Spis treści Wyrazy podstawowe i pochodne... 4 Pisownia niektórych przedrostków i przyrostków... 14 Rodzina wyrazów... 19 Sprawdzian... 24 Wyrazy złożone... 26 Skrótowce... 30 Nazwiska kobiet i małżeństw... 33 Słowotwórstwo. Ćwiczenia utrwalające... 37 Neologizmy... 41 Głoska a litera. Samogłoski i spółgłoski... 47 Rodzaje głosek... 51 Upodobnienia pod względem dźwięczności... 54 Uproszczenia grup spółgłoskowych... 58 Akcent... 61 Fonetyka. Ćwiczenia utrwalające... 64 Poprawność interpunkcyjna... 68 Poprawność w odmianie... 84 Ćwiczenie przeznaczone do rozwiązywania w oddzielnym zeszycie Ćwiczenie ustne Ćwiczenie nieco trudniejsze 3
Wyrazy złożone Wyraz pochodny, który został utworzony od dwóch wyrazów podstawowych, nazywamy wyrazem złożonym. cudzysłów pochodzi od cudze słowo wiarygodny pochodzi od godny wiary Wyróżniamy dwa rodzaje wyrazów złożonych: złożenie wyraz złożony, w którym człony pochodzące z dwóch wyrazów podstawowych są połączone za pomocą formantu -o-, -i-, -yżywopłot, cudzoziemiec, chwalipięta, męczydusza zrost wyraz złożony, który powstał z bezpośredniego połączenia (zrośnięcia się) wyrazów podstawowych (nie występuje element łączący) karygodny, zamążpójście, Białystok, Wielkanoc Użycie łącznika w wyrazach złożonych Z łącznikiem piszemy: przymiotniki złożone z dwóch członów równorzędnych pod względem znaczeniowym kostium niebiesko-czarny (częściowo niebieski, częściowo czarny) układ francusko-niemiecki (układ między Francją i Niemcami) Wyjątek: głuchoniemy większość przymiotników złożonych z trzech członów waniliowo-czekoladowo-orzechowy wyrazy złożone, w których pierwszy człon jest liczbą 3-majowy, XX-lecie, 30-letni Bez łącznika piszemy przymiotniki złożone z członów znaczeniowo nierównorzędnych (jeden z członów jest określeniem drugiego) jasnozielony (zielony o jasnym odcieniu) bliskoznaczny (mający bliskie znaczenie) malinowoczerwony (czerwony o malinowym odcieniu) 26
1. W podanych złożeniach podkreśl cząstkę łączącą. Zapisz wyrazy podstawowe. wodoodporny...... łamigłówka...... pucybut...... przebiśnieg...... kątomierz...... Białoruś...... 2. a) Dopisz synonimy, które są złożeniami. konstelacja... egoista... biografia... relacja... dramaturg... dziedzic... wróżbita... kaskada... b) Dopisz synonimy do podanych złożeń. dusigrosz... wspaniałomyślny... prawdopodobny... powieściopisarz... c) Dopisz antonimy będące złożeniami. rodak... domator... 3. Z podanych wyrazów utwórz przynajmniej cztery zrosty (można utworzyć siedem). w mi ów po się swa wsze pan dni sobie przed widzi wola niebo czas wzięcie...... 27
4. Odgadnij i zapisz złożenia, które zostały zilustrowane................ 5. a) Podkreśl wyrazy złożone. wielkoduszny, dobranoc, katastrofa, czcigodny, wygodny, światopogląd, rzeczpospolita, nosorożec, salonowiec, zawalidroga, odsyłacz, okamgnienie, okolica, rzeczoznawca, duszpasterz, podstawka b) Spośród podkreślonych wyrazów wybierz zrosty. Wpisz w okienkach kolejno litery wyróżnione w wybranych wyrazach. pismo dołączone do głównego dokumentu; dodatek uzupełniający tekst dzieła; załącznik 6. Dopisz określenia do podanych rzeczowników. Zastosuj łącznik. (1 V)... pochód (3 dni)... biwak (10 zł)... banknot (3 tomy)... słownik (12 lat)... chłopiec (2 części)... film 28
7. a) Zapisz odpowiednie przymiotniki złożone. porozumienie Rosji z Chinami... bluzka czerwona o odcieniu rdzawym... sos o smaku słodkim i kwaśnym... kultura rejonu Morza Śródziemnego... sok z moreli, jabłek i marchwi... b) Zapisz znaczenie przymiotników złożonych. umowa polsko-litewska... taniec południowoamerykański... oczy szaroniebieskie... miesięcznik artystyczno-literacki... 8. Kto jest autorem utworu, z którego pochodzi cytowany fragment? Aby się tego dowiedzieć, zaznacz zdjęcie, pod którym wszystkie wyrazy zapisano poprawnie. Popraw błędy. Oprócz błękitnego nieba nic mi dzisiaj nie potrzeba Oprócz drogi szerokiej, oprócz góry wysokiej Oprócz kawałka chleba, oprócz błękitu nieba Grzegorz Ciechowski wokalnoinstrumentalny, niskotonowy, 3 częściowy Marek Jackowski ciemnowłosy, nowofalowy, XIX-wieczny Czesław Niemen czerwono-czarny, pięcio-liniowy, późnojesienny...... 29
Rodzaje głosek Głoski nosowe i ustne Głoski nosowe to głoski, przy których wymawianiu powietrze wydostaje się przez nos i usta: ą ę m m i n ń Głoski ustne to głoski, przy których wymawianiu powietrze wydostaje się tylko przez usta. Na przykład: a b ć e f i p r ś z Głoski dźwięczne i bezdźwięczne Głoski dźwięczne to głoski, przy których wymawianiu drgają wiązadła głosowe. Na przykład: a ą dź g j ł m ń w y ż Głoski bezdźwięczne to głoski, przy których wymawianiu nie drgają wiązadła głosowe. Na przykład: Uwaga. Wszystkie samogłoski są dźwięczne. c ch f k p sz ś t Spółgłoski miękkie i twarde Spółgłoski miękkie to spółgłoski, przy których wymawianiu środkowa część języka unosi się ku podniebieniu. Na przykład: ć dź k i ń p i ś ź Spółgłoski twarde to spółgłoski, przy których wymawianiu środkowa część języka się nie unosi. Na przykład: b c f h ł p s w z Uwaga. W pisowni miękkość spółgłosek oznacza się: za pomocą kreseczki, np. chęć, źrebak za pomocą litery i, np. ciężki, piłka 51
1. W tytułach czasopism zaznacz litery oznaczające głoski nosowe. 2. Podkreśl imiona, w których wszystkie głoski są dźwięczne, a dowiesz się, jak mają na imię wymienione osoby. Jerzy, Janusz Owsiak (twórca Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy) Mariusz, Andrzej Juskowiak (piłkarz) Ryszard, Roman Polański (reżyser) Jan, Józef Miodek (językoznawca) Katarzyna, Olga Lipińska (twórczyni spektakli telewizyjnych) Maria, Zofia Janion (historyk literatury) Monika, Grażyna Torbicka (dziennikarka telewizyjna) Barbara, Dorota Sass (reżyser filmowy) 52
3. Zapisz wyrazy, które różnią się od podanych tylko miękkością lub brakiem miękkości jednej ze spółgłosek. kos, nić, miski, ziąb, toń, cień, sennik, jedź... 4. Zaznacz prawidłowe odpowiedzi. Skorzystaj z podpowiedzi zawierających opisy głosek. ILE RAZY JOWISZ JEST WIĘKSZY OD ZIEMI? (spółgłoska ustna, dźwięczna, twarda) m 120 razy l 1300 razy ź 6500 razy JAK GRUBA JEST SKÓRA HIPOPOTAMA? (głoska nosowa, dźwięczna) j 0,5cm y 2cm ę 4cm O ILE WYPIĘTRZAJĄ SIĘ CO ROKU HIMALAJE? (spółgłoska ustna, dźwięczna, miękka) ś 1mm dź 1cm ż 1m KTÓRE MIASTO JEST POŁOŻONE NA DWÓCH KONTYNENTACH? (samogłoska ustna) ą Rio de Janeiro n Jerozolima u Stambuł JAK W SZWECJI NAZYWA SIĘ ZNAK @? (głoska ustna, bezdźwięczna, miękka) ć ogonek słonia ź goryl dź kobra 5. Postaw krzyżyk w odpowiednich rubrykach. spółgłoski samogłoski ń g m ch dź ą u y ustna nosowa dźwięczna bezdźwięczna twarda miękka 53