Mariusz Lewandowski Zasady prowadzenia postępowania upadłościowo-naprawczego w praktyce działania banków spółdzielczych Prawo upadłościowe i naprawcze reguluje istotną część procesów rozwoju gospodarczego. Funkcją tego prawa jest sprawiedliwe rozstrzyganie konfliktu interesów pomiędzy dłużnikami i wierzycielami. Celem podstawowym prawa upadłościowego i naprawczego jest optymalne zaspokojenie roszczeń wierzycieli. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. reguluje trzy alternatywne tryby postępowania służące realizacji tego celu. Jednym z nich jest likwidacja majątku upadłego i podział uzyskanych funduszów masy między wierzycieli. Tryb egzekucyjno-likwidacyjny jest najbardziej radykalną metodą zaspokojenia roszczeń wierzycieli. Ma on charakter przymusowy a wierzyciele swoje prawa realizują za pośrednictwem organu wykonawczego, którym jest syndyk masy upadłości. Obowiązkiem syndyka jest spieniężenie majątku upadłego i zaspokojenie wierzycieli z uzyskanych funduszów. Celem podstawowym prawa upadłościowego i naprawczego wyrażonym expressis verbis w art. 2 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, jest zaspokojenie roszczeń wierzycieli w możliwie najwyższym stopniu. Ustawodawca określił trzy alternatywne tryby postępowania zmierzające do realizacji tego celu. Wyboru trybu postępowania upadłościowego dokonuje sąd upadłościowy wydając postanowienie o ogłoszeniu upadłości, w którym sentencję stanowi sposób prowadzenia postępowania. Wybór trybu uwarunkowany jest przesłankami ekonomicznymi i społecznymi, i poprzedzony analizą sytuacji finansowej i majątkowej upadłego. Konkluzje wynikające z rzetelnej oceny potencjału gospodarczego leżą u podstaw orzeczenia sądu w zakresie ogłoszenia upadłości i wyboru sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego. Roszczenia wierzycieli mogą zostać zaspokojone poprzez realizację układów sanacyjnego albo likwidacyjnego bądź w trybie egzekucyjno-likwidacyjnym za pośrednictwem syndyka masy upadłości. Ogłoszenie upadłości z opcją likwidacji majątku upadłego jest rozwiązaniem najbardziej radykalnym, ponieważ zgodnie z art. 57 ust. 1 i 2 ustawy- Prawo upadłościowe i naprawcze, pozbawia upadłego zarządu przedsiębiorstwem, zobowiązuje do wydania całego majątku i dokumentacji syndykowi masy upadłości oraz obliguje do współpracy z sędzią - komisarzem i syndykiem pod rygorem odpowiedzialności karnej. Oprócz odpowiedzialności karnej, niewykonanie przez upadłego powyższych obowiązków stanowić może postawę do pozbawienia upadłego oraz reprezentantów upadłego, który nie jest osobą fizyczną prawa prowadzenia działalności gospodarczej w oparciu o przepis art. 373 ust.1 pkt 2 ustawy- Prawo upadłościowe i naprawcze. W przypadku upadłego, który jest osobą fizyczną niewykonanie nałożonych przez ustawę w art. 57 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze obowiązków pozbawia go zgodnie z art. 369 ustawy możliwości żądania umorzenia wierzytelności niezaspokojonych w postępowaniu upadłościowym. Ponadto wobec upadłego, który się ukrywa lub ukrywa swój majątek albo podejmuje czynności mające na celu ukrycie majątku lub obciążenie go pozornymi zobowiązaniami sędzia - komisarz na podstawie art. 58 ustawy - Prawo 1
upadłościowe i naprawcze może zastosować środki przymusu określone w Kodeksie postępowania cywilnego dla egzekucji świadczeń niepieniężnych. Kodeks postępowania cywilnego dopuszcza zastosowanie w tym zakresie karę grzywny oraz aresztu. Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że postępowanie upadłościowe z opcją egzekucyjno likwidacyjną zawiera w sobie elementów przymusu wobec osoby upadłego. Majątek upadłego z datą ogłoszenia upadłości staje ex lege masą upadłości służącą zaspokojeniu wierzycieli. Jeśli chodzi o organy postępowania upadłościowego z opcją likwidacji, wskazać należy, iż właściwość rzeczową sądu w sprawach o ogłoszenie upadłości określa art. 18 ustawy, a zatem sądem upadłościowym zgodnie z tym przepisem jest sąd rejonowy - sąd gospodarczy. Właściwość miejscową sądu określa się biorąc pod uwagę lokalizację głównego ośrodka działalności gospodarczej dłużnika. W przypadku wszczęcia postępowania upadłościowego w kilku sądach właściwych, sprawę prowadzi sąd, który pierwszy wydał postanowienie o głoszeniu upadłości. Ustawodawca w art. 149 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze przyjął zasadę, że postępowanie upadłościowe toczy się w sądzie upadłościowym, który upadłość ogłosił. Sąd upadłościowy wydaje postanowienia dotyczące najważniejszych elementów postępowania upadłościowego a mianowicie o ogłoszeniu upadłości z określeniem trybu prowadzenia postępowania, zatwierdzenia układów, pozwolenia na kontynuowanie działalności gospodarczej, rozpoznania sprzeciwu od listy wierzytelności. Sąd upadłościowy orzeka w składzie jednego sędziego zawodowego i jest to zasada generalna w postępowaniu upadłościowym, zapisana w art. 150 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Wyjątkiem od tej zasady jest trzyosobowy skład sądu złożony z sędziów zawodowych orzekającego w sprawach ogłoszenia upadłości, ustalenia wynagrodzenia syndyka, nadzorcy i zarządcy oraz rozpoznania zażalenia na postanowienie sędziego komisarza. W odniesieniu do sędziego komisarza należy zauważyć, iż przepis art. 151 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze określa właściwość rzeczową sędziego komisarza. Zasadą jest, że sędzia - komisarz wykonuje wszystkie czynności postępowania upadłościowego z wyjątkiem tych, które są zastrzeżone w ustawie do wyłącznej kompetencji sądu. Katalog uprawnień sędziego komisarza zawiera art. 152 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Z dyspozycji tego przepisu wynikają trzy kategorie uprawnień tj. kierowanie tokiem postępowania, sprawowanie nadzoru nad czynnościami syndyka, nadzorcy, sądowego i zarządcy oraz określenie zakresu czynności syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy, których nie mogą wykonać bez jego zezwolenia lub bez zgody rady wierzycieli. Kierowanie tokiem postępowania upadłościowego polega na podejmowaniu wszystkich czynności niezbędnych do prawidłowego prowadzenia postępowania upadłościowego w ramach wyznaczonego przez sąd upadłościowy trybu. Sędzia komisarz, zatem przeprowadza postępowania dowodowe, wysłuchuje upadłego, syndyka, nadzorcę sądowego, wierzycieli zgodnie z art. 217 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, dokonuje obwieszczeń, zwołuje i przewodniczy zgromadzeniu wierzycieli, powołuje radę wierzycieli, ma prawo zwołać i przewodniczyć posiedzeniu rady wierzycieli. Ponadto w postępowaniu prowadzonym w trybie egzekucyjno-likwidacyjnym posiada kompetencje do wstrzymania likwidacji masy upadłości na podstawie art. 310 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze oraz do określenia warunków przetargu na sprzedaż masy upadłości, nadzorowania przetargu i zatwierdzenia wyboru oferty dokonanej przez syndyka zgodnie z art. 320 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Nadzorowanie czynności syndyka obejmuje kontrolę sprawozdawczości syndyka, rozpoznanie sprzeciwu od uznania wierzytelności na liście, rozpoznanie zarzutów na plan 2
podziału funduszów masy upadłości, akceptację innych operacyjnych czynności syndyka oraz kontrolę prawidłowości wykonywania przez syndyka jego ustawowych obowiązków. Ponadto sędzia komisarz ma prawo ograniczyć uprawnienia syndyka i określić zakres czynności do wykonania, których, syndyk musi uzyskać zgodę sędziego komisarza. W kompetencji sędziego komisarza jest rozpoznanie skargi na działania syndyka, wniosku o odwołanie syndyka złożonego przez radę wierzycieli lub przez członka rady wierzycieli oraz skargi na czynności komornika. Pozycję sędziego komisarz w postępowaniu upadłościowym określa art. 154 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze w myśl, którego sędzia komisarz w zakresie swoich czynności ma prawa i obowiązki sądu i przewodniczącego. Sędzia komisarz wydaje orzeczenia w formie postanowień, do których poprzez odesłanie zawarte w art. 229 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze znajdują zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Dużą rolę w postępowaniu upadłościowym odgrywa syndyk masy upadłości, który jest samoistnym organem postępowania upadłościowego, pełni funkcje publicznoprawne w ramach delegacji ustawowej i decyzyjnej sędziego komisarza. Pozycja syndyka w postępowaniu upadłościowym jako organu wykonawczego jest podobna do funkcji pełnionej przez komornika w postępowaniu egzekucyjnym. Syndyk jest ponadto menadżerem masy upadłości, którego podstawowym obowiązkiem jest zarządzanie masą upadłości w taki sposób, aby zoptymalizować wartość ekonomiczną masy upadłości i maksymalnie zaspokoić wierzycieli z uzyskanych ze sprzedaży masy upadłości środków. Zadania syndyka ustawodawca określił w art. 173 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze zgodnie, z którym, syndyk jest zobowiązany do niezwłocznego objęcia majątku upadłego, zarządzania nim, zabezpieczenia tego majątku przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub kradzieżą oraz przystąpienia do jego likwidacji. Wykonanie tych zadań wymaga od syndyka przeprowadzenia analizy ekonomiczno-finansowej, prawnej oraz podjęcia czynności organizacyjnych. Jeżeli syndyk napotyka przeszkody przy obejmowaniu majątku upadłego to na podstawie art. 174. ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze może zostać wprowadzony w posiadanie masy upadłości przez komornika sądowego. Podstawę wprowadzenia stanowi postanowienie sądu o ogłoszeniu upadłości lub postanowienie o powołaniu syndyka bez potrzeby opatrywania w klauzulę wykonalności. Syndyk zostaje powołany w przypadku ogłoszenia upadłości z opcją likwidacji majątku upadłego na podstawie art. 156 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Powołanie syndyka generalnie następuje w myśl art. 51 ust. 1 pkt 6 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości w trybie egzekucyjnolikwidacyjnym. Powołanie syndyka może także nastąpić w postanowieniu zmieniającym sposób prowadzenia postępowania upadłościowego zgodnie z art. 158 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Inne przypadki powoływania syndyka dotyczą śmierci pierwotnie powołanego syndyka albo odwołania syndyka przez sędziego komisarza. Syndyk może zostać odwołany przez sędziego komisarza ze względów określonych w art. 170 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, a mianowicie: jeżeli nie pełni należycie swoich obowiązków, jeżeli nie może pełnić swoich obowiązków ze względu na istnienie przeszkód, na wniosek syndyka, na wniosek rady wierzycieli lub członka rady wierzycieli, W przypadku odwołania syndyka przez sędziego komisarza, następnego syndyka powołuje sąd. W przypadku śmierci syndyka sędzia komisarz wyznacza na stanowisko syndyka inną osobę. 3
Syndykiem może zostać zgodnie z regulacją zawartą w art. 157 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, osoba fizyczna posiadająca odpowiednią licencję. Syndykiem może zostać także spółka handlowa, której wspólnicy ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczeń całym swoim majątkiem albo członkowie zarządu reprezentujący spółkę posiadają licencję. Zasady wydawania licencji ma określić odrębna ustawa. Z uwagi na to, że ustawa taka nie została jeszcze wydana na mocy art. 541 prawa upadłościowego i naprawczego stosowane są w tym zakresie regulacje zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 kwietnia 1998 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji oraz warunków wymaganych od kandydatów na syndyków upadłości. Jeśli chodzi o uczestników postępowania upadłościowego z opcją likwidacji, należy zauważyć, iż definicję upadłego zawiera art. 185 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, zgodnie z którym, upadłym jest ten, wobec kogo wydano postanowienie o ogłoszeniu upadłości. Ogłoszenie upadłości nie ma wpływu na zdolność prawną ani na zdolność do czynności prawnych, stanowi jednak ograniczenie możliwości przekształcenia się osoby prawnej lub innych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej i dopuszcza takie przekształcenia tylko według przepisów ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Zgromadzenie wierzycieli zwołuje sędzia komisarz. Z przepisu art. 191 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze wynika, że sędzia komisarz jest zobligowany przez ustawodawcę do zwołania zgromadzenia wierzycieli w przypadku, kiedy w ustawie jest zawarty wymóg podjęcia uchwały przez zgromadzenie wierzycieli a mianowicie w sprawach: o wyłączenie mienia z masy upadłości, orzekania o zmianie składu rady wierzycieli na wniosek wierzycieli złożony na podstawie art. 203 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, zobowiązania wierzycieli do wpłacenia zaliczki na koszty postępowania na podstawie art. 232 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, zawarcia układu. Sędzia - komisarz jest uprawniony do zwołania zgromadzenia wierzycieli także wtedy, gdy uzna to za celowe. Z treści art. 193 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze wynika dla sędziego - komisarza obowiązek przewodniczenia zgromadzeniu wierzycieli, które podejmuje uchwały. Głosowanie na zgromadzeniu wierzycieli może odbywać się ustanie bądź może mieć formę pisemną. Sędzia - komisarz może uchylić uchwałę zgromadzenia wierzycieli, jeżeli jest sprzeczna z prawem, narusza dobre obyczaje albo rażąco narusza interes wierzyciela głosującego przeciw uchwale. Na wstępnym zgromadzeniu wierzycieli może zostać powołana Rada wierzycieli. Jeżeli nie została powołana na wstępnym zgromadzeniu wierzycieli, może ją powołać sędzia - komisarz o ile uzna to za celowe na podstawie art. 201 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Sędzia - komisarz ma obowiązek wynikający z art. 201 ust. 2 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze powołać radę wierzycieli na wniosek wierzycieli mających przynajmniej piątą cześć ogólnej sumy wierzytelności, które zostały uprawdopodobnione. Rada wierzycieli jest uprawniona na podstawie przepisu art. 206 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze do podejmowania decyzji zezwalających syndykowi na: prowadzenie przedsiębiorstwa upadłego przez okres dłuższy niż trzy miesiące od daty ogłoszenia upadłości, 4
sprzedaż z wolnej ręki nieruchomości lub statku morskiego wpisanego do rejestru okrętowego, odstąpienie od sprzedaży przedsiębiorstwa jako całości, sprzedaż praw i wierzytelności, zaciąganie pożyczek lub kredytów oraz obciążanie majątku upadłego ograniczonymi prawami rzeczowymi, wykonanie umowy wzajemnej zawartej przez upadłego albo odstąpienia od takiej umowy oraz wykonanie lub odstąpienie od umowy zawartej przez upadłego, uznanie, zrzeczenie się i zawarcie ugody co do roszczeń spornych oraz poddanie sporu rozstrzygnięciu sądu polubownego. Rada wierzycieli podejmuje uchwały w powyższych sprawach, które mogą być uchylone przez sędziego - komisarza, jeżeli są sprzeczne z prawem albo naruszają dobre obyczaje lub interesy wierzycieli. W przypadku procedury likwidacji wierzytelności i praw majątkowych, syndyk jest zobowiązany do likwidacja wierzytelności upadłego przez ich ściągnięcie. Normę taką zawiera art. 331 ust.1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Ściągnięcie wierzytelności w myśl tego przepisu oznacza każdy sposób jej dochodzenia. Syndyk zatem jest uprawniony do wezwania dłużnika do dobrowolnego spełnienia świadczenia, a jeśli dłużnik nie spełnia świadczenia, syndyk powinien wytoczyć powództwo przed sądem. Syndyk posiada czynną legitymację procesową w sprawach dotyczących wierzytelności wchodzących w skład masy upadłości. W przypadku wierzytelności o którą toczył się proces sądowy i został zawieszony ze względu na ogłoszenie upadłości z opcją likwidacyjną, syndyk powinien wstąpić do procesu i doprowadzić do podjęcia postępowania z jego udziałem. Po uzyskaniu wyroków syndyk wszczyna egzekucję na zasadach określonych w kodeksie postępowania cywilnego. Jeżeli ściągnięcie wierzytelności napotyka przeszkody albo roszczenie nie jest jeszcze wymagalne, to likwidacja takich wierzytelności nastąpi przez ich zbycie zgodnie z art. 331 ust. 2 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Ogłoszenie upadłości nie skutkuje wymagalnością wierzytelności wchodzących w skład masy upadłości względem osób trzecich, co oznacza w praktyce brak możliwości egzekucji takich wierzytelności przed upływem terminu wymagalności. Oczekiwanie na termin wymagalności mogłoby się przełożyć na zwłokę w likwidacji masy upadłości, z tego powodu ustawodawca umożliwił syndykowi sprzedaż wierzytelności. Likwidacja praw majątkowych upadłego następuje przez ich wykonanie albo zbycie. Przepis ten nie dotyczy prawa własności rzeczy oraz wierzytelności. W skład masy upadłości mogą wchodzić różne prawa np. prawo własności intelektualnej, prawa ochronne na znaki towarowe, udziały w spółkach handlowych, prawa inkorporowane w papierach wartościowych (akcje, obligacje, listy zastawne, skarbowe papiery wartościowe, dowody składowe, konosamenty). Likwidacja tych praw odbywa się poprzez ich sprzedaż. Sprzedaż praw majątkowych i wierzytelności odbywa się zasadniczo w drodze przetargu, do którego stosuje się przepisy kodeksu cywilnego. Przetarg może odbyć się w formie pisemnej lub w formie aukcji. Na sprzedaż praw majątkowych i wierzytelności z wolnej ręki zgodę może wyrazić sędzia - komisarz precyzując warunki sprzedaży. Inna forma zbycia niż przetarg czy sprzedaż z wolnej ręki, wymaga zgody rady wierzycieli. Rada wierzycieli na podstawie art. 334 ust. 2 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze może udzielić syndykowi takiej zgody określając warunki sprzedaży. 5