Cywilne prawo zobowiązania zobowiązanie gwarancyjne wykonawcy robót budowlanych przekształcenie tego zobowiązania w zobowiązanie pieniężne w związku z ogłoszeniem upadłości zobowiązanego gwarancyjnie Wyrok Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 16 grudnia 2010 r. I CSK 114/10 Zobowiązanie gwarancyjne wykonawcy robót budowlanych, obejmujące wady tych robót, może ulec przekształceniu w zobowiązanie pieniężne na podstawie art. 32 2 Prawa upadłościowego z 1934 r. (art. 91 ustawy z dnia 28 II 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.), jeżeli wady tych robót powstały przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy. Sąd Najwyższy [ ] w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Przedsiębiorstwa Handlowego T.W.A. Spółki z o.o. w K. przeciwko D. SA z siedzibą w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 grudnia 2010 r., skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 sierpnia 2009 r., VI ACa 163/09, uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego. U z a s a d n i e n i e Sąd Okręgowy uwzględnił żądanie powoda Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Handlowego T.W.A. spółki z o.o. o zasądzenie od pozwanego B.D. SA w Warszawie kwoty 224 730,73 zł z odsetkami. Żądanie to obejmowało zwrot kaucji gwarancyjnych, powierzonych pozwanemu inwestorowi w związku z zawarciem umów o roboty budowlane. Rozstrzygnięcie to zapadło po dokonaniu następujących ustaleń faktycznych. Przedsiębiorstwo Handlowe T.W.A. zawarło z poprzednikiem prawnym obecnego pozwanego 10 umów o roboty budowlane; w każdej z tych umów zastrzeżono, że pozwany inwestor będzie uprawniony do pomniejszenia należnego powodowi wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane w wysokości 5% wartości przedmiotu umowy tytułem tzw. kaucji gwarancyjnej i do zatrzymania kwoty takiej kaucji na czas objęty gwarancją wykonawcy robót. Roboty określone w umowach zostały wykonane i odebrane przez pozwanego inwestora. Pozwany zatrzymał kaucje gwarancyjne w łącznej wartości 371 881,45 zł. W kwietniu 2003 r. ogłoszono upadłość powoda Przedsiębiorstwa Handlowego T.W.A. ; pozwany zgłosił do masy upadłości wierzytelność w kwocie 534 710 zł, podnosząc jednocześnie zarzut potrącenia kwoty wzajemnej wierzytelności upadłego wobec pozwanego w łącznej wysokości 534 710 zł. W projekcie listy wierzytelności syndyk uznał zgłoszoną przez pozwanego wierzytelność w zakresie kwoty 161 032,34 zł, a w pozostałej części (tj. do kwoty 373 677,66) odmówił jej uznania. Analizując treść art. 32 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 X 1934 r. Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. dalej: pr. upadł. ), Sąd Okręgowy stwierdził, że z dniem ogłoszenia upadłości powodowej spółki (tj. z dniem 14 IV 2003 r.) zaktualizował się obowiązek pozwanego zwrotu otrzymanych kaucji, ponieważ w tym dniu doszło do przekształcenia się zobowiązania niepieniężnego w zobowiązanie pieniężne i to ostatnie stało się już płatne. Oznacza to, że zobowiązania powoda (wykonawcy) z tytułu udzielonej gwarancji na wykonane roboty budowlane przekształciły się w zobowiązania pieniężne, zaktualizował się też obowiązek pozwanego inwestora do zwrotu zatrzymanych kaucji, stanowiących zabezpieczenie przyszłych i ewentualnych roszczeń inwestorów wobec wykonawcy robót budowlanych. Skoro pozwany (inwestor) zgłosił swoją wierzytelność do masy upadłości powoda (wykonawcy) i złożył oświadczenie o potrąceniu tej wierzytelności z wierzytelnością obejmującą zwrot kaucji gwarancyjnych, to tym samym żądał ustalenia istnienia i wysokości wierzytelności w stosunku do upadłego powoda (wykonawcy robót). Wierzytelność powoda została ostatecznie uznana do wysokości 161 032,24 zł. Odmowa uznania wierzytelności w części nie tamuje możliwości jej
dochodzenia przeciwko upadłemu po zakończeniu (umorzeniu) postępowania upadłościowego. Oznacza to niedopuszczalność dochodzenia przez pozwanego (inwestora) wierzytelności z tytułu roszczeń z gwarancji przed ukończeniem postępowania upadłościowego. Zarzut potrącenia nie mógł być zatem uwzględniony w postępowaniu upadłościowym (art. 169 pr. upadł.). Apelacja pozwanego inwestora została oddalona. W ocenie Sądu Apelacyjnego przepis art. 32 pr. upadł. usuwa różnice między wierzytelnościami pieniężnymi i niepieniężnymi. W postępowaniu upadłościowym nie mogą być pomijane wierzytelności, które powstały jeszcze przed wszczęciem upadłości i nie nastąpił jeszcze termin spełnienia świadczenia. Sąd II instancji podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że z dniu ogłoszenia upadłości strony powodowej (wykonawcy robót) jej zobowiązania z tytułu udzielonych gwarancji przekształciły się w zobowiązania pieniężne i z tym dniem stały się płatne. Tym samym aktualny stał się również obowiązek pozwanego inwestora obejmujący zwrot wpłaconych kaucji gwarancyjnych. Przekształcenie obowiązków gwarancyjnych w wierzytelność pieniężną na podstawie art. 32 pr. upadł. dochodzi do skutku niezależnie od tego, czy wady zabezpieczone gwarancją w ogóle wystąpiły. W przepisie tym przyjęto bowiem pewną fikcję, że wady powstały i powinny być usunięte w chwili ogłoszenia upadłości. Nie ma zatem znaczenia zarzut apelacyjny niepowstania wymagalności roszczeń o zwrot kaucji gwarancyjnych z racji nieupłynięcia jeszcze okresu gwarancyjnego. Z dniem ogłoszenia upadłości wykonawcy jego zobowiązania gwarancyjne (lub z tytułu rękojmi) przekształciły się w wymagalne zobowiązania pieniężne, więc stało się wymagalne także roszczenie (akcesoryjne) o zwrot kaucji gwarancyjnej i obowiązek zwrotu kaucji zaktualizował się w dniu ogłoszenia upadłości wykonawcy robót budowlanych. W skardze kasacyjnej strony pozwanej podniesiono zarzut naruszenia art. 32 2 pr. upadł. w zw. z art. 536 ustawy z dnia 28 II 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm. dalej jako p.u.n. ). Skarżąca wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i wyroku Sądu I instancji i oddalenie powództwa, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie apelacji w całości i oddalenie powództwa. SN zważył, co następuje. 1. W związku z ogłoszeniem upadłości powoda (wykonawcy robót budowlanych) w kwietniu 2003 r. w rozpoznanej sprawie należało stosować przepisy Prawa upadłościowego z 1934 r. (art. 536 p.u.n.). Żądaniem pozwu objęte są kwoty tzw. kaucji gwarancyjnych zatrzymanych przez pozwanego inwestora zgodnie z porozumieniami kaucyjnymi, przewidzianymi w dziesięciu umowach o roboty budowlane łączących powoda (wykonawcę) z poprzednikiem prawnym pozwanego inwestora. W porozumieniach tych zastrzeżono, że pozwany (inwestor) będzie uprawniony do pomniejszenia należnego powodowi wynagrodzenia określonego w umowie o roboty budowlane o 5% i do zatrzymania tej kwoty na czas objęty gwarancją wykonawcy po wykonaniu i odbiorze robót budowlanych przez inwestora. Wspomniane porozumienia kaucyjne były umieszczane w postanowieniach poszczególnych umów o roboty budowlane dotyczących warunków płatności inwestora. 2. Przepis art. 32 pr. upadł. (obecnie art. 91 p.u.n.) nie ma zastosowania do wierzytelności (także pieniężnych) upadłego przysługujących mu wobec innych podmiotów. Art. 32 1 i 2 pr. upadł. obejmuje tylko zobowiązania (pieniężne i niepieniężne) upadłego, które mogą być zgłoszone przez wierzyciela do masy upadłości (tak trafnie wyrok SN z dnia 23 III 2006 r., II CSK 35/06, LexPolonica nr 1343994). Należy stwierdzić, że oba Sądy meriti zaakceptowały dość szczególny sposób dochodzenia zwrotu kwot pieniężnych stanowiących kaucje gwarancyjne, zatrzymane przez inwestora zgodnie z postanowieniami porozumień gwarancyjnych. Przyjęły bowiem możliwość przekształcenia zobowiązania wykonawcy robót, obejmującego usunięcie wad w przyjętym przez inwestora przedmiocie umowy, w zobowiązanie pieniężne (art. 32 2 pr. upadł.; tzw. transformacja ex lege). Takie przekształcone zobowiązania mogły następnie zostać zgłoszone do masy upadłości wykonawcy robót. Wymagalność ulegającego przekształceniu roszczenia powoduje, zdaniem Sądów, również skutek prawny w postaci powstania wymagalności także roszczenia (roszczeń) o zwrot zatrzymanych kaucji pieniężnych, przy czym Sąd Apelacyjny dostrzegł ścisły, akcesoryjny związek prawny między przekształconym (nowym) roszczeniem pieniężnym a roszczeniem o zwrot kaucji w ramach odpowiedniej umowy o roboty budowlane.
Powstaje zatem kwestia możliwości zastosowania przepisu art. 32 2 pr. upadł. do zobowiązań wykonawcy robót budowlanych obejmujących naprawę wad pojawiających się w związku z wykonaniem takich robót. W wyroku SN z dnia 22 XI 2002 r., IV CKN 1488/00 (LexPolonica 377908), stwierdzono, że odpowiedzialność producenta, który udzielił gwarancji, nie wygasa na skutek ogłoszenia jego upadłości, a przepis art. 32 2 pr. upadł. przewiduje jedynie zamianę zobowiązań niepieniężnych upadłego na zobowiązania pieniężne, a nie wyłączenie jego odpowiedzialności. W wyroku SN z dnia 23 III 2006 r., II CSK 35/06 (LexPolonica nr 1343994), przyjęto, że sam fakt zawarcia umowy nie jest tożsamy z powstaniem długu, a dla ustalenia długu konieczne jest wystąpienie zdarzenia powodującego dług. Z ustaleń dokonanych przez Sądy meriti w tym orzeczeniu wynika, że wady robót budowlanych nie ujawniły się jeszcze przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy robót. W uzasadnieniu wyroku SN z dnia 29 II 2008 r., II CSK 463/07 ( Monitor Prawniczy 2008, nr 7, s. 341), wyjaśniono, że zobowiązanie gwarancyjne ulega zmianie (zgodnie z art. 32 2 pr. upadł.), gdy zobowiązany z tego tytułu nie wykonał obowiązku przed ogłoszeniem upadłości. W przedstawionych orzeczeniach SN trafnie eksponuje się możliwość przekształcenia zobowiązania gwarancyjnego, obejmującego usunięcie wad m.in. robót budowlanych, w zobowiązanie pieniężne (art. 32 2 pr. upadł.) dopiero wówczas, gdy nastąpiła prawna aktualizacja obowiązku gwarancyjnego zobowiązanego, a więc pojawiła się już określona wada indywidualizująca ten obowiązek (i samo świadczenie zobowiązanego) jeszcze przed ogłoszeniem upadłości dłużnika. Tylko wówczas niepieniężny (choć majątkowy) obowiązek świadczenia dłużnika gwarancyjnego (w postaci usunięcia wady) mógłby ulec ex lege transformacji w obowiązek świadczenia pieniężnego w rozumieniu art. 32 2 pr. upadł. Nie można zatem podzielić sugerowanej przez Sąd Apelacyjny takiej interpretacji tego przepisu, że przyjęto w nim pewną fikcję, iż wady zaistniały i powinny być usunięte z dniem ogłoszenia upadłości. Za taką interpretacją nie przemawiają także same funkcje postępowania upadłościowego, eksponowane w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, m.in. zasada równości wierzycieli upadłego pod względem możliwości zaspokojenia ich należności, szybkość takiego zaspokojenia. Przy interpretacji przepisów art. 32 1 i 2 pr. upadł. (i obecnego art. 91 p.u.n.) należy zwrócić uwagę na to, że wiążą one wyraźnie kwestię powstania wymagalności roszczenia pieniężnego wobec upadłego z terminem wykonania zobowiązania. W odniesieniu do świadczenia wynikającego z zobowiązania pieniężnego, których termin płatności jeszcze nie nastąpił, obowiązuje reguła, że stają się one wymagalne ( płatne ) z dniem ogłoszenia upadłości dłużnika (art. 32 1 pr. upadł.). Natomiast zobowiązanie majątkowe niepieniężne, transformowane w zobowiązanie pieniężne na podstawie art. 32 2 pr. upadł. staje się wymagalne ( płatne ) z dniem ogłoszenia upadłości, chociażby termin wykonania zobowiązania jeszcze nie nastąpił. Oznacza to, że ustawowa modyfikacja zobowiązania niepieniężnego w zobowiązanie pieniężne mogłaby nastąpić jedynie przy założeniu, iż można przyśpieszyć (na dzień ogłoszenia upadłości) termin spełnienia już istniejącego (zindywidualizowanego prawnie) świadczenia pieniężnego w chwili ogłoszenia upadłości. W odniesieniu do gwarancyjnego zobowiązania upadłego dłużnika (obejmującego obowiązek usunięcia wady przedmiotu umowy o roboty budowlane) wspomniany obowiązek świadczenia mógłby zaktualizować się zatem nie wcześniej niż dopiero z chwilą powstania wady w zakresie prac budowlanych. Warto zauważyć, że podobną do art. 32 1 i 2 pr. upadł. (art. 91 p.u.n.) regulację przewidziano m.in. w art. 458 k.c., statuującym natychmiastową wymagalność roszczenia wierzyciela bez względu na zastrzeżony termin spełnienia świadczenia. Należy stwierdzić, że Sąd Apelacyjny nietrafnie dostrzega związek natury akcesoryjnej między przekształconym zobowiązaniem gwarancyjnym (gdyby takie przekształcenie istotnie nastąpiło) a roszczeniem o zwrot kaucji gwarancyjnych. Sąd ten nie powołuje się przy tym na odpowiednie postanowienia umów o roboty budowlane, z których taka więź akcesoryjna istotnie mogłaby wynikać. Ponadto związku takiego nie sposób wyprowadzić tylko z takiej konstatacji, że kaucja gwarancyjna służy umocnieniu prawa gwarancji, jej istnienie i treść zależy od innego prawa, z którym jest funkcjonalnie związana (s. 6 uzasadnienia). W warunkach płatności przewidziane zostały jednak określone reguły zatrzymywania i zwrotu kwot pieniężnych stanowiących kaucje. Jurydyczny cel w postaci stworzenia odpowiedniego, osobistego zabezpieczenia określonej wierzytelności tzw. pieniężną kaucją gwarancyjną nie implikuje sam przez się wspomnianej akcesoryjności. Tym bardziej
nie może być uzasadniona koncepcja, jak gdyby automatycznego zaktualizowania się obowiązku pozwanego w zakresie zwrotu zatrzymanych kaucji (s. 3 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Z przedstawionych względów należało uznać za uzasadniony zarzut naruszenia art. 32 2 pr. upadł. Oznaczało to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi II instancji do ponownego rozpoznania (art. 398 15 k.p.c.). Glosa Glosowany wyrok dotyczy interesujących z dogmatycznego i praktycznego punktu widzenia zagadnień związanych z wpływem ogłoszenia upadłości wykonawcy robót budowlanych na los prawny udzielonej przez niego gwarancji na wykonane prace oraz zabezpieczającej ją tzw. kaucji gwarancyjnej. Kwestie te były już przedmiotem rozstrzygnięć SN 1, niemniej nadal wiążą się z nimi istotne wątpliwości interpretacyjne. Jak się wydaje, zważywszy na rozwój inwestycji infrastrukturalnych w naszym kraju, problematyka prawna gwarancji na prace budowlane i związanych z nią zabezpieczeń stawać się będzie coraz częściej przedmiotem analizy w judykaturze i piśmiennictwie. Stan faktyczny leżący u podstaw komentowanego wyroku był stosunkowo prosty. W zawartych między stronami kilku umowach o roboty budowlane powód (wykonawca) udzielił pozwanemu (inwestorowi) gwarancji na wykonywane prace. W każdej z umów znalazło się postanowienie, zgodnie z którym inwestor jest uprawniony do pomniejszenia należnego wykonawcy wynagrodzenia o 5% i zatrzymania tej kwoty tytułem tzw. kaucji gwarancyjnej stanowiącej zabezpieczenie roszczeń inwestora z tytułu gwarancji. Kaucja podlegała zatrzymaniu do upływu terminu zobowiązania gwarancyjnego. Przed upływem tego terminu ogłoszona została upadłość powodowej spółki. Co istotne, do chwili ogłoszenia upadłości, w pracach budowlanych objętych gwarancją nie wystąpiły jeszcze żadne wady. Powód dochodził od inwestora zwrotu części kaucji gwarancyjnej. Spór koncentrował się wokół pytania, czy zobowiązanie gwarancyjne powoda (wykonawcy), mające niepieniężny charakter, uległo z chwilą ogłoszenia upadłości przekształceniu ex lege w zobowiązanie pieniężne. W przypadku odpowiedzi pozytywnej dokonane przez pozwanego jednostronne potrącenie skierowanej przeciw niemu wierzytelności o zwrot kaucji gwarancyjnej z jego przeciwstawną wierzytelnością pieniężną wobec wykonawcy powstałą w wyniku wspomnianego przekształcenia w miejsce zobowiązania gwarancyjnego byłoby skuteczne. Sąd Okręgowy i Sąd Apelacyjny przyjęły, że ogłoszenie upadłości wykonawcy spowodowało na podstawie art. 32 2 pr. upadł. 2 przekształcenie zobowiązania gwarancyjnego w powinność pieniężną i w związku z tym zaktualizował się obowiązek inwestora do zwrotu zatrzymanych kaucji gwarancyjnych. W opinii Sądu Apelacyjnego wspomniana transformacja zobowiązania gwarancyjnego wystąpiła niezależnie od tego, czy przed ogłoszeniem upadłości wady objęte gwarancją w ogóle wystąpiły. Pogląd wyrażony w tezie glosowanego orzeczenia SN zasługuje na aprobatę. Analiza motywów rozstrzygnięcia skłania do zwrócenia uwagi na trzy istotne zagadnienia prawne, w części wykraczające poza komentowane orzeczenie: 1) charakter prawny gwarancji udzielanej przez wykonawcę robót budowlanych, 2) naturę prawną tzw. kaucji gwarancyjnej oraz 3) problem określenia przesłanek, po których spełnieniu niepieniężne zobowiązanie gwarancyjne wykonawcy robót budowlanych w związku z ogłoszeniem jego upadłości przekształca się w zobowiązanie pieniężne (art. 32 1 i 2 pr. upadł., art. 91 ustawy z 2003 r. p.u.n. 3 ). Komentowany wyrok dotyczył bezpośrednio ostatniego zagadnienia, którego bliższa ocena wymaga jednak uprzedniego odniesienia się do dwóch pierwszych kwestii. Określenie charakteru prawnego gwarancji udzielanej przez wykonawcę robót budowlanych inwestorowi tylko z pozoru jest zagadnieniem łatwym. Jak wiadomo, ustawodawca poza umową sprzedaży, w ramach kodeksowej regulacji innych typów umów, w tym umowy o roboty budowlane 1 Por. wyrok z 29 II 2008 r., II CSK 463/07, Monitor Prawniczy 2008, nr 7, s. 341; wyrok SN z 22 XI 2002 r., IV CKN 1488/00, LexPolonica nr 377908. 2 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 X 1934 r. Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.). 3 Ustawa z dnia 28 II 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.).
i umowy o dzieło, nie zamieścił norm dotyczących gwarancji. W konsekwencji powstanie i zakres zobowiązania gwarancyjnego wykonawcy robót budowlanych został pozostawiony swobodzie kontraktowania stron (art. 353 1 k.c.). W zakresie nieuregulowanym przez strony per analogiam znajdują zastosowanie przepisy o rękojmi przy sprzedaży (art. 577 i n. k.c.) 4. Umowa gwarancji jakości (art. 577 k.c.) w ramach stosunku sprzedaży dochodzi zwykle do skutku przez wydanie przez gwaranta dokumentu gwarancyjnego oraz jego przyjęcie (konkludentna zgoda) przez kupującego. W przypadku gwarancji udzielanej przez wykonawcę robót budowlanych z reguły brak odrębnego dokumentu gwarancyjnego, a postanowienia dotyczące odpowiedzialności gwarancyjnej za wykonane prace stanowią element zawieranej umowy o roboty budowlane. W obu przypadkach gwarancja wzmacnia zasadę realnego wykonania zobowiązania, ograniczając ryzyko użycia niewłaściwych materiałów lub technologii. Zobowiązanie gwarancyjne zaciągnięte przez wykonawcę robót ma podobnie jak gwarancja jakości udzielana przez sprzedawcę charakter akcesoryjny wobec stosunku prawnego, w ramach którego wykonywane są roboty budowlane 5. W ramach udzielonej gwarancji odpowiedzialność wykonawcy za ujawnione wady robót wyłącza jedynie wykazanie, że powstały one wskutek działania siły wyżej, z winy zamawiającego (inwestora) lub z winy osoby trzeciej, za którą wykonawca nie ponosi odpowiedzialności 6. Należy podkreślić, iż zgodnie z zapatrywaniem dominującym w judykaturze gwarancja na wykonane prace budowlane nie stanowi umownej modyfikacji odpowiedzialności z tytułu rękojmi (art. 558 k.c.), lecz jest odrębnym reżimem zabezpieczenia interesów inwestora 7. Jak się wydaje, podobnie jak ma to miejsce w przypadku ustawowej rękojmi (art. 637, 656 k.c.), także odpowiedzialność z tytułu umownej gwarancji za wady wykonanych robót budowanych lub dzieła aktualizuje się dopiero po odebraniu przez zamawiającego (inwestora) robót budowlanych lub dzieła 8. Wcześniej, w toku wykonywania prac zamawiający może korzystać z innych uprawnień służących zapewnieniu terminowości (art. 635 k.c.) oraz uniknięciu wadliwości wykonywanych robót (art. 636 k.c.). W piśmiennictwie i judykaturze prezentowany jest pogląd, iż gwarancja jakości udzielana przez sprzedawcę stanowi czynność jednostronnie zobowiązującą, a po stronie kupującego brak ekwiwalentnego świadczenia 9. To zapatrywanie nie powinno być bezkrytycznie przenoszone na każdy przypadek gwarancji udzielanej przez wykonawcę robót budowlanych. Niejednokrotnie bowiem udzielenie przez wykonawcę gwarancji (w szczególności jej zakres przedmiotowy oraz temporalny) stanowi istotny element ekonomiczny spełnianego przez niego kompleksowego świadczenia, który zostaje również odzwierciedlony w ustalonym przez strony wynagrodzeniu. W tego rodzaju sytuacjach wykładnia zgodnego zamiaru stron i celu umowy (art. 65 2 k.c.) powinna dawać odpowiedź na pytanie, czy część ustalonego przez strony wynagrodzenia nie stanowiła ekwiwalentu za udzieloną gwarancję na wykonane prace, co porozumieniu gwarancyjnemu ocenianemu w powiązaniu z głównym stosunkiem prawnym mogłoby nadawać cechy zobowiązania wzajemnego. Określenie kaucja gwarancyjna (niekiedy też kwoty zatrzymane ) odnoszone jest do jednego z możliwych zabezpieczeń roszczeń i uprawnień inwestora wynikających z udzielonej przez 4 Zob. np. wyrok SN z 22 IV 1986 r., I CR 16/86, OSNCP 1987, nr 8, poz. 119; uchwała SN z 10 VII 2008 r., III CZP 62/08, OSNC 2009, z. 7 8, poz. 106; wyrok SN z 17 XII 2008 r., I CSK 258/08, LexPolonica nr 2072704. 5 Por. C. Żuławska, Gwarancja jakości. Studium prawne, Warszawa 1973, s. 38. 6 Szerzej co do odpowiedzialności gwarancyjnej zob. W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, Warszawa 1972, s. 108 i n. 7 Zob. uchwała SN z 10 VII 2008 r., III CZP 62/08, OSNC 2009, z. 7 8, poz. 106; wyrok SN z 17 XII 2008 r., I CSK 258/08, LexPolonica nr 2072704; wyrok SN z 16 IV 2004 r., I CK 599/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 82. Odmiennie A. Brzozowski, Odpowiedzialność przyjmującego zamówienie za wady dzieła, Warszawa 1986, s. 119; tenże, w: System prawa cywilnego, Zobowiązania część szczegółowa, t. 7, Warszawa 2004, s. 370. 8 Zob. wyrok SN z 12 I 2006 r., II CK 336/05, LexPolonica nr 397675; uchwała SN z 28 X 1997 r., III CZP 42/97, OSNC 1998, nr 4, poz. 54. 9 Zob. C. Żuławska, Gwarancja jakości, s. 37; taż, Gwarancja przy sprzedaży, Warszawa 1972, s. 43; wyrok SN z 8 I 1970 r., II CR 593/69, OSPiKA 1971, nr 6, poz. 119.
wykonawcę gwarancji. W stanie faktycznym komentowanej sprawy zabezpieczenie to zostało ukształtowane w taki sposób, iż na mocy porozumienia stanowiącego element zawartej umowy o roboty budowlane inwestor zatrzymywał 5% należnego powodowi wynagrodzenia i kwota ta mogła posłużyć do zaspokojenia roszczeń o usunięcie wad w ramach gwarancji na wypadek niewykonania tej powinności przez powoda (wykonawcę). W przypadku gdy do upływu terminu gwarancji nie ujawnią się żadne wady, zatrzymana część wynagrodzenia podlega wypłacie na rzecz wykonawcy. Mamy tu zatem do czynienia ze zmianą terminu wymagalności zatrzymanej części wynagrodzenia i uzależnienie jej zapłaty od braku wad, względnie dobrowolnego wykonania obowiązków gwarancyjnych przez wykonawcę. Wspomniane zabezpieczenie jest bardzo często spotykane w praktyce, w szczególności w ramach umów dotyczących robót budowlanych (obiektów budowlanych) większych rozmiarów. Zwykle obejmuje ono jednocześnie roszczenia inwestora z ustawowej rękojmi oraz umownej gwarancji udzielonej przez wykonawcę. Zważywszy, że skorzystanie z uprawnień z gwarancji i rękojmi może nastąpić po odbiorze robót budowlanych, porozumienie dotyczące tzw. kaucji gwarancyjnych reguluje stosunki między stronami w okresie po wykonaniu umowy o roboty budowlane 10. Zasadnie wskazano w judykaturze, że porozumienie to nie stanowi elementu przedmiotowo istotnego umowy o roboty budowlane, a istnienie potencjalnych roszczeń z tytułu gwarancji po odbiorze robót nie może stanowić podstawy do uznania, iż umowy o roboty budowlane nie zostały w pełni wykonane i w razie upadłości wykonawcy dopuszczalne jest odstąpienie od tej umowy na podstawie art. 98 ust. 1 p.u.n. 11. Istotny problem wiąże się z pytaniem, jaki wpływ na zatrzymane w toku wykonywania prac kaucje gwarancyjne ma złożenie przez jedną ze stron oświadczenia o odstąpieniu od umowy o roboty budowlane ze skutkiem wstecznym (art. 395 k.c.). Do polemiki skłania wyrażony w innym orzeczeniu SN pogląd, iż skoro w takiej sytuacji odpadł obowiązek zapłaty wynagrodzenia przez inwestora, to tym samym całkowicie uchylony zostaje obowiązek zwrotu kaucji gwarancyjnej 12. Należy bowiem zauważyć, iż kaucje gwarancyjne w tym przypadku obejmują wynagrodzenie należne wykonawcy za wykonane i odebrane (przed odstąpieniem) prace częściowe. Zatem w zakresie, w jakim kaucje te nie zostały wykorzystane w celu zaspokojenia roszczeń inwestora z gwarancji, będą one po odstąpieniu podlegały rozliczeniu według zasad określonych w art. 395 2 zd. 2 k.c., względnie według przyjętych przez strony regulacji dotyczących rozliczeń po odstąpieniu od kontraktu. Bliższa prezentacja kwestii wstępnych pozwala przystąpić do analizy zagadnień związanych bezpośrednio z komentowanym wyrokiem. Główny problem rozstrzygany w glosowanym orzeczeniu przez SN można sprowadzić do pytania czy w przypadku, gdy w chwili ogłoszenia upadłości wykonawcy nie istnieją wady w wykonanych uprzednio pracach budowlanych objętych udzieloną gwarancją, niepieniężne zobowiązanie gwarancyjne wykonawcy ulega normatywnej transformacji (art. 32 2 pr. upadł.) w zobowiązanie pieniężne. SN na to pytanie udzielił odpowiedzi negatywnej i stanowisko to zasługuje na pełną aprobatę. Należy bowiem zauważyć, iż przed ujawnieniem się wady umowa gwarancji jest jedynie źródłem przyszłych i ewentualnych roszczeń niepieniężnych inwestora wobec wykonawcy. Takie roszczenia (a także stanowiące ich korelat obowiązki niepieniężne wykonawcy) z uwagi na swoją naturę prawną nie mogą podlegać przekształceniu w roszczenia pieniężne. Ujawnienie się wady (po odbiorze) powoduje w sensie jurydycznym powstanie pełnego roszczenia z gwarancji na tyle skonkretyzowanego, że możliwe jest ustalenie wysokości wynikającego z transformacji zobowiązania pieniężnego, które staje się wymagalne na dzień ogłoszenia upadłości (art. 32 1 pr. upadł., art. 91 ust. 1 p.u.n.). Tylko taka konkretyzacja roszczenia z gwarancji pozwala zgłosić powstałą w wyniku transformacji wierzytelność pieniężną inwestora do masy upadłości wykonawcy (art. 246 p.u.n.). Jak się wydaje, znaczenie rozstrzygające należy nadawać nie tyle powstaniu, ile ujawnieniu się wady objętej gwarancją przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy. W reżimie gwarancji odpowiedzialność gwaranta aktualizuje się w razie ujawnienia się wady w terminie 10 Tak moim zdaniem trafnie wyrok SN z 17 VII 2009 r., IV CSK 83/09, LexPolonica nr 2810268. 11 Zob. wyrok SN z 17 XII 2008 r., I CSK 83/09, LexPolonica nr 2299818. 12 Zob. wyrok SN z 12 I 2006 r., II CK 336/05, LexPolonica nr 397675.
gwarancji (art. 577 1 in fine k.c.) 13, natomiast jej powstanie (przyczyna) wiąże się w przypadku prac budowlanych z ich wadliwym wykonaniem lub użyciem niewłaściwych materiałów, a zatem zdarzeniami występującymi na etapie wykonywania kontraktu. O ile w umowie gwarancji nie postanowiono inaczej, o tyle nie jest konieczne zgłoszenie przez inwestora wady przed ogłoszeniem upadłości, bowiem ustawodawca co do zasady nie nakłada na uprawnionego z gwarancji obowiązków notyfikacyjnych. Przemysław Drapała 13 Zob. J. Skąpski, w: System prawa cywilnego, Zobowiązania część szczegółowa, t. III, cz. 2, Warszawa Wrocław 1976, s. 155; J. Katner, w: System prawa prywatnego, Prawo zobowiązań część szczegółowa, Warszawa 2004, s. 145.