Jan Kochanowski Fraszki
Jan Kochanowski (1530-1584) poeta, dramatopisarz, tłumacz poeta doctus z łac. poeta uczony, wykształcony, mędrzec
Czarnolas Jan z Czarnolasu
Jan Kochanowski to najwybitniejszy poeta polskiego odrodzenia, nazywany ojcem poezji polskiej Obdarzony niezwykłym słuchem językowym i talentem poetyckim, stał się sprawcą największego przełomu literackiego w historii polskiego piśmiennictwa, a jego spuścizna literacka na długie wieki stała się niewyczerpanym źródłem inspiracji dla następców. W biografii pisarza wyróżniamy kolejne etapy, związane z jego podróżami i pracą artystyczną; są to: Dzieciństwo i młodość Okres studiów zagranicznych Lata kariery dworskiej Okres czarnoleski
Poglądy filozoficzne Jan Kochanowski to bez wątpienia najwybitniejszy przedstawiciel humanizmu w Polsce renesansowej Niezwykle utalentowany i wykształcony był poetą, dramaturgiem, tłumaczem, dyplomatą, wydawcą, językoznawcą i uczonym. Głęboka wiara i uwielbienie Boga znalazły odbicie w licznych utworach Kochanowskiego. Jest on również jednym z pierwszych tłumaczy Biblii na język polski. Afirmacja świata była dla Kochanowskiego równoznaczna z miłością do Boga, gdyż w doskonałości wszelkiego stworzenia przejawia się siła, nieomylność i łaskawość Pana.
Fraszki Pieśni Treny Tłumaczenie Księgi psalmów Psałterz Dawidów Odprawa posłów greckich
Fraszka ( wł. frasca gałązka lub rzecz małej wagi, drobiazg, błahostka, także drobny klejnocik) Słowo fraszka wprowadził do literatury Jan Kochanowski, tytułując tak swój tomik poetycki, który zawierał epigramaty oraz inne krótkie utwory literackie, określenie to przekształciło się w nazwę gatunku. Utwór poetycki niewielkich rozmiarów, bliski tradycji starożytnego epigramatu. Epigramat (epigram) (gr. inskrypcja) krótki utwór poetycki z zaskakującą pointą, wywodzący się z napisów umieszczanych w starożytnej Grecji na pomnikach i nagrobkach. Za twórcę epigramatu uważa się Simonidesa z Keos (V w.p.n.e.) autora słynnego epigramatu napisanego, by uczcić poległych pod Termopilami: Przechodniu, powiedz Sparcie, tu leżym jej syny, wierni jej prawom do ostatniej godziny.
Jan z Czarnolasu tworzył fraszki przez całe życie, choć drukiem ukazały się one dopiero w roku 1584, tuż przed śmiercią poety. Mimo, że do momentu wydania krążyły jedynie w odpisach, od razu zyskały sobie wielką popularność. Różnorodność tematyczna i stylistyczna fraszek odwzorowuje renesansową wszechstronność epoki obok melancholijnej zadumy nad naturą świata, Boga i losu człowieka utwory te przepełnia horacjańska radość życia, przejawiająca się afirmacją ciała, miłości czy też zachwytem nad pięknem przyrody. Powaga i rubaszny żart przeplatają się z głęboką filozoficzną refleksją co dobrze oddaje prywatny charakter poezji. Głównym bohaterem fraszek jest sam poeta, który zostawia nam we fraszkach rodzaj lirycznego pamiętnika. Znajdziemy tu wiele wątków autobiograficznych, refleksji dotyczących samej twórczości Kochanowskiego, jak też charakterystyki samej fraszki jako gatunku literackiego (utwory autotematyczne). Jako wiersze okolicznościowe fraszki należały do sfery kultury biesiadnej. Fraszki stanowią wyraz poglądów poety na problemy współczesnego mu świata, często zaprawione satyrą widoczną w portretach postaci lub w scenkach obyczajowych z życia dworu lub szlacheckiego zaścianka.
Fraszka (wł. frasca - gałązka, drobiazg, bagatela, błahostka) Fraszka krótki utwór liryczny zwykle o treści żartobliwej. Sposób ujęcia tematu odznacza się lekkością i wdziękiem. Tematyka fraszek jest różnorodna, np. ludzie i ich sprawy, cenione w życiu wartości, fraszki pochwalne, biesiadne, miłosne. W tytułach powtarzają się przyimki na, do, o. We fraszkach nie brak dowcipu słownego i sytuacyjnego, także akcentów satyrycznych. Często zamyka je dowcipne, celne i zaskakujące sformułowanie (puenta).
Do fraszek Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne fraszki moje, W które ja wszytki kładę tajemnice swoje, Bądź łaskawie Fortuna ze mną postępuje, Bądź inaczej, czego snać więcej się najduje. Obrałliby się kiedy kto tak pracowity Żeby z was chciał wyczerpać umysł mój zakryty: Powiedzcie mu, niech próżno nie frasuje głowy, Bo się w dziwny Labirynt i błąd wda takowy, Skąd żadna Aryjadna, żadne kłębki tylne Wywieść go móc nie będą, tak tam ścieżki mylne. Na koniec i sam cieśla, który to mistrował, Aby tu rogatego chłopobyka chował, Nie zawżdy do wrót trafi, aż pióra szychtuje Do ramienia, toż ledwe wierzchem wylatuje.
Raki Folgujmy paniom nie sobie, ma rada; Miłujmy wiernie nie jest w nich przysada. Godności trzeba nie za nic tu cnota, Miłości pragną nie pragną tu złota. Miłują z serca nie patrzają zdrady, Pilnują prawdy nie kłamają rady. Wiarę uprzejmą nie dar sobie ważą, W miarę nie nazbyt ciągnąć rzemień każą. Wiecznie wam służę nie służę na chwilę, Bezpiecznie wierzcie nierad ja omylę.
Na dom w Czarnolesie Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje; Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje! Inszy niechaj pałace marmorowe mają I szczerym złotogłowem ściany obijają, Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździe ojczystym, A Ty mię zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym, Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością, Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.
Na lipę Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie! Nie dójdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie, Choć się nawysszej wzbije, a proste promienie Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie. Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają, Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają. Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły Biorą miód, który potym szlachci pańskie stoły. A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie, Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie. Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie.
O doktorze Hiszpanie "Nasz dobry doktor spać się od nas bierze, Ani chce z nami doczekać wieczerze." "Dajcie mu pokój! najdziem go w pościeli, A sami przedsię bywajmy weseli!" "Już po wieczerzy, pódźmy do Hiszpana!" "Ba, wierę, pódźmy, ale nie bez dzbana." "Puszczaj, doktorze, towarzyszu miły!" Doktor nie puścił, ale drzwi puściły. "Jedna nie wadzi, daj ci Boże zdrowie!" "By jeno jedna" - doktor na to powie. Od jednej przyszło aż więc do dziewiąci, A doktorowi mózg się we łbie mąci. "Trudny - powiada - mój rząd z tymi pany: Szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany."
Szlachetne zdrowie, Na zdrowie Nikt się nie dowie, Jako smakujesz, Aż się zepsujesz. Tam człowiek prawie Widzi na jawie I sam to powie, Że nic nad zdrowie Ani lepszego, Ani droższego; Bo dobre mienie, Perły, kamienie, Także wiek młody I dar urody, Miejsca wysokie, Władze szerokie Dobre są, ale - Gdy zdrowie w cale. Gdzie nie masz siły, I świat niemiły. Klejnocie drogi, Mój dom ubogi Oddany tobie Ulubuj sobie.
Na młodość Jakoby też rok bez wiosny mieć chcieli, Którzy chcą, żeby młodzi nie szaleli. Na nabożną Jeśli nie grzeszysz, jako mi powiadasz, Czego się miła, tak często spowiadasz? Do Jakuba Że krótkie fraszki czynię, to, Jakubie winisz? Krótsze twoje nierówno, bo ich ty nie czynisz. Na Konrata Milczycie w obiad, mój panie Konracie; Czy tylko na chleb gębę swą chowacie?
Z Anakreonta Ciężko, kto nie miłuje, ciężko, kto miłuje, Naciężej, kto miłując łaski nie zyskuje. Zacność w miłości za nic, fraszka obyczaje, Na tego tam naraczej patrzają, kto daje. Bodaj zdechł, kto się naprzód złota rozmiłował, Ten wszytek świat swoim złym przykładem popsował. Stąd walki, stąd morderstwa; a co jeszcze więcej, Nas, chude, co miłujem, to gubi napręcej. Anakreont, Anakréōn, ur. 570 p.n.e., zm. ok. 485 p.n.e., grecki poeta liryczny z Teos w Azji Mniejszej; pieśni miłosne, biesiadne (anakreontyki), elegie, epigramaty, jamby. Encyklopedia PWN
Do Wenery Wenus, nie odnawiaj mi już przeszłej nadzieje, Niech się mój nieprzyjaciel (wszak wiesz kto) nie śmieje! Bo lepsza pewna wolność niż rozkosz wątpliwa, Ta zawżdy ze mną, a z tej często nic nie bywa, A nasze troski wniwecz, wniwecz i staranie, Którym to sfałszowane kupujem kochanie. Podejźrzany mi twój śmiech i twe słodkie słowa Boję się, by nie była znowu jaka zmowa. Jako chcesz; aleć tego pełne będą karty, Chociaż mój płacz u ciebie śmiech tylko a żarty. Wenera,Wenus, łac. Venus [ miłość (fizyczna), wdzięk, urok ], mit. rzym. bogini miłości, utożsamiana z grecką Afrodytą; uchodziła za matkę rodu julijskiego. Encyklopedia PWN
Człowiek boże igrzysko Nie rzekł jako żyw żaden więtszej prawdy z wieka, Jako kto nazwał bożym igrzyskiem człowieka. Bo co kiedy tak mądrze człowiek począł sobie, Żeby się Bóg nie musiał jego śmiać osobie? On, Boga nie widziawszy, taką dumę w głowie Uprządł sobie, że Bogu podobnym się zowie. On miłością samego siebie zaślepiony, Rozumie, że dla niego świat jest postawiony; On pierwej był, niżli był; on, chocia nie będzie, Przedsię będzie; próżno to, błaznów pełno wszędzie.
Pozornie błahe fraszki to ważna pozycja w dorobku poetyckim Jana Kochanowskiego. Utwory te cechuje różnorodność pod względem tematyki ale i budowy. Są wśród nich drobne epigramaty ale i rozbudowane wiersze liryczne oraz scenki dramatyczne (O doktorze Hiszpanie). Autor zastosował we fraszkach wiele śmiałych i nowatorskich pomysłów fraszka Raki przypomina rebus, który dopiero po wielokrotnym, uważnym odczytaniu odsłania ukryte znaczenie. Wśród fraszek znajdziemy niezwykłe urozmaicenie typów wiersza: pięcio-, siedmio-, i ośmiozgłoskowiec, dwa rodzaje dziesięciozgłoskowca i trzynastozgłoskowca, jedenastozgłoskowiec i czternastozgłoskowiec. Obok wiersza ciągłego i fraszek dwuwersowych są fraszki zbudowane ze strof czterowersowych a nawet trzy sonety.
Jako humanista, poeta wyraził we fraszkach swoje renesansowe poglądy na świat i życie, miłość i śmierć, wady i zalety człowieka Kochanowskiemu nieobce były myśli związane z życiem. Potrafił bawić się, kochać, kpić ale myśleć o wartościach wielkich i o przemijaniu. Wyrażał nie tylko przekonanie, że byt człowieka to ulotna chwila, że człowiek to Boże Igrzysko ale też miał świadomość, że jego twórczość przetrwa, nawet kiedy jego zabraknie, bo tu ja wszytki kładę tajemnice swoje. W miarę rozrastania się zbioru fraszek oraz doskonalenia się warsztatu literackiego ich autora poeta dostrzega, że fraszka przestała być błaha Wiele z tych drobiazgów wyraża poglądy autora, który dzięki masce prześmiewcy i dowcipnisia pozwalał sobie na odkrycie własnej prywatności. Lekka forma umożliwiła autorowi mówienie prawd niepopularnych, głoszenie poglądów kontrowersyjnych, mogących gorszyć współczesnych. Jan Kochanowski posługuje się terminem fraszka i wydobywa z niego wielorakie znaczenia. Fraszką jest też, w porównaniu do wieczności, życie ludzkie, fraszka staje się więc słowem kluczem a jej żartobliwy ton ułatwia poecie mówienie o sprawach ważnych, nawet ostatecznych a dowcip i ironia często są podszyte goryczą i poczuciem bezsilności.
Dziękuję za uwagę Małgorzata Sikorska