka fauny poszczególnych srodowisk. VII. Próba okreslenia wlasciwych mikrosrodowisk Brachychthoniidae VIII. Udzial Brachychthoniidae w sukcesji ekologicznej mechowców Pismiennictwo Summary 5 12 16 22 95 101 119 131 134 139
I. WSTEP Niniejsza praca jest czwarta czescia cyklu zatytulowanego "Studia nad rodzina Brachychthoniidae (Acari, Oribatei) Polski". Ma ona charakter opracowania faunistyczno-ekologicznego. Poprzedzaja ja czesci dotyczace glównie systematyki tej rodziny: rewizji rodzajów (NIEDBALA,1972d), uwag o ewolucji rodzajów (NIEDBALA, 1973) oraz scisle laczaca sie z nia czesc ITI (NIEDBALA, 1974), która zawiera opisy morfologiczne krajowych gatunków wraz z rysunkami oraz naturalny klucz do ich oznaczania. Pierwsze wzmianki o Brachychthoniidae w Polsce pojawily sie niemal 50 lat po opisaniu Hypochthonius brevis (MICHAEL(1888) - pierwszego gatunku z tej rodziny. Byly nimi prace WILLMANNA(1936), który opisal Brachychthonius bimaculatus z Wroclawia, oraz FRENZELA(1936), który podal stanowisko nastepujacych gatunków: Brachychthonius berlesei, Brachychthonius brevis i Brachychthonius bimaculatus. Nowe stanowiska tych trzech gatunków podal WILLMANN(1939). PAX (1944) wymienil Brachychthonius striatus WILLMANN (nomen nudum). WILLMANN (1949) cytuje Brachychthonius brevis i Brachychthonius berlesei, a w roku 1956, obok tych dwóch gatunków, jeszcze Brachychthonius striatus i Brachychthonius zelawaiensis. W latach 1951 i 1952 STRENZKEstwierdzil na Pomorzu Zachodnim obok znanego juz w Polsce gatunku Brachychthonius berlesei osiem nowych: Brachychochthonius ::elmvaiensis, Brachychochthonius hungaricus, Brachychthonius gisini, Brachychthonius hystricinus, Brachychthonius lapponicus, Brachychthonius peduncularius, Brachychthonius scalaris, Brachychthonius sellnicki. Kolejne dwa nowe dla Polski Brachychthoniidae: Eobrachychthonius oudemansi i Liochthonius horridus podal RAFALSKI(1966), natomiast MAHUNKA(1969b) nowe stanowisko Brachychthonius zelawaiensis. Kilka gatunków podanych przez wyzej wymienionych autorów okazalo sie synonimami. B. striatus jest synonimem Brachychochthonius immaculatus, B. hungaricus synonimem Brachychochthonius rostratus, B. scalaris synonimem Liochthonius sellnicki, a B. sellnicki synonimem Liochthonius strenzkei. Wyjasnienia wymaga nazewnictwo Brachychthonius brevis. JACOT (1936b), FORSSLtJND(1942), i EVANS(1952) uwazaja np., ze Liochthonius perpusillus byc moze jest synonimem B. brevis. Sprawa ta wymaga jednak dalszych badan. Przed rozpoczeciem moich badan nad Brachychthoniidae znanych bylo z Polski 13 lub 14 gatunków. W latach 1967-1974 (szczególowy wykaz prac - w spisie
6 literatury) stwierdzilem nowe stanowi'ska oraz nowe gatunki dla Polski. Liczba gatunków Brachychthoniidae wzrosla do 38. Ze znanych dotad w Polsce gatunków nie stwierdzilem tylko B. brevis i B. peduncularius. Ponizej zamieszczam wykaz stanowisk Brachychthoniidae na terenie Polski, cytowanych w literaturze. Stanowiska uwzglednione w pracach wlasnych (z wyjatkiem jednej - NIEDBALA, 1971 a), zestawiam w "Wykazie stanowisk" z numeracja. Pomorze Zachodnie (STRENZKE, 1951, 1952); woj. poznanskie, pow. Koscian, Rogaczewo (NIEDBALA, 1971a); woj. wroclawskie, pow. Legnica (WILLMANN,1949), Wroclaw, Psie Pole (FRENZEL 1936, WILLMANN1936), pow. Jelenia Góra, Szklarska Poreba (RAFALSKI 1966), pow. Walbrzych, Sokolowsko (FRENZEL, 1936), pow. Klodzko, Zieleniec kolo Dusznik (WILLMANN, 1939), pow. Bystrzyca Klodzka, Masyw Snieznika Klodzkiego (WILLMANN,1939, 1956, PAX, 1944); woj. krakowskie, Ojcowski Park Narodowy, wawóz Jamki (RAFALSKI, 1966), Zakopane (MAHUNKA, 1969b); woj. rzeszowskie, pow. Gorlice, góra Chelm (RAFALSKI,1966), pow. Krosno, okolice Dukli (RAFALSKI, 1966), Wykaz stanowisk * Województwo szczecinskie l. Wyspa Uznam; pow. Swinoujscie 2. Wolinski Park Narodowy, Miedzywodzie, Ladzin, okolice Lubina; pow. Swinoujscie 3. Dziwnów; pow. Kamien Pomorski 4. Dobrzany; pow. Stargard Szczecinski 5. Puszcza Bukowa; pow. Gryfino 6. Lesnictwo Przydarlów; pow. Pyrzyce 7. Rezerwat lesno-stepowy Bielinek nad Odra, pow. Debno 8. Barlinek; pow. Myslibórz 9. Rezerwat Radecin nad Drawa; pow. Choszczno Województwo koszalinskie lo. Debina, Slowinski Park Narodowy; pow. Slupsk 11. Miasto Warcino i okolica; pow. Miastko 12. Pakotulsko; pow. Czluchów 13. Miasto Zlotów 14. Wrzosowisko Bielawskie; pow. Puck 15. Okolice Leborka Województwo gdanskie i Miasto Gdansk. Praca zostala zlozona w redakcji w kwietniu 1975 r., w zwiazku z tym wykaz stanowisk jest opracowany wedlug podzialu administracyjnego obowiazujacego przed l czerwca 1975 r.
7 16. Okolice Wejherowa, Piasnica; pow. Wejherowo 17. Orlowo, pow. Gdynia 18. Okolica Kartuz, rezerwat nad Jez. Ostrzyckim, pow. Kartuzy ] 9. Miasto Gdansk 20. \1iasto Kwidzyn Województwo olsztynskie 21. Okolice Fromborka; pow. Braniewo 22. Sztynort; pow. Wegorzewo. Spytkowo, Wydminy, rezerwat "Perkuny"; pow. Gizycko 23. Rezerwat "Lisunie", rezerwat "Zakret", rezerwat "Strzalowo", rezerwat "Królewski Las"; pow. Mragowo 24. Okolice Ilawy 25. Okolice Lukty; pow. Ostróda 26. Okolice Rucianego, Puszcza Piska; pow. Pisz Województwo bialostockie 27. Góra Szeska; pow. Goldap. Okolice Guz; pow. Olecko 28. Okolice jez. Hancza, Pawlówka, Poddubówek, Stary Folwark; pow. Suwalki 29. Pólnocny brzeg jez. Necko; pow. Augustów 30, Bialowieski Park Narodowy; pow. Hajnówka Województwo zielonogórskie 31. \1arwice; pow. Gorzów 32. Slonsk; pow. Sulecin. Górzyca; pow. Slubice 33. Lagów Lubuski; pow. Swiebodzin 34. Glebokie, okolice Brójec; pow. Miedzyrzecz 35. Zatonie; pow. Zielona Góra 36. Okolica Gorzupi; pow. Zagan 37. \1iasto Glogów, Nowe Osiedle, Kurów Maly; pow. Glogów Województwo poznanskie i miasto Poznan 38. Okolice Radolina, pow. Trzcianka 39. Sieraków i okolica, Lutom i okolica, Prusin i okolica, pow. Miedzychód 40. 'iieszawa; pow. Oborniki 41. Okolica Jez. Dziadkowskiego, okolica Jez. Glebokiego; pow. Gniezno 42. '.1iasto Poznan i okolice, Wielkopolski Park Narodowy, Rogalin; pow. Poznan 43. Miasto Wolsztyn 44. Miasto Kórnik, okolice ujscia Moskawy; pow. Srem 45. Okolica jez. Mielno; pow. Konin 46. :\-fiasto Jarocin i okolice, Wolica Kozia, Smielów; pow. Jarocin 47. Okolice Dobrzycy, Taczanów; pow. Pleszew 48. Rezerwat "Debno"; pow. Rawicz 49, Siemianice; pow. Kepno
Województwo bydgoskie 50. Okolice Sepólna Krajenskiego, okolica Toninka; pow. Sepólno Krajenskie 51. Gardeja; pow. Grudziadz 52. Ostromecko; pow. Chelmno 53. Piwnice; pow. Torun 54. Matwy pod Inowroclawiem 55. Okolica Rekawczyna, okolice Jez. Ostrowskiego; pow. Mogilno 56. Okolice Wienca; pow. Wloclawek Województwo warszawskie 57. Okolice Jez. Górskiego; pow. Gostynin 58. Oddzial 84 i 161 Kampinoskiego Parku Narodowego; pow. Sochaczew 59. Rezerwat "Debina" pod Klembowem; pow. Wolomin Województwo lódzkie 60. Nowa Wies, pow. Sieradz 61. Meszcze; pow. Piotrków Trybunalski 62. Okolica Tomaszowa Mazowieckiego 63. Zdziarki; pow. Rawa Mazowiecka 64. Okolice Weglewie; pow. Wieruszów 65. Okolice Pajeczna 66. Góra CheIma; pow. Radomsko Województwo kieleckie 67. Rezerwat "Oberki" pod Spala; pow. Opoczno 68. Rezerwat "Bukowa Góra" pod Raczkami; pow. Wloszczowa 69. Rezerwat "Swinia Góra", okolice Suchedniowa, Checiny, góra Zelejowa pod Checinami; pow. Kielce 70. Swietokrzyski Park Narodowy; pow. Kielce 71. Rezerwat "Chelmowa Góra" kolo Slupi Nowej, ]cieniów, góra Jeleniowska, góra Szczytniak, Lagów; pow. Opatów 72. Krzyzanowice; pow. Pinczów Województwo lubelskie i miasto Lublin 73. Okolice Pulaw, Miasto Kazimierz Dolny i okolice, okolice Naleczowa; pow. Pulawy 74. Miasto Lublin 75. Okolice Zwierzynca; pow. Zamosc Województwo wroclawskie 76. Wodniki; pow. Góra 77. Rezerwat "Jodlowiec"; pow. Wolów 78. Szczodre; pow. Olesnica 79. Góra Krzyzowa pod Strzegomiem; pow. Swidnica
9 80. Masyw Slezy; pow. Wroclaw. Góra Radunia; pow. Dzierzoniów 81. Rezerwat "Zwierzyniec"; pow. Olawa 82. Miasto Lwówek Slaski, Swieradów Zdrój; pow. Lwówek Slaski. Góry Izerskie; pow. Lwówek Slaski i pow. Jelenia Góra. Szklarska Poreba, okolice Trzcinska, okolice Karpacza, Karkonoski Park Narodowy; pow. Jelenia Góra 83. Zagórze Slaskie; pow. Walbrzych 84. Rezerwat "Las Muszkowicki", Henryków; pow. Strzelin 85. Bledne Skaly, Szczeliniec; pow. Klodzko 86. Okolice Ladka Zdroju, okolica Miedzygórza, Masyw Snieznika Klodzkiego; pow. Bystrzyca Klod:Lka Województwo opolskie 87. Lesnictwo Swit; pow. Namyslów. Lubsza, okolice Kurznie, Karlowic; pow. Brzeg 88. Glucholazy, okolice Glebinowa; pow. Nysa 89. Smolarnia, Rogów Opolski; pow. Krapkowice 90. Zawadzkie, rezerwat "Pluznica" ; pow. Strzelce Opolskie Województwo katowickie 91. Nadlesnictwo Zloty Potok; pow. Czestochowa 92. Okolica Boruszowic. lesnictwo Poniwicc rezerwat.,seget", lesnictwo Brynica. Blachówka; pow. Tat' nowskie Góry 93. Góra Berkowa; pow. Zawiercie 94. Nadlesnictwo Murcki; pow. Tychy 95. Grodziec; pow. Bielsko Biala. Wisla i okolice, góra Stozek, Barania Góra; pow. Cieszyn Województwo krakowskie 96. Rezerwat "Lipowiec"; pow. Chrzanów. Ojcowski Park Narodowy i okolice, dolina Kobylan,ka. pow. Olkusz 97. Okolice Gorzenia Górnego, okolice Barwaldu Górnego, okolice Izdebnik, Swinia Poreba i okolica. pow. Wadowice 98. Rezerwat "Zamczysko" kolo Myslenic 99. Okolice Szujca, okolica Walek, okolica Lubinka: pow. Tarnów, okolica Zywca 100. Porabka Górna, Rycerka, okolica Rajczy, góry: Magurka, Mala Racza, Przyslop Wielki, Bania. Romanka, Pilsko; pow. Zywiec 101. Miasto Sucha Beskidzka, góry: Jalowiec, Polica, Babia Góra, Babiogórski Park Narodowy; Po\\ Sucha Beskidzka. Zubrzyca Górna; pow. Nowy Targ 102. Gorce; pow. Nowy Targ 103. Miasto Limanowa 104. Miasto Zakopane, Tatrzanski Park Narodowy, pow. Nowy Targ; Czorsztyn 105. Pieninski Park Narodowy, wawóz Homole; pow. Nowy Targ 106. Muszyna; pow. Nowy Sacz Województwo rzeszowskie 107. Czaj kowa, rezerwat "Przylek" ; pow. Mielec 108. Zawada; po\\<. Debica 109. Czudec; pow. Strzyzów
10 ] 10. Krasiczyn; pow. Przemysl ] ] 1. Okolica Wapiennego, okolica Przyslupi, okolica Ujscia Gorlickiego, okolica Swietnicy, Szymbark i okolice, góra Kozie Zebro; pow. Gorlice. Rezerwat "Kornuty"; pow. Gorlice i pow. Jaslo 112. Góra Nad Tysowym; pow. Jaslo i pow. Krosno. Okolice Ciechani, góry: Tatrowa Hora, Cergowa kolo Dukli, Jalowa Kiczera; pow. Krosno ] 13. Orle Góry pod Sanokiem, okolica Jaslisk, Komancza, góra Pasika; pow. Sanok. Wet lina i okolice, rezerwat "Borsuk", okolice Ustrzyk Górnych, góry: Rozsypaniec i Tarnica; pow. bieszczadzki -...-...----...,----...-~... -_.._./.."- 21 ~, ~7 e28 \ 25 24 e e e22 ~ e23 2: li e26 \ l \ \. l " 74 e \, l \ I '.., <;: "..., I 100 Km Mapa I. Rozmieszczenie Brachychthoniidae w Polsce (wszystkie stanowiska) Zastosowane skróty Przy wykazie stanowisk poszczególnych gatunków stosuje szereg skrótów, bedacych najczesciej IlllCJalami nazwisk zbieraczy. AD - Andrzej DZIABASZEWSKI ADz - Andrzej DZIECZKOWSKI AK - Alicja KOBYLANsKA JR JRo KB - Jan RAFALSKI - Jerzy ROHLoFF - Klara BARTKOWSKA
11 AN - Andrzej NOWOSAD AP - Andrzej PIETRZYKOWSKI AS - Andrzej SZEPTYCKI BD - Boguslaw DOMINI AK BW - Bogdan WIATR CzB - Czeslaw BLASZAK HD - Hieronim DASTYCH HK - Henryk KRACZKIEWICZ TS - Irena SPÓLNA JD - Jadwiga DZIABASZEWSKA JK - Jerzy KOLASA KW MG MJ MS PL SS StS WF WG WN - Krzysztof WIKTOROWICZ - Mieczyslaw GÓRNY - Maria JACKIEWICZ - Marian STRENK - Piotr LEGEZYNSKI - Stanislaw SENICZAK - Stefania SIWAK - Wanda FRYC - Wojciech GÓRSKI - Wojciech NIEDBAtA WS - Waclaw SKURATOWICZ ZMZ - wycieczka Zakladu Morfologii Zwierzat UAM ZP - Zygmunt PNIEWSKI zza ~ wycieczka Zakladu Zoologii Ogólnej UAM Skróty srodowisk: od- k3 a - torfowiska zarosla zbiorowiska olesy murawy grady naskalne oczerety wrzosowiska nadmorskie i legi kserotermiczne imurawy szuwary wydmy ruderalne i ugory niekserotermiczne piaszczyste o pod-k7 k6p k8 lno pr k9 mk4 k6n k5 -- buczyny - lasy jodlowe - naturalne lasy mieszane - parki - bory sosnowe - bory swierkowe - zarosla kosodrzewiny i olchy zielonej - dziuple - pnie drzew stojacych - powalone pnie drzew - slomiane strzechy - mrowiska - gniazda ptaków i ssaków - guano ptasie i nietoperzowe - jaskinie Mojemu Nauczycielowi, Panu Profesorowi doktorowi Janowi RAFALSKIEMIJ serdecznie dziekuje za pomoc oraz konstruktywna dyskusje w trakcie wykonywania pracy. Koledze doktorowi S. BALCERKIEWICZOWI bardzo dziekuje za wykonanie zdjec fitosocjologicznych w Wielkopolskim Parku Narodowym, a koledze magistrowi P. SZMAJDZIE za oznaczenie mchów i watrobowców naskalnych w Masywie Slezy.
12 II. MATERIAL I UWAGI METODYCZNE Podstawa tej pracy jest material zawierajacy 36 gatunków i forme Brachychthoniie/ae, reprezentowany przez 12961 osobników, wybranych z 747 prób. Pochodzily one przede wszystkim z przesiewek sciólki i gleby, rzadziej z prób nie przesiewanych (z lak, dziupli itp.). Próby zbierane byly przez rózne osoby, w róznych latach i porach roku. Wielkosc prób byla niejednakowa (przesiewki przewaznie 1,5 1), byly bowiem zbierane przede wszystkim dla uzyskania materialu jakosciowego. W niektórych jednak srodowiskach zebrano na tyle liczne próby, ze po odpowiedniej interpretacji statystycznej pozwalaja one na pewniejsze wnioski z zakresu ekologii. Caly badany material znajduje sie w zbiorach Zakladu Morfologii Zwierzat Instytutu Biologii Uniwersytetu im. Adama MICKIEWICZAw Poznaniu. Opracowujac material posluzylem sie nastepujacymi wskaznikami ekologicznymi: analitycznymi - abundancja - A, dominacja indywidualna - D, stalosc wystepowania - C oraz syntetycznymi: wskaznik Q, wiernosc - F. Wskazniki te podzielilem na nastepujace klasy: Dominacja D" eudominanty - ponad 10 % wszystkich osobników 04 dominanty - 5,1-10,0% Da - subdominanty - 2,1-5,0% D~ - recedenty - 1,1-2,0 % D] - subrecedenty - ponizej 1,1% Stalosc wystepowania C4 eukonstmty - w ponad 25,1 % prób C konstanty - w 17, l - 25,0 % prób C~ gatunki akcesoryczne - w 8,1-17,0 % prób C] akcidenty - ponizej 8,0% prób W duzej liczbie prób (okolo 30 %) Brachychtoniidae nie byly znalezione. Uwzglednienie tych prób wymagalo jednak obnizenia wartosci klas stalosci wystepowania w stosunku do najczesciej przyjmowanych klas (RAJSKI, 1961). Wskaznik Q uzyty zostal dla ulatwienia i uproszczenia interpretacji, jak i jej poglebienia. Laczy on oba wskazniki C i D w jeden wspólny, bedacy ich srednia geometryczna: Q = V C. D. Stosowany w niektórych pracach zoocenologicznych C.D.100 wzór DZIUBY w = 10000- lub tez analogiczny wzór stosowany w fitosocjo- G.S logii (SZAFER i ZARZYCKI, 1972) -- D (w %) = 100 okreslajacy tzw. wartosc systematyczna grupy gatunków, obarczone sa pewnym bledem, na który zwrócil mi uwage dr E. BIESIADKA. Porównanie matematyczne wzorów w i Q wykazalo, ze wartosci na wykresie daja luk, a wartosci Q daja cieciwe tego luku (rys. I). Wartosci skrajne obu tyc h wzo-
13 rów sa zgodne, a najbardziej odbiegaja przy wartosciach srednich. Przy zalozeniu, ze C = D, zmiana wartosci D czy tez C o te sama wielkosc powoduje zwiekszenie sie przyrostów wartosci wskaznika w, idac od O do 100. Natomiast zmiana wartosci C lub D o konkretna wielkosc odpowiada zawsze równemu przyrostowi sredniej geometrycznej Q. Dlatego tez proponuje zamiast stosowanego dotad wzoru DZIUBY Rys. 1. Wykres wartosci wskaznika "w" i Q (gdy D= C) uzywac wzór Q. Poniewaz wzór DZIUBY stosowano niekiedy w pracach biocenotycznych, przedstawiam przeliczenie wzoru w stosunku do sredniej geometrycznej Q dla wartosci wskazników C i D: co w= 100 100.w= co l/loo.w = yco, a poniewaz Q = ycd l/loo.w = Q Q= 10 yw przeliczenie odwrotne: - -- Q = 10 VW Q2 = 100.w Q;l w= --- 100 Wartosci wskaznika Q podzi~lilem na nastepujace klasy: Qó - powyzej 20, l Q4-10,1-20,0 0:) 5,1-10,0 Q;l 1,1-5,0 Ql ponizej 1,0 Klasy wiernosci PEUSA przyjalem za PETRUSEWICZEM (1938), modyfikujac nieco ich definicje.
14 Gatunki charakterystyczne F5 - gatunki wylaczne; wystepuja tylko w danym srodowisku, w innych sa przypadkowe; F 4 - gatunki wybierajace; w danym srodowisku osiagaja najwyzsza wartosc wskaznika Q, chociaz moga wystepowac w innych srodowiskach. Gatunki towarzyszace F3 - gatunki obojetne; bez wyraznej predylekcji do jakiegokolwiek srodowiska; F2 - gatunki bywajace; w danym srodowisku moga wystepowac ze znaczna abundancja, moga byc dominujace, jednak wyzsza wartosc wskaznika Q osiagaja w innym srodowisku. Gatunki przypadkowe FI -- gatunki obce; znajdowane w danym srodowisku jedynie przypadkowo (0<1,0). W celu porównania fauny Brachychthoniidae wyróznionych srodowisk posluzylem sie wzorem MARCZEWSKIEGOi STEINHAUSA(ROMANISZYN,1972): W S=.. a+b-w gdzie w = liczbie gatunków wspólnych w porównywanych srodowiskach, a = liczbie gatunków w jednym z porównywanych srodowisk, b = liczbie gatunków w drugim z porównywanych srodowisk. Ponadto w celu porównania struktury fauny Brachychthoniidae w wyróznionych srodowiskach uzylem tzw. liczby KULCZYNSKIEGO(BALOGH, 1958): E min.c Ku = ----.--.- En(CI-C2) gdzie E min. C = sumie minimalnych wartosci C poszczególnych gatunków w obu porównywanych srodowiskach, En (C1-C2) = sumie róznic wartosci C dla poszczególnych gatunków w obu porównywanych srodowiskach. Ponadto stosuje okreslenia dotyczace czestosci wystepowania, dajace wyobrazenie o strukturze przestrzennej gatunku, a mianowicie: gatunek bardzo czesty, czesty, rzadki i bardzo rzadki, oraz liczebnosci, która charakteryzuje strukture populacyjna: gatunek liczny, dosc liczny, nieliczny, pojedynczy. Granice okreslen czestosci i liczebnosci wyznaczaja odpowiednie wartosci stalosci wystepowania i dominacji indywidualnej (tab. I). W literaturze dotyczacej zgrupowan mechowców róznych srodowisk zaliczano gatunki z rodziny Brachychthoniidae do jednej z nizszych klas dominacji indywidualnej czy tez stalosci wystepowania. Ich rola biocenotyczna wydawala sie wiec niewielka. Zastosowanie jednak nowych metod wyplaszania fauny roztoczy pozwolilo stwierdzic, ze Brachychthoniidae wystepuja znacznie liczniej w stosunku do innych mechowców. Dowiodly tego doswiadczenia wyplaszania mechowców z prób blizniaczych, umieszczonych w nowym aparacie - muitipedocenoskopie (MPCS) i dla porównania w dotychczas stosowanym - aparacie TULLGRENA(NIEDBALAi ROH LOFF 1971).
15 W jednym z tych doswiadczen próby pobierane byly w 27-letnim borze sosnowym Uroczyska Marcelin w Poznaniu. Z próbek wyplaszanych w MPCS stwierdzono 8 gatunków Brachychthoniidae (633 osobniki), a w tuligrenie zaledwie 4 gatunki (263 osobniki). Z trzech najliczniejszych gatunków - B. berlesei w MPCS w liczbie 257 osobników, a wtuligrenie 162 osobniki. Bo. jugatus f. suecica w MPCS - 216 osobników, a wtullgrenie - 86 osobników, B. marginatus w MPCS - 111 osobników, a wtuligrenie - 13 osobników. B. berlesei na liscie dominacji zarówno w MPCS, jak i w tuligrenie zajmowal druga pozycje, ale juz Bo. jugatus f. suecica w MPCS byl trzeci (w tuligrenie - jedenasty). B. marginatus w MPCS mial dziewiata a w tuligrenie szesnasta pozycje. W drugim doswiadczeniu z próbek wyplaszanych w MPCS stwierdzono 7 gatunków, a wtuligrenie 5 gatunków Brachychthoniidae. Stosunek osobników wynosil 7: J (220 :34 osobniki). W jeszcze innym doswiadczeniu w MPCS wyploszono 4 gatunki, a wtuligrenie 3 gatunki Brachychthoniidae, przy stosunku osobników 13: l (65:5 osobników). Ponadto porównywano wydajnosc trzech aparatów do wyplaszania fauny glebowej: MPCS, aparat TULLGRENAi aparat MURPHy'EGO (NIEDBALAi ROHLOFF, J 972). W tym celu pobrano próby blizniacze w borze sosnowym Kampinoskiego Parku Narodowego. W kazdym aparacie po 36 prób glebowych. W MPCS i tuligrenie o objetosci 40,7 cm3 kazda, a w aparacie MURPHy'EGO 73,5 cm3 W oddziale 84 znaleziono dwa gatunki Brachychthoniidae. Bo. zmmaculatus byl pierwszy na liscie dominacji indywidualnej mechowców w MPCS (432 osobniki) i w aparacie (MURPHy'EGO (276 osobników), a dopiero czwarty wtuligrenie (103 osobniki). L. perpusillus - szósty w MPCS (107 osobników), piaty w aparacie (MUR PHy'EGO (72 osobniki), a dopiero jedenasty (34 osobniki) a aparacie TULLGRENA. W MPCS wszystkie osobniki Bo. zmmaculatus i L. perpusillus stanowia okolo 28 % znalezionych doroslych mechowców, w aparacie MURPHy'EGO okolo 23%, a w tuligrenie zaledwie 13,2 /(). W oddziale 161 boru sosnowego znaleziono w wyplaszanych próbach takze 2 gatunki Brachychthoniidae: Bo. immaculatus i B. marginatus. W MPCS Bo. immaculatus byl pierwszy na liscie dominacji indywidualnej mechowców (492 osobniki) i takze pierwszy w aparacie MURPHy'EGO (294 osobniki), a w tuligrenie piaty (102 osobniki). B. marginatus w MPCS byl trzeci (322 osobniki), w aparacie (MURPHy'EGO piaty (173 osobniki), a w tuligrenie czwarty (113 osobników). W MPCS wszystkie osobniki obu tych gatunków stanowia 38,6 % wszystkich doroslych, wyploszonych mechowców, w aparacie MURPHy'EGO okolo 24%, a wtuligrenie 19,8 % doroslych mechowców. W porównaniach tych nalezy pamietac, iz próby wyplaszane w aparacie MUR PHy'EGO byly niemal o 100 % wiekszej objetosci. Wyniki tych doswiadczen wskazuja, iz zastosowanie wydajniejszej metody wyplaszania przede wszystkim zwieksza udzial liczbowy najdrobniejszych gatunków mechowców, do których naleza i Brachychthoniidae. Stanowia one okolo 1/3 wszystkich doroslych mechowców wyplaszanych w MPCS. Ma to znaczenie o tyle istotne, ze Brachychthoniidae jako jedne z najmniej szych mechowców, przy jednoczesnej
J6 duzej liczebnosci moga zmienic zapatrywania na ich role produkcyjna w zoocenozie. Znana jest bowiem zasada gloszaca, ze im mniejszy gatunek tym bardziej wzrasta jego metabolizm na gram biomasy. III. KLUCZ DO OZNACZANIA POLSKICH GATUNKÓW BRACH YCHTHONllDAE Znalezione w Polsce 36 gatunków i l forma maja az 22 synonimy. Fakt ten daje pewne wyobrazenie o panujacym dotad nieladzie w systematyce rodziny. Nielad ten czesto uniemozliwial prawidlowe oznaczenie gatunków, obnizajac w ten sposób wartosc licznych prac biocenotycznych i innych, a niekiedy w przypadku zlego oznaczenia kilku gatunków, przekreslajac jakakolwiek wartosc danych. Majac na uwadze, ze Brachychthoniidae nie sa jedyna zaniedbana rodzina sposród mechowców (duze zamieszanie panuje m. in. wsród Suctobelbiidae i Oppiidae), nalezy ostroznie interpretowac wnioski z prowadzonych w coraz to wiekszym nasileniu prac faunistycznych i synekologicznych bez jednoczesnych studiów systematycznych. Dla uzasadnienia tych watpliwosci posluze sie przykladem. Liochthonius (sub Brachychthonius) sellnicki zostal opisany niezbyt dokladnie przez THORA (1930). W roku 1942 FORSSLUNOopisal go po raz drugi jako Brachychthonius scalaris. W 1951 roku STRENZKEprzedstawil rysunek i opis gatunku, który uznal za B. sellnicki THOR, a dopie:'o w 1963 roku FORSSLUNOwyjasnil, ze gatunek ten jest nowy dla wiedzy i nazwal go L. strenzkei. W miedzyczasie EVANS(1952) takze przedstawil opis i rysunek gatunku, który nazwal B. sellnicki THOR, a który okazal sie pózniej L. laetepictus (BERLESE).Istnieje aktualnie okolo 30 opracowan róznych autorów, czesto bardzo waznych dla zoocenologii mechowców, z których nie wynika, czy wymieniony L. sellnicki (THOR) to rzeczywiscie ten gatunek, czy tez L. strenzkei FORSS LUNOlub jeszcze inny. Przyklad ten jest tym wymowniejszy, iz zarówno L. sellnicki (THOR) jak i L. strenzkei FORSSLUNOnaleza do najliczniej wystepujacjch gatun, ków, ale zasiedlajacych niekiedy rózne srodowiska. W III czesci "Studiów nad rodzina Brachychthoniidae (Acari, Orihatei)" -~ NIEDBALA(1974), zamiescilem naturalny klucz do oznaczania 7 rodzajów oraz 36 gatunków i l formy Brachychthoniidae znanych z Polski. Ponizej zamieszczam inny, sztuczny klucz do oznaczania gatunków, oparty, o ile to bylo mozliwe, o wymierzalne cechy morfologiczne takie jak: dlugosc szczecin el, szczecin 1'0, sensillus, a takze w oparciu o ksztalt szczecin i glówki sensillus. Cechy te sa dobrze widoczne nawet u okazów nieprzeswietlonych. Klucz ten powinien umozliwic latwiejsze i szybsze oznaczenie Brachychthoniidae bez koniecznosci uprzedniego oznaczania rodzajów, a dla wiekszosci gatunków bez potrzeby przeswietlania okazów, co ma istotne znaczenie przy opracowaniu wiekszej partii materialu w badaniach ilosciowych.
17 Rys. 2. PokrÓj przedstawiciela Brachychtholliidac 1:. Eobrachychthonias JACOT Bo. Brachychochthollills JACOT B. Brachychthonills BERLESE /''11..l1ixochthonius NIEDBALA P. - Poeci/ochthonius BALOGH S. S\'lIchthonius HAMMEN L. Liochthonius HAMMEN ]. Szczeciny szerokie, ksztaltu listkowatego 2. Szczeciny waskie, nie listkowate 7. 2. Na notogaster silnie zesklerotyzowane plytki. Bo. zelawaiensis (SELLNfCK). dlugosc ciala 162-178 m[j. dlugosc szczeciny el 22-28,6 111[1- Powierzchnia notogaster gladka '" 3. 3. Glówka sensillus na koncu rozwidlona. L. evansi (FORSSLUNO). dlugosc ciala 141-185 m[l dlugosc szczeciny el 27-- 38 mv 2 - Monografie Fauny Polski, t. 6
18 Glówka sensillus ostro zakonczona. 4. Odleglosc szczecin in powyzej 21 m[l L. forsslundi MAHUNKA. dlugosc ciala 156-159 mfl dlugosc szczeciny e1 29-36 mfl Odleglosc szczecin in 11-16 mfl 5. 5. Brzegi szczecin pokryte drobnymi zabkami............... L. gisini (SCHWEIZER). dlugosc ciala 144-169 mfl dlugosc szczeciny e1 35-38,2 mp. Brzegi szczecin z mocnymi zabkami. 6. 6. Odleglosc szczecin in 11-] 4 m[l L. horridus (SELLNICK). dlugosc ciala 140- ]91 mfl dlugosc szczeciny e1 25-42 mfl Odleglosc szczecin in 15-16 mfl L. plumosus MAHUNKA. dlugosc ciala 175-]85 m[l dlugosc szczeciny e1 31-35 m[l 7. Szczeciny obustronnie pierzaste. 8. Szczeciny gladkie. 9. 8. Dlugosc szczecin e1 9-12 m[l B. bimaculatus WILLMANN. Dlugosc szczecin e1 22-24 m[l. 9. Glówka sensillus okragla. Glówka sensillus innego ksztaltu 10. Dlugosc szczecin e1 10-19 m[l. dlugosc ciala 158-l 70 m[l M. pilososetosus (FORSSLUND). dlugosc ciala 178-196 m[l L. piluliferus (FORSSLUND). dlugosc ciala ]45-186 m[l Dlugosc szczecin e1 powyzej 20 m[l 11. 11. Dlugosc szczecin e1 20,5-25 m[l L. occultus NIEDBALA. dlugosc ciala ]66-184 mfl Dlugosc szczecin e1 powyzej 26 m[l.................. L. globuliferus (STRENZKE). dlugosc ciala 187-199 m[l ]2. Glówka sensillus na koncu rozwidlona... 13. Glówka sensillus na koncu nie rozwidlona ]8. 13. Szczeciny e1 nie przekraczaja 25 mfl dlugosci 14. Szczeciny e1 powyzej 35 m{1.dlugosci... 17. 14. Szczeciny fr leza na wzgórkach 4. 10. 12.
19 L. strenzkei FORSLUND. dlugosc ciala 166-198 m[l dlugosc szczeciny el 12-15,6 mf.l Pod szczecinami h wzgórków brak ".. 15. 15. Na hysterosomie uklad kilku pól. Dlugosc sensillus 34-42 m[l. L. sellnicki (THOR). dlugosc ciala 190-234 m[l dlugosc szczeciny el 17-22,6 m[). Hysterosoma pozbawiona jakichkolwiek pól. Dlugosc sensillus 30-33 m[l 16. 16. Glówka sensillus szeroko owalna, pokryta rzadkimi kolcami. Szczeciny ro dluzsze od szczecin el....... L. alpestris (FORSSLUND). dlugosc ciala 175-213,5 m[l dlugosc szczeciny el 14-17,4m[L Glówka sensillus waska z drobnymi, gestymi kolcami. Szczeciny ro tej samej dlugosci co szczeciny el............ L. lapponicus (TRAGARDH). dlugosc ciala 160-215 m[l dlugosc szczeciny el 14-25 m[l 17. Dlugosc ciala 172-204 m[l. L. hystricinus (FORSSLUND). dlugosc szczeciny el 36-50 m[l Dlugosc ciala 220-238 m[l. L. ensifer (STRENZKE). dlugosc szczeciny el 39,2-50 m[l 18. Szczeciny el bardzo dlugie 54-63 m[l. S. elegans FORSSLUND. dlugosc ciala 20 l - 235m f.l Szczeciny el nie przekraczaja 44 m[l dlugosci 19. 19. Brak jakichkolwiek pól na hysterosomie 20. Na hysterosomie uklad symetrycznych pól lub sklerotyzowanych plytek 24. 20. Szczeciny el 22-32 m[l dlugosci 21. Szczeciny el nie przekraczaja 21 mj1. dlugosci 22. 21. Szczeciny ro na koncu rostrum. Brak pól interlamellarnych. L. tuxeni (FORSSLUND). dlugosc ciala 160-190 m[l dlugosc szczecin el 27,3-31,3 m[l Szczeciny ro nieco cofniete od konca rostrum. Cztery pary pól interlamellarnych L. perpusillus (BERLEsE). dlugosc ciala 174-196 m[l dlugosc szczeciny el 22-32 m[l 22. Dlugosc ciala 189-209 m [L. M. laticeps (STRENZKE). dlugosc szczeciny el 12-17 m[l 2'
20 Dlugosc ciala 151-188 m[l. 23. Wszystkie szczeciny jednakowo waskie.................. L. simplex (FORSSLUND). dlugosc ciala 155-188 m[l dlugosc szczeciny ei 15-18 mfl -- Szczeciny lezace na tergitach NM i P Y szersze niz pozostale szczeciny L. propinquus NIEDBALA. dlugosc ciala 151-170 m:j. dlugosc szczeciny ei 16-21 mf.l 24. Na hysterosomie uklad symetrycznych, silnie sklerotyzowanych plytek.. - Na hysterosomie uklad pojedynczych, symetrycznych pól lub ich zarysów 25. Na tergicie NA para silnie sklerotyzowanych pierscieni................... Bo. cricoides (WEIS-FOGH). dlugosc ciala 130-156 mil dlugosc szczeciny el 10,4-12,1 nw Na tergicie N A brak charakterystycznych pierscieni. 26. Plytki na notogaster delikatnie punktowane........ Bo. rostratus (JACOT). dlugosc ciala 168-200 m:), dlugosc szczeciny el 7-12 m:). Plytki na notogaster nie punktowane 27. Kontury plytek na notogaster faliste... Bo. jugatus JACOT. dlugosc ciala 158-211m[1. dlugosc szczeciny ei 13 mfl Kontury plytek na notogaster nie faliste. 28. Glówka sensillus równowaska. Dlugosc sensillus 37-46 mij... P. italicus (BERLESE). dlugosc ciala 170-200 nw dlugosc szczeciny ei 16-23 m!l Glówka sensillus dosc szeroka, wrzecionowata. Dlugosc sensillus 29-38 mil 29. Na tergicie P Y rzad 3 okraglych plytek. Ps~udostigmy na proterosomie polaczone mocna chitynowa listwa. Bo. jacoti (EVANS). dlugosc ciala 148-161 mil dlugosc szczeciny ei 14-15,6 mij. Na tergicie P Y rzad 4 plytek (jesli istnieja). Brak listwy laczacej pseudostigmy 30. 30. Pod szczecinami in para trójkatnych plytek. Chitynowe listwy biegnace z boków proterosomy nie przekraczaja nasad szczecin la. Bo. jugatus f. suecica FORSSLUND. dlugosc ciala 147--172nliJ dlugosc szczeciny el 12-15 mij. Pod szczecinami in para czworokatnych plytek. Chitynowe listwy z boków 23. 25. 32. 26. 27. 28. 29.
21 proterosomy znacznie przekraczaja nasady szczecin la 31. 31. Plytki na hysterosomie mocno sklerotyzowane, na calej dlugosci dobrze widoczne. B. berlesei WILLMANN. dlugosc ciala 170-189 mfl dlugosc szczeciny ej 13-20 mfl Plytki na hysterosomie slabo sklerotyzowane, ich rysunek bardzo zmienny, zanikajacy ku tylowi. Bo. immaculatus FORSSLUND. 32. Dlugosc szczecin ej 17-22 nie sciety. 33. 34. 35. 36. dlugosc ciala ] 60-188 mfl dlugosc szczeciny ej 10- ]4,6 mfl mi.!.. Koniec hysterosomy ogladany z boku skos-..... B. marginatus FORSSLUND. dlugosc ciala 208-244 mfl Dlugosc szczecin CI powyzej 22 1l1[). Koniec hysterosomy ogladany z boku zaokraglony. Dlugosc szczecin ej 22-27 mfl. Dlugosc szczecin el 28-44 mi.!.. Dlugosc szczecin ro ]3-18 mii. Cala hysterosoma pokryta sklerotyzowanymi polami i zarysami pól S. crenulatus (JACOT). dlugosc ciala ] 70-210 mfl dlugosc szczeciny ej 22-27 mi.!. Dlugosc szczecin ro 23--25 111[1. Jedynie na tergitach NM i PY kilka sklerotyzowanyc h pól. L. muscorum FORSSLUND. dlugosc ciala 200-233 mil dlugosc szczeciny ej 22-24 mil Karice szczecin.i; nie przekraczaja nasad szczecin hl. E. latior (BERLESE). dlugosc ciala 270-335 mfl dlugosc szczeciny ej 30-38 mi.!. KOIlce szczecin./; przekraczaja nasady szczecin hl'. Szczeciny ro tej samej szerokosci co szczeciny la. E. borea/is FORSSLUND. dlugosc ciala 199-233 111[1. dlugosc szczeciny el 28--42,5 m:j. Szczeciny rv znacznie wezsze niz szczeciny la................. E. oudemansi HAMMEN. dlugosc ciala 230-288 mil. dlugosc szczeciny ej 33-44 mij 33. 34. 35. 36.
22 IV. PRZEGLAD GATUNKÓW 1. Eohrachychthonius horea/is FORSSLUND, 1942 Eobrachychthol1ius borealis: NIEDBALA,1972a, 1974. Rozmieszczenie ogólne: gatunek europejski, znajdowany najczesciej w Europie Pólnocnej. Stanowiska w Polsce: 12. Pakotulsko; Rezerwat Kormoranów nad Brda, stary przerzedzony las bukowy, 19 IX 1967, lok. ze sciólki (ZMZ) 82. Lwówek Slaski, las mieszany powyzej stadionu, 14 XI 1960, 23 ok. ze sciólki (HK). -- --- --J, '\\ Jt \ tt\ \ t1t 100 Km.. a b \1apa. 2. Rozmieszczenie w Polsce: a - Eobrachychthonius borealis FORSSL., b-e. latior( BERL.)
23 Jest to gatunek bardzo rzadki i nieliczny. 24 osobniki (D = 0,18) znalazlem w 2 próbach (C = 0,27). Wspólwystepuje z 5 gatunkami w naj nizszej VI klasie korelacji. Wedlug skali PEUSAjest to gatunek przypadkowy, znaleziony jednak wylacznie w srodowisku lesnym. Gatunek ten byl mylony z pozostalymi z rodzaju Eobrachychthonius, totez. trudno cokolwiek powiedziec o jego ekologii. FORSSLUND(1943) znalazl go tylko w poziomie F profilu glebowego, stwierdzajac jednoczesnie jego brak w poziomach S i H. 2. Eobrachychthonius latior (BERLESE,1910) Brachychthonius latior BERLEsE,1910. Brachychthonius latus JACOT,1936. Brachychthonius brevis var. glabra THOR, 1930. Eobrachychthonius sexnotatus JACOT, 1936a. Brachychthonius grandis SELLNICK,1944. Eobrachychthonius latior' ~IEDBALA, 1972a, 1974. Rozmieszczenie ogólne: gatunek holarktyczny, w Azji znany tylko z ZSRR. Stanowiska w Polsce: 9. Rezerwat Radecin nad Drawa; Stary Jas debowo-bukowy, 11 Vll1968, 3 ok. ze sciólki bukowej (ZMZ) 75. Zwierzyniec; rezerwat "Bukowa Góra", partia jodlowa, 21 I 1971, lok. z powalonej jodly (KW i WN) 80. Masyw Slezy, poludniowe zbocze szczytu, bór swierkowy, 21 V 1970, lok. ze sciólki (ZMZ); Radunia) zbocze pólnocne, las mieszany, 22 V 1970, lok. ze sciólki (ZMZ) 82. Góry Izerskie, Sbrbki, 21 V 1973, 15 ok. spod maliniaków i szczelin skalnych (WN); Karkonoski Park Narodowy, na wschód od Snieznych Kotlów, bór swierkowy, 22 V 1973, lok. ze sciólki (WN) LOl. Babia Góra, ponizej Diablaka, bór swierkowy, 12 VI 1970, lok. ze sciólki (AP i WN) 104. Tatrzanski Park Narodowy; zbocze wschodnie nad Morskim Okiem, bór swierkowy. 8 VI 1968, lok. ze sciólki (WN). Jest to gatunek 0,67O, 0,02l 1,20,6 C0,32l 7,552,6 0,934 klasa Dliczba 15 l ll Q3 l bardzo lrzadki l i nieliczny F czesciej znajdowany w Polsce Poludniowej. W 5 srodowiskach znalazlem 24 osobniki (D = 0,18) w 8 próbach (C = 1,07), A Gatunek ten wspólwystepuje z 14 gatunkami w obu naj nizszych klasach korelacji. Wedlug skali PEUSAjest to gatunek przypadkowy, poza jednym stanowiskiem stwierdzony w róznych srodowiskach lesnych. E. latior byl cytowany z naj rózniej-
24 szych srodowisk, byl jednak mylony z pozostalymi gatunkami tego rodzaju. FORSS LUNO (I943) nie znajdowal go nigdy w poziomie S profilu glebowego, najczesciej w poziomie F, rzadziej w H. 3. Eobrachychthonius oudemansi HAMMEN, 1952 Eobrachychthonius argelllinensis HAMMER, 1958. Brachychthonills laetepictus: WILLMANN, 1931. Eobrachy"h. thol1ius oudemansi: RAFALSKI, 1966; NIEDBALA, 1974. Rozmieszczenie ogólne: gatunek ten wystepuje glównie we wschodniej h ol arktyce, a takze w Ameryce Poludniowej. Stanowiska w Polsce: Pow. Jelenia Góra, Szklarska Poreba; pow. Krosno, okolice Dukli (RAFALSKI 1966) 6. Lesnictwo Przydarlów, Melico fagetum, oddzial 9h, 27 IV 1973, 4 ok. ze sciólki (2MZ) 9. Rezerwat Radecin nad Drawa; stary las debowo-bukowy, 11 VII 1968, 7 ok. ze spróchnialego powalonego buka (ZM2) 15. Okolice Leborka; 7 km od Leborka w kierunku Bytowa, las mieszany, 10 X 1962, 25 ok. ze sciólki swierkowej (MJ i AD) 21. Okoice Fromborka; las Kandynski, 28 IX 1971, 7 ok. ze sciólki bukowej (StS) 23. Rezerwat "Lisunie", las mieszany, 2 X 1971 lok. ze sciólki (ZMZ), rezerwat "Zakret", las mieszany, 30 IX 1971, 4 ok. ze sciólki (2M2); rezerwat "Strzalowo", bór swierkowy, 2 X 1971, 7 ok. ze sciólki (ZMZ); rezerwat "Królewski Las", las mieszany 30 IX 1971, lok. ze sciólki (ZM2) 25. Lukta - Morag, las mieszany, 12 X 1972, 4 ok. ze sciólki (AK) 26. Puszcza Piska, las debowo-grabowy, 1 X 1971, 3 ok. ze sciólki (2MZ) 27. Okolica Guz, rezerwat "Cisów", bór swierkowy, 13 IX 1969,20 ok. ze sciólki (ZMZ); na pólnoc od Guz, las mieszany, 13 IX 1969, 12 okazów ze sciólki (2MZ); jw. zagajnik sosnowy z domieszka grabu, 13 IX 1969,100 ok. ze sciólki (ZMZ); Góra Szeska, las mieszany, 13 IX 1969, 50 ok. ze sciólki (ZMZ) 28. Pawlówka, las mieszany, 16 IX 1969, 100 ok. ze sciólki (ZMZ); Poddubówek, las mieszan). 17 IX 1969, 2 ok. z próchna powalonego pnia swierka (ZMZ); Stary Folwark-Krzywe, las mieszan). 14 IX 1969, 100 ok. ze sciólki (2M2); jw. 16 ok. z powalonego pnia swierka (2M2) 30. Bialowieski Park Narodowy; grad, oddzial 369,8 VfTI 1970, lok. ze sciólki (MS); las olche.\'.\, oddzial 340, 16 X 1970, 3 ok. ze sciólki (MS) 35. Zatonie; park-rezerwat, 31 V 1967, 5 ok. z dziupli kasztana (JR) 37. Nowe Osiedle, rezerwat debowo-grabowy, 26 IX 1960, 6 ok. ze sciólki (ZP) 38. Okolice Radolina; las debowy nad Notecia, 15 VlI 1968, lok. ze sciólki (CzB); Radolin-Radolmck, las mieszany, 15 VJI 1968, lok. ze sciólki (CzB) 44. Kórnik, arboretum, 10 VI 1969, 361 ok. z trzech przysiewek (CzB) 48. Rezerwat Debno; las debowy, 30 IV 1972, 7 ok. ze sciólki (JR) 5~. Ostromecko; "Las Marianski", las lisciasty o charakterze gradu, 25 V[ 1968, 3 ok. ze sciólki (ZM2) 64. Okolice Weglewic; lesnictwo Brzeziny, las mieszany, 5 X 1968, 6 ok. ze sciólki ([S i W;-.; i 69. Rezerwat bukowo-jodlowy "Swinia Góra", 16 VII 1971, 3 ok. ze sciólki (220) 70. Swietokrzyski Park Narodowy, Swiety Krzyz, las mieszany, 15 VII 1971, 5 ok. ze sciólki (ZZO)
25 71. Góra Je1eniowska, las bukowy, 20 V 1971, lok. ze sciólki (WN); góra Szczytni ak, las bukowo-jodlowy. 20 V 1971, 6 ok. ze sciólki (WN) 75. Zwierzyniec; rezerwat "Bukowa Góra", partia jodlowa, 21 I 1971, 7 ok. z dwóch powalonych jodei (KW i WN) 77. Rezerwat Jodlowiec; las mieszany, 12 VIII 1972, 2 ok. ze sciólki (ZMZ) 79. Góra Krzyzowa pod Strzegomiem, las lisciasty z przewaga debów, 24 VI 1972, 3 ok. ze sciólki (J R I 80. Masyw Slezy, poludniowe zbocze szczytu, bór swierkowy, 21 V 1970, 5 ok. ze sciólki (ZMZ); opodai góry Kosciuszki, bór swierkowy, 21 V 1970,2 ok. ze sciólki (ZMZ); Radunia, partia debowa na szczycie, 22 V 1970, 3 ok. ze sciólki (ZMZ); jw. zbocze pólnocne, las mieszany, 22 V 1970, 2 ok. ze sciólki (ZMZ) 82. Swieradów Zdrój. stoki Sepiej Góry. bór swierkowy. 19 V 1973.1 ok. ze sciólki (WN); Sokole Gór\' kolo Trzc\nska, las mieszany pod Sukiennicami. 5 V 1970. 3 ok. ze sciólki (HO); Karkonoski Park Narodowy. na wschód od Czarnego Kotla, bór swierkowy, 22 V 1973, 4 ok. z dziupli starego swierka (WN) 85. Bledne Skaly, bór swierkowy, 25 V 1972, 25 ok. z traw i detritusu spod nawisów skalnych (ZMZ) 86. Zloty Stok-Ladek Zdrój, bór sosnowy, 24 V 1972, 16 ok. ze sciólki (ZMZ); Masyw Snieznika Klodzkiego, partia bukowa na zóltym szlaku (ok. 900 m n.p.m.), 27 V 1973. ] ok. ze sciólki (WN) 87. Na zachód od Kurznie, las mieszany, 25 VI 1971, 130 ok. ze sciólki (ZMZ); Lubsza. rezerwat debowe)' bukowy, 12 VIII 1972, 9 ok. ze sciólki (ZMZ) 92. Lesnictwo Poniwiec, las mieszany, 10 VIII 1971, 50 ok. ze sciólki (HO) 100. Na wschód od Rajczy, las bukowy, 9 V11970, lok. ze sciólki (AP i WN); polana na poludnie od Ro manki, 10 VI 1970, lok. z dziupli swierka (AP i WN); Romanka, bór swierkowy. 10 VI 1970, 3 ok ze sciólki (AP i WN) ]01. Babiogórski Park Narodowy, opodal schroniska Markowe Szczawiny, bór swierkowy, 12 VI 1'17(1 lok. ze sciólki (AP i WN); Babia Góra, ponizej Diablaka (okolo 1300 m n.p.m.), bór swierkowo. 12 VI 1970,2 ok. ze sciólki (AP i WN); Zubrzyca Górna, bór swierkowy, 16 VIII 1971.21 ok. ze sc;()lk: (WN) 104. Tatrzansk i Park Narodowy; dolina Panszczycy, bór swierkowy, 22 VII 1968, 14 ok. ze sciólki I v\;\" I Dolina Kondratowa, najwyzej polozona partia swierków (okolo 1500 m n.p.m.), 25 VJI 1968. "7 ok ze sciólki (WN); Do]ina Suchej Kondrackiej, bór swierkowy (okolo 1450 rn n.p.m.), 25 VI! 196[,:. 7 ok. ze sciólki (WN); Do]ina Panszczycy - Hala Gasienicowa, bór swicrkowy, 22 VII 1968.4 o:: ze sciólki (WN); przelecz pod Kopa Kondracka, kosówka, 24 VII 1968, lok. ze sciólki (WN): Sv' stówka Roztocka, 26 V 1971, 58 ok. z gniazda Pitymus tatricus (WS); Szpiglasowa Przelecz. 7 V: 1969. lok. z gleby (WN); Morskie Oko, skalka ponizej Czarnego Stawu (okolo 1560 m n.p.m. 31 VIII 1968, lok. z detritusu (JR); zbocze wschodnie nad Morskim Okiem. bór swierkowy. S Vi 1968, 6 ok. ze sciólki (WN) ]] I. Okolice Wapiennego, las lisciasty, 2] V]II 196], ] ok. z powalonego buka (JR); jw. zarosla na kwyil brzegu Wolosca, 13 V11970, 4 ok. ze sciólki (CzB i PL), las bukowy na prawym brzegu Wolos;:'L. 13 VI 1970.1 ok. ze sciólki (CzB i PL), las mieszany na prawym brzegu Wolosca, 13 VI 1970. 6 ok z dwóch przesiewek ze sciólki (CzB i PL); okolica Przyslupi, Magura Malastowska, las bukowo-.iodli' wy, 6 VI 1971, 3 ok. ze sciólki (WN); okolica Swietnicy, Czertezne, las mieszany, 26 IX 1971, 3 ok ze sciólki (ZP): Bartnia Góra kolo Szymbarku, las mieszany, 13 V11970, 1 ok. ze sciólki (CzB i PLl. jw., 15 VIII 1971, lok. ze sciólki (JR); Miejska Góra kolo Szymbarku, las mieszany, 13 VI 1970. 15 ok. z trzech przesiewek ze sciólki (CzB i PL); jw., partia bukowa, 13 VI 1970, 2 ok. ze sciólki (Czl:l i PL); KozieZcbro, ]asjodlowy, 6 VI 1971, 360 ok. ze sciólki (WN);jw. las bukowy, 6 VI 1971.4 ok. ze sciólki (WN) 1]2. Ciechania-Huta Polanska, las bukowy, 9 VI 1971, 45 ok. zc sciólki (WN); Tatrova Hora, las buko\'i\ 10 VI 1971, 1 ok. ze sciólki (WN) ]13. Okolica Jaslisk, na poludniowy wschód od Jasic]a, las bukowy, 14 VI 1971, 35 ok. ze sciólki (WN). Pasika, las bukowy, 14 VI 1971, lok. ze sciólki (WN).
26 '------ --...---~~--~'\.\ \ \~, 100 Km Mapa 3. Rozmieszczenie w Polsce Eobrachychthonius oudemansi HAMM. W Polsce 15,7910,5 28,30 4,251,8 C14,46 7,893 19,33 0,78 29,0 6,99 Dliczba 11,09 53,37 634 jest 361 360 12,32 125 103 20,5 258 215,4 428,6 klasa 33 ]8 12,6 9Q 2 to gatunek 36 lczesty l i liczny, F znany z rozproszonych stanowisk w calym kraju. (C = W 11,51). 14 srodowiskach A znalazlem 1748 osobników (D = 13,49) w 86 próbach
2,941,6 0,861 4,8 0,622 1,7 43 21 2l 1 27 E. oudemansi wspólwystepuje z 24 gatunkami, w I klasie korelacji z B. ber/esei, w II klasie z Bo. immaculatus i L. perpusillus. W 17 próbach wystepowal sam jeden. Jest to gatunek charakterystyczny wybierajacy w borze swierkowym. Wystepuje we wszystkich srodowiskach lesnych, bardzo rzadko jednak w borze sosnowym. Z literatury wynika, ze gatunek ten z równa czestoscia wystepowal w róznych typach lasu, a takze na murawach i mchach naskalnych, rzadziej na lakach i w gniazdach. Czesto znajdowany byl wysoko w górach. Najwyzej polozone stanowisko (2800-3200 m n.p.m.) pochodzi z pasma Tjan'szan', gdzie znaleziony zostal na lace (VTOROV i KRIVOLUCKIJ, 1968). 4. Poecilochthonius italicus (BERLESE, 1910) Brach)chthonius brevis var. ita/icus BERLEsE, 1910. Brachychthonius brevis var. spiciger BERLEsE,1910. Brach)chthonius italicus spiciger JACOT, 1936b. Brachychthonius italicus: NIEDBALA,1972a; 1974. Rozmieszczenie ogólne: gatunek holarktyczny, w Europie jednak nie stwierdzono go w krajach skandynawskich i w Anglii. Stanowiska w Polsce: 5. Puszcza Bukowa, Rezerwat "Bukowe Zdroje", Melico-Fagetum, 28 IV 1973, 8 ok. ze sciólki (ZMZ) 7. Rezerwat lesno-stepowy Bielinek nad Odra; Partia lasu zblizona do Fagetum-boreo-atlanticum, 29 IX ]967, 4 ok. ze sciólki (JR) 12. Pakotulsko; Rezerwat Kormoranów nad Brda, stary przerzedzony las bukowy, 19 IX 1967, 6 ok. ze sciólki (ZMZ) 15. 7 km od Leborka w kierunku Bytowa, las mieszany, 10 X 1962, 3 ok. ze sciólki bukowej (MJ i AD) 17. Orlowo; Rezerwat na Kepie Redlowskiej, las mieszany, 30 XI 1968, lok. ze sciólki (JR) 39. Okolica Lutomia, las bukowy nad Jez. Lutomskim, 29 IV 1972, lok. ze sciólki (AD i CzB) 47. Dobrzyca, las mieszany nad Lutynia, 17 IV 1968, 5 ok. ze sciólki (ZMZ) 50. Okolica Toninka, rezerwat "Wawelno", las bukowy, 25 VII 1972, 2 ok. ze sciólki (ZMZ) 80. Radunia, partia debowa na szczycie, 22 V 1970, 2 ok. ze sciólki (ZMZ) 84. Rezerwat "Las Muszkowicki", ole s jesionowy, 23 VI 1972, lok. ze sciólki (JR) 87. Lubsza, rezerwat debowo-bukowy, 12 VIII 1972, lok. ze sciólki (ZMZ) 96. Ojcowski Park Narodowy, Chelmowa Góra, Fagetum-carpaticum, 3 VI 1969, 2 ok. ze sciólki (WN) 105. Pieninski Park Narodowy, Dolina Pieninskiego Potoku, las jodlowo-bukowy, 30 VIII 1971, lok. ze sciólki (WF); jw. Trzy Korony, las bukowy na poludniowo-zachodnim stoku, 26 VIII 1971, 6 ok. ze sciólki (WF); jw., poludniowy stok Sokolicy, las bukowy, 3 VI 1968, 2 ok. ze sciólki (WN) 109. Czudec; Las mieszany, 19 VI 1960, lok. ze sciólki (AS)
28 ]] 1. Wapienne, las lisciasty, 2] VIII 1961, 1 ok. z powalonego buka (JR); Bartnia Góra kolo Szymbarku, las mieszany, przesiewka n, 13 VI 1970,2 ok. ze sciólki (CzB i PL); jw., 15 VITl 1971, 1 ok. ze sciólki (JR); Miejska Góra kolo Szymbarku, las mieszany, 25lX ]97], 3 ok. ze sciólki (ZP); jw., partia bukowa, 13 VI 1970, 1 ok. ze sciólki (CzB i PL); Kozie Zebro, las bukowy, 6 VI 1971, 1 ok. ze sciólki (WN) ] 12. Ciechania-Huta Polanska, las bukowy, 9 VI 1971, 1 ok. ze sciólki (WN); Cergowa Góra kolo Dukli, partia bukowa, 3 VI 1958, 6 ok. ze sciólki (M] i JR); jw., las jodlowo-bukowy, 11 VI 197], lok. ze sciólki (WN). --- ~ -------",.r...,... "',...... ". \\ ~, \ \.. 100 Km granica zasiegu buka Mapa 4. Rozmieszczenie w Polsce Poecilochthollius italicus (BERL.) Wystepowanie P. ita/icus w Polsce zwiazane jest z zasiegiem buka. Nie zostal znaleziony we wschodniej i pólnocno-wschodniej czesci kraju oraz w województwach centralnych. Jest gatunkiem nizinnym, nie znalezionym w górach, choc SCHM(kzER (1962) stwierdzil go w mchu na wysokosci 2775 m n.p.m. w Alpach. Jest to gatunek rzadki i nieliczny. Znleziony zostal w 5 srodowiskach lesnych w liczbie 63 osobników (D = 0,49) w 25 próbach (C = 3,35).
k4 k6n k3 k2 n A D liczba prób 40 4,31 12 18 0,35 9 3 0,58 2 l 0,29 l l l c 14,46 6,0 3,51 2,94 Q 7,9 1,4 1,4 0,9 29 klasy F 4 2 2 l Wspólwystepuje z 17 gatunkami w niskich klasach korelacji. Najczesciej zb. berlewi. P. ita/icus jest gatunkiem charakterystycznym wybierajacym w lasach bukowych. Nie znaleziony w borach. Z literatury wynika, ze wystepuje glównie w lasach lisciastych. a przede wszystkim w buczynach (MORTTZ, 1963, 1965; SCHUSTER, 1960), w dabrowach czystych badz tez z domieszka innych drzew lisciastych (HAMMEN, 1952: CSISZAR, 1960; SCHUSTER, 1960; CSISZAR i JELEVA, 1962; MORITZ, 1963; LEBRU:'-I, 1965, 1971; GATILOVA i KRIVOLUCKIJ, 1968; LIONS, 1966). Nie znaleziony poza jednym przypadkiem (STRENZKE, 1952) w borach i lasach iglastych. Sporadycznie znajdowany na terenach otwartych, nielesnych np. na lakach (STRENZKE, 1952; LIO?,;S, 1965; MAHUNKA, 1966; GRISINA, 1970), pastwiskach (BALOGH, 1965). Wedlug STRlNZKEGO (1952) gatunek ten wymaga sredniej i wysokiej wilgotnosci i zawartosci substancji organicznej oraz niskiego i sredniego ph. Tak samo LIONS (1966) uwaza, ze liczebnosc gatunku jest wprost proporcjonalna do wilgotnosci i zhuminizowania podloza. Jedynie SCHUSTER (1965) znajdowal go na suchych i bardzo suchych stanowiskach w lasach debowo-bukowych. Wedlug MORITZA (1963) ilebruna (1971) P. it({/icus wystepuje glównie w powierzchniowym poziomie profilu glebowego (S). 5. Brachychochthonius cricoides (WEIS-FoGH, 1948) Brachyclzthonius cricoides WEIS-FoGH, 1948. Brachychthonius cricoides: NIEDBALA, 1972a, 1974. Rozmieszczenie ogólne: gatunek palearktyczny, w Europie nie stwierdzony w Skandynawii, w Azji znany tylko w ZSRR. Stanowiska w Polsce: 1. Wyspa Uznam, Bór sosnowy, 8 IV 1971, lok. ze sciólki (SS) 2. Wolinski Park Narodowy, nadmorski bór sosnowy, 8 IV 1971, lok. ze sciólki i gleby (SS); jw., na zachód od jez. Grodno, 40-letni bór sosnowy, 24 IV 1968, lok. z mchu i butwiny (JR) 5. Puszcza Bukowa, rezerwat "Bukowe Zdroje", Fago-(?uercetum, postac mszysta z Mnium hornum, 28 IV 1973, lok. z mchu (ZMZ) ID. Slowinski Park Narodowy, bór sosnowy z Empetrum sp., 18 IX 1968, 3 ok. ze sciólki (CzB) II. Miastko-Bialy Bór, las mieszany, 12 V 1971, lok. ze sciólki (MJ i CzB)
30 16. Piasnica, bór sosnowy, 25 VII 1971, 1 ok. ze sciólki (WN) 23. Rezerwat "Strzalowo", bór swierkowy, 2 X 1971, 3 ok. ze sciólki (ZMZ) 30. Bialowieski Park Narodowy, oddzial 284, las mieszany, 16 X 1970, 2 ok. ze sciólki (MS); oddzial 234, las mieszany, 16 X 1970, 3 ok. ze sciólki (MS); Querceto-Piceetum, 8 V 1972, 68 ok. ze sciólki (SS) 38. Okolice Rado]ina, las debowy nad Notecia, 15 VI 1968, 4 ok. ze sciólki (CzB) 53. Piwnice, Tilio-Carpinetum, 7 XII 1971, 2 ok. ze sciólki (SS); Pino-Quercetum, 14 xn 1971, 2 ok. ze sciólki (SS) 58. Kampinoski Park Narodowy, oddzial 161, bór sosnowy, 15 IX 197], lok. ze sciólki (WN) 62. Tomaszów Mazowiecki-Spala, bór sosnowy, przesiewka n, 8 V 1968, 3 ok. ze sciólki (ZMZ) 69. Swinia Góra-Suchedniów, las jodlowy, 15 V 1972, lok. ze sciólki (WN) 73. Pulawy, bór sosnowy, 18 IV 1970, 6 ok. ze sciólki (MG) 107. Czaj kowa, las sosnowo-debowy, przesiewka I, 23 VIII 1970,50k. z~ sciólki (MS).. Mapa 5. Rozmieszczenie w Polsce Brachychochthonius cricoides (WEIS-FOGH) Bo. cricoides nie zostal znaleziony na poludniu kraju i w województwie zielonogórskim. W Polsce jest to gatunek zdecydowanie nizinny, jednak VTOROV i KRI VOLUCKIJ (1968) znalezli go w pasmie Tjan'Szan' na wysokosci 1610-2200 m n.p.m. Jest to gatunek rzadki i nieliczny. W 5 srodowiskach zebralem 109 osobników (D = 0,84) z 19 prób (C = 2,54).
17,02 4,672,7 0,70l 1,891,2 3,512,0 C1,162 0,748 D82 1,59 46 l23 217 Fl prób 7 Q 3,5 l klasa 31 Bo. cricoides wspólwystepuje z 19 gatunkami, w niskich klasach korelacji, najczesciej z L. perpusillus. W Polsce jest to gatunek wylacznie lesny, a ze wzgledu na wysoka stalosc wystepowania charakterystyczny wybierajacy w borach sosnowych. W lasach mieszanych wiekszosc prób, w których zostal znaleziony, pobrana byla na stanowiskach, gdzie wystepowala sosna. Gatunek ten notowany byl dotad z niewielu stanowisk. Na jego preferencje boru sosnowego wskazuja prace MORITZA (1965), HALASKOVEJ i KUNSTA (1960) oraz EVANSA (1952). Jednak MAHUNKA (1966) znalazl go w lesie bukowym, a MORITZ (1963) w lasach mieszanych, lisciastych, natomiast WEIS-FoGH (1948), MURPHY (1953) oraz VTOROV i KRIVOLUCKIJ (1968) znajdowali go w nielesnych stanowiskach terenów otwartych. Wedlug MORITZA (1963) w profilu glebowym najliczniejszy jest w poziomie Fa, mniej liczny w H, a nieliczny w S. Autor ten uwaza go za gatunek przywiazany do glebszych poziomów gleby. 6. Brachychochthonius immacu/atus FORSSLUND, 1942?Brachychochthonius laeris JACOT,1938.?Brachychochthonius berlesei erosus JACOT,1938.?Brachychochthonius semiornatus EVANS,1952. Brachychochthonius arcticus HAMMER, 1952.?Brachychthonius striatus WILLMANN, ]956 PAX,(1944 nomen nudum). Brachychthonius gygeri SCHWEIZER, (in Bader 1963).?Brachychthonius obscurus KRIVOLUCKIJ, ]966. Brachychthonius immaculatus: NIEDBALA, 1972c; NIEDBALA, ROHLOFF, 1972, Brachychochthonius immaculatus: NIEDBALA, ]974. Rozmieszczenie ogólne: gatunek holarktyczny, w Azji znany tylko z ZSRR. Stanowiska w Polsce: Masyw Snieznika Klodzkiego (PAX, 1944; WILLMANN, 1956) 2. Wolinski Park Narodowy, rezerwat scisly im. S. JAROSZA, las bukowo-debowo-sosnowy, 8 VI 1969, lok. ze sciólki i próchna (JR) 6. Lesnictwo Przydarlów, leg Fraxino-Ulmetum, oddzial 17, 27 IV 1973, 3 ok. ze sciólki (ZMZ) 11. Warcino, wielogatunkowy las mieszany poza parkiem, 20 IX 1967, 2 ok. ze sciólki (ZMZ) 15. 7 km od Leborka w kierunku Bytowa, las mieszany, 10 X 1962, 18 ok. ze sciólki swierkowej (MJ i AD) 21. Okolice Fromborka nad Zalewem, 28 IX 1971, lok. z naplywek trzcin (StS)